InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

Óskemenniń ar jaǵynda, Buqtarmanyń oń jaǵynda álemge aıan Altaı bar.

Sol Altaıdyń kúngeıinen qubyla jaqqa qulaı aqqan, qulaı aǵyp Ertis túsken, kúr-kúr etken Kúrshim bar.

Altaı Kúrshim ne zamannan qalyń Naıman mekeni. Sol Altaımen sol Kúrshimniń qysy qyspaq, jazy samal, kún jylt etse tórt túlik mal qaraǵaıly Qart Altaıdyń, Altaı syndy anasynyń kókiregin aımalasyp, tyrańdasyp, máıek basyp, mamyrlasyp jatqany.

Qart Altaıdyń qaq basynda, alaqannyń aıasynda, bal tatyǵan aına sýly, túri de aspan, syry da aspan, sharap sýly Marqakóli. Marqakóldi alqalaǵan, aq aýyldy Altaı eli. Altaı eli — altaı jazy taý erkesi — kıik bolyp, ózge elderden bıik bolyp, Marqakóldiń samalyna saıran etip jatqany. Marqakóldiń sýy baldaı. Marqakóldiń sýyn iship, otyn jegen sary qaryn, tutam emshek janýardyń baýyrynan sút sorǵalap, sút emes-aý qut sorǵalap, kónek-kónek lyqyldaıdy; qara saba emiziktep, qoıý, salqyn, sary qymyz, byjyldaǵan dári qymyz shara-shara shypyldaıdy. Bir sharasyn ishken adam dál hor qyzyn qushqandaı bop, begi shıqan dýyldaıdy; aýyzy qobyz gýildeıdi; mas bolady, jas bolady; jel jetpeske minip alyp, Altaı taýyn dúrsildetip, taýdyń tasyn kútirletip, kókpar, jarys, alys-julys asyr salyp jatqany.

Álgi Altaıdyń arýlaryn aıtýǵa til jetpeıdi. Altyn, kúmis, — Altaı keni; altyn syrǵa alty qarys alyp túsip qulaqtaryn, júzi Altaıdyń aıyndaı bop, kózi quralaıyndaı bop, kúlkisi atqan tańyndaı bop, boıy Qopa talyndaı bop, bylq-sylq etip burańdasyp, kúlbiresip, kóleńdesip, ezý tartsa esiń ketip, suńqyl qaqsa, shym-shym etip, boıyń bosap, oıyń bosap, qıalyń qıan kezedi.

Kep onda emes-aý, jarandar! Beri qarańdar, qulaǵyń sal! Tyńdaýshylar antalasa, kep quraıyn bir tamasha. Ertegi emes, ertede emes, uzyn da emes, kelte de emes, qarapaıym qara sózben bir áńgime sherteıin. Qysyr sózdi qysqartaıyn, áńgimeme jol tartaıyn. Óleń sózge olaq edim, kúıli emes dep qomsynbańdar.

Sol Altaıdyń bókterinde jam jolmenen jandamaılap, ala at mingen jalǵyz adam kele jatyr beısaýat. Kótegeıti Kúrshim jaq, bet alysy — Qara-ekem shaty. Qara-ekem shaty qamaý jartas, dál aıasy shuńqyr kógal, bir aýyzdy, tar aýyzdy. Shuńǵyl shatyn, meıirimdi Altaı túsi qashyp, túnde jorytqan joryqshyǵa soqqan ǵoı. Ajal túrtken mal bolmasa, mal aldyrǵan jan bolmasa, tereń shatqa kim barǵan?

Ala at mingen tereń shattyń dál aýyzyna taıanǵanda, alaq-julaq qarandy da toqtady. Tar aýyzda tas tasalap, súr shekpendi, bes atarly bireý jatyr, bas baǵyp. Álgi shekpen ala attyny kóre sala, aq oramal kóterdi, ala at mingen ony kórip, aq tymaǵyn keterdi. Súıtti-daǵy ala at mingen qabtaǵaımen at jetektep, asyp ketti ári qaraı.

Marqakólde maıǵa bókken mal men el, taý yzǵary jambasynan ótken soń, etektegi qystaýyna eńbektesip túsken shaq.

Mamyrbaıdyń malaılary qora jamap, peshin qalap, úıin sylap bolǵan ed. Mamyrbaıdyń báıbishesi mań-mań basyp, malaılarǵa kıiz úıin qaǵyp-silkip jınatqyzyp júrgen ed. Mamyrbaıdyń Aqbilegi, Aqbilegi — jas túlegi, aıy-kúni – sulý qyzy, altyn syrǵa, kúmis sholpy syldyrlatyp, byldyrlatyp, aq kóılegin kóleńdetip, qyzyl, jasyl kórpelerin qaǵyp úıge ákelgen ed. Qasyndaǵy qyzdaryna qabaq shytyp, qyńqyl etip, daýsy syńqyl-suńqyl etip:

— Kózim tartyp turǵany nesi? — dep bir burańdap qoıǵan ed...

— Jáı tartat ta... Qýanarsyń... Qaı kóziń?..

— Qýanar em: sol kózim, — dedi — bitti. Kim elegen ondaıdy? Alymsaǵyn, shóbin jaılap, partıanyń qamyn da oılap, Mamekeń de keshke jaqyn joldasymen kep tústi.

Taý betinen andaǵaılap, jataǵyna mal keldi. Bala ý-shý, malaı qıqý, mal mańyrap, ıt jań-juń. Aýyl tútin, ózen kúril. Sarǵylt tańdaq. Jel de qońyr, qyzyl ińir. Malyn jaılap, sháıi qaınap, el de orynǵa otyrdy.

Kún batpaı-aq, kóz barynda manaǵy aıtqan tereń shattan, innen shyqqan qasqyrlarsha, shubap shyqty tórt atty. Onyń biri manaty aıtqan, óziń kórgen ala atty. Endi úsheýi: qalpaǵy bar, myltyǵy bar, qylyshy bar, kók shekpendi qoqańdaǵan, qoqılanǵan jat adam. Sol tórt atty shattan shyǵyp, yldıǵa túse ókshelerin qadady. Qadap edi, at pysqyrdy, aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap esildi. Esildi de ekpindetip, úńgirdegi bir aýylǵa jetip keldi saýsyldap.

Kele tars-turs. Úriktirdi, búriktirdi, eldiń apshysyn qýyrdy:

– Aq, sbolysh! Tap atty!.. Myltyq qolda, qamshy jonda, at tappasqa áddi ne? Atty da aldy, shiderdi aldy, júgen de aldy, kilem, kórpe, qorjyn, shalbar... bári ketti...«kór ishke».

– Tóre...Taqsyr...

– Oı, qudaı-aı!

– Aıasaıshy, beıýazek qoı!.. – deýge keldi tilderi. Sháıdi aldyna jańa qoıyp «Bismildany» keltirgeni sol edi Mamyrbaıdyń bir malaıy jetip keldi entigip:

– Kelip qaldy!

– Kim, kim?

– Kókpeń-kók...

– O kim?

– Óńsheń orys. Mamyrbaıdyń murshasy:

– Jına, umtyl, qash tyǵyl! – deýge ǵana keldi.

Dastarqanymen sháı qaldy jaırap, jıýsyz shyny-aıaq qaldy kúırep. Mamyrbaı kúris-kúris, bir esikke, bir tórge... Jaýshy jalam, báıbishe de, qyz da joq. Syrtqy esikke jeter-jetpeste, Mamyrbaıdyń keýdesi úńireıgen úsh myltyqtyń aýzyna tireldi. Baı shalqalap, murttaı ushty.

Myltyq dúmi, qylyshtyń qyrymen aıdap shyǵarylǵan aýyldyń erkek bitkeni basyn qorǵalap, borsańdap, jelkeni jeı-meı, Mamyrbaıdyń ettigine otaǵasyny bas qyla qamaldy da, syrtynan qara qulyp salyndy. Aýyzynda kúbir-kúbir «Súbiqan», aıaǵy jybyr-jybyr eńkeń qaǵyp, qorany oraǵytyp báıbishe kele jatyr edi, orys aldynan tap boldy.

– Qaıdan kelesiń?

– Myna... Myna... — deı berip edi, — má, saǵan myna, myna! — dep bileýit pen ashshy aıǵaı basyna qabat tıgende, kóziniń oty jarq etti. Jaýlyq ketti japyraıylyp, aýyz ketti opyraıylyp.

– Tap degen soń, tap qyzdy!

– Kimniń qyzyn, jasaǵan!

– Seniki qyz, seniki.

– Qyzym joq, oıbaı!..

– Qyz bar. Tabasyń! Orys qadalyp, bileýitin zýlatty.

Báıbishe badalyp, «Qyz joq» — dep bajyldap, ótirikti saýlatty.

– Ózim tabam, – dep orys júgirip ala jóneldi.

Úsh orys qoldaryna shyraǵdan alyp, qorany, úıdi, tezekti, shuńqyrdy, júkti, pishendi – birin qoımaı naızalarymen piskilep tintip júr. Zym-zıa Aqbilek joq.

«Orystar kelip qaldy» degende, báıbishe teriskeıdegi kishkene esikten eptep shyǵyp, jer baýyrlap, búkeńdep, Aqbilegin jetelep, bir apanǵa aparyp «tyrp etpeı jat!» — dep ketken.

Qyz taba almaı, sandalyp, doldanyp qaıtqan úsh orys báıbisheni Tereze aldyna etbetinen basyp otyryp, jıyrma bes qamshy soqty. Úni shyqsa, Aqbileginiń jany qabat shyǵady ǵoı, qushyrlana tistenip, yshqyna yńqyldaǵannan basqa dybys bermedi.. Jelge, kúnge tıgizbeı, aıalap ósirgen sáýlesin «kápirge» qorlyqqa qıǵannan ólgeni artyq emes pe?

Túnergen túnde abaısyz aýyl abalaǵan ıt daýsyna aınaldy. Aýyldan bajyldaǵan, baldyrlaǵan jat ún shyqty. Bir taıpy aýyl úsh myltyqtyń albastysy basyp tunshyqty.

Úreıli aýyldy toryp, eki at jetelep, oıqastap, qulaǵyn túrip, túsi jaman, oıy qarańǵy bir adam júr. Aýyldan bajyl shyqqanda álgi adam bir turyp, bir júrip, aýylǵa taman umtyldy. Umtylyp edi, astyndaǵy janýar qorys etip, loqyp qaldy. Aıaǵyn úzeńgiden eptep shyǵaryp, sybdyryn urlap, jumsaq shópti japyra basyp, jerge tústi. Atyn artqy qasyna qaıqıta qańtaryp, qyl shylbyrmen tuqyrta tas qylyp tusap, úsh atty matastyrdy da, qotanǵa kiretin epti qasqyrsha, búkeńdep adymdady, Qaraýytqan, qara jamylǵan aýyldyń ıti ulyp tur. Bes-alty adym attady ma, joq pa, álde shóptiń, álde shúberektiń sybdyryndaı sýdyr etken bir dybysty qulaǵy shalyp qaldy. Endi bir basyp edi — aıaq asty qaraýytqan shuqyr boldy, shuqyr túbinde birdeme aǵarańdaǵan tárizdi, qımyl etti:

— Aǵataı-aı! – dedi bireý yshqyna sybyrlap.

— Aqbilekpisiń? — dedi álgi adam bilip qoıǵandaı.

— Men edim, qutqar, aǵataı! — dep apannyń erneýine taman órmelep edi;

— Qutqaram. Buq. Jata tur, — dedi de, qazaq qalbańdap joq boldy.

Eki qoly aldyna sozýly Aqbilek qalshıyp qaldy.

Álgi adam júgirip baryp toqtaǵandaı, at yshqynǵandaı, úzeńgige aıaq salǵandaı, tebingi tyrs etkendeı boldy. Atyna minip keleıin degen eken ǵoı, endi ajaldan qutyldym ǵoı. Jasaǵan-aı! Táýba, deı berip edi, dúbirlegen attyń tyqyry jaqyndamaı, teris aınalyp ketken tárizdi boldy. Qoly áli járdem tileýde, jarylqaýshy perishte keletindeı, dámelene kútse de, tyqyr alystap, dúbirletip shaýyp ketti. Qoldary sylq ete tústi, aıaǵy taıǵanap ketti, syrǵanap túpsiz zyndanǵa túsip bara jatqandaı kórindi...

Aýyl jaqtaǵy ıtterdiń manaǵy shabalanǵany joq, anda-sanda saq qanshyqtyń bezildegen, jas kúshiktiń sháýildegen álsiz daýysyn tóbetterdiń kúńirengen uzyn saryny basyp turǵandaı. Súıtip turǵanda, birdeme ysqyrǵandaı boldy. Aýyldan ıtterdi shabalandyrǵan attyń dúrsili taýǵa qaraı ketti. It daýsy alystap baryp, qaıta jaqyndap, abalady. Ajal da abalady. Dúrsil aýylǵa qaıtyp keldi. Kúbir-kúbir adam daýsy estilgen tárizdendi. Aqbilektiń júregi zyrq ete tústi. Zyrq etpeı qaıtsin, tyqyr shyqty. Júregimniń dúrsili bolǵaı edi dep, qolyn keýdesine basyp edi — tas, tas emes-aý temir, temir emes — ajal shyqyr etkendeı, quıqa tamyry shymyr etti. Apan kór sıaqtandy. Óıtkeni tajaldaı túsi sýyq, saýdyraǵan úsh adam kelip qaldy. Aqbilek bala qamaǵan laqqa uqsap, apandy aınala júgirip, ókpesin soqqan torǵaıdaı torǵa ilindi. Sonda da esinen tanbady:

— Apataı-aı! – degen jan daýysy taýdyń tasyna baryp shaq etkendeı boldy. Meıirimsiz temir qoldar alyp uryp, aýzyn basyp jatsa da, qoldy keıin sermep, basyn julqyp, úzilip, ózeýregen ashshy aıǵaıy apataıynyń qulaǵyna sap etti. Jonyna shoıyn taǵalaǵandaı, apasy siresip qalsa da, elemeı, shyńǵyrǵan daýysqa qaraı úkideı ushyp keledi. Qyzyn búrkitshe búrip, ılep jatqan eki orysty anasy ekpinimen kelip ıgerip tastap, balapanyn basqan ana qustaı, balasyn bas saldy. Olaı súırep, bulaı julqyp, qyzdy anasynyń qushaǵynan ala almaǵan soń, orystar myltyq dúmin jumsady. Janyna myltyq batqanda, anasy qyzyn tastaı berip, alysa ketti. Apyr-topyr eki orysty eki alyp uryp, biriniń ústine birin ılektep jatqanda, úshinshi orys taıqyp shegine berdi. Bosanysymen qashýǵa ońtaılanǵan Aqbilek apannyń erneýine jete túsip, anasynyń qalyp bara jatqanyn kóril, qaıta apanǵa túskende, anasy qyzyna qarsy umtyldy. Sol kezde bos qalǵan orys anasyn jaýyryn ortadan basyp saldy.

— Alla! — dep ana qulady.

Úsh orys qyzdy kóterip, oıbaılatyp aldy da jóneldi.

«Apataılaǵan» aıǵaıy jerdi, kókti julyp Aqbilek zarlap, attardyń dúrsili taýdy dúsirletip, abalap ıtter qýyp bara jatqanda:

— Qaıdashy, qaıdalap, tóteden bir top kisi qýyp ala jóneldi.

— Attanshy! Attan!

Jer de aıǵaı, kók te aıǵaı. Taý kúńgirlep, tas shyqyrlaıdy.

Qýǵynshylardyń qarasyn kórip, qyz óńgergendi qoıa berip, eki orys attaryn tejeı, myltyqtaryn kezeı bastady. Eki atty esik pen tórdeı jerge kelip qaldy. Taý satyr-sutyr etti. Qýǵynshynyń bireýi, qıalaı shaýyp, atynyń jalyn qusha jyǵylýy-aq muń eken, arttaǵylary azan-qazan, uıqy-tuıqy túse qaldy.

Manaǵy ala atty kim? Qyz alyp qashqan orystar kim? Bulardy qýam dep oqqa ushqan kim? Olardyń kim ekenin biz aıtaıyq pa? Ózderine sóıleteıik pe?

Káne, osyny daýysqa salamyn. Biz aıtaıyq degenderiń qoldaryńdy kóter bireý, ekeý... joq. Ózderi sóılesin degenderiń qol kóter... tórteý, beseý... ózimmen kópshilik. Sonymen sóz ózderine beriletin boldy.

BEKBOLAT

Qara tory, orta boıly, qoshqar tumsyq, túlki murt shúńirek kóz jigitpin. Jasym jıyrmanyń jeteýine shyǵyp tur. Atym – Bekbolat. Basymda barqytpen tystaǵan qara eltiri jekeı tymaq, ústimde orysshalaý benjek-shalbar. Bereze sur shapan, cap sapıanǵa qara ala japqan kúmis belbeý, aıaǵymda kóneleý qısyq tabanym bar. Belbeýimdegi jarǵaq dalbaǵaıym, shashaqty sary qynda múıiz sapty ótkir kezdigim, aldyńǵy qaptaldaǵy dabyl baılaıtyn uzyn qaıys shettigim meniń ónersiz jigit emestigime aıǵaq bolar.

Buryn bir baıdyń, osy kúni orta sharqy úıdiń ortanshy balasymyn, buryn qoı bes júzge, jylqy eki júzge, sıyr alpysqa, túıe jıyrmaǵa sharpyǵan edi, osy kúni sol maldyń tórtten biri de joq.

Ákemiz neshe jyldaı elýbasy, aýylnaı, bı bolǵan. Bir aýylnaı eldiń basty adamynyń biri. Aǵam otaý bolyp, enshi alyp ketti. İnim Semeıde oqýda. Sheshemiz jylqy jyly qurt aýrýdan qaıtys bolǵan soń, ákemiz bir kedeıleý adamnyń aq qubasha, baýyrsaq muryn jańa óspirim qyzyn berip qoıǵan jerinen on bes qaraǵa bata buzyp alyp edi, toqal bu kúnde ákeıdiń moınyna minip aldy.

Jyldaǵy zeket, pitir, sadaqasyn berip, bizdi oqytýǵa ákemiz tańqy muryn, jyltyr qara Qojany ustap, segiz jyldaı, jaz úı artyndaǵy qosta, qys qonaq úıde teńselip, qalǵyp-shulǵyp, sabaq oqydyq. Til almaı, asqa, atqa ókpelep, kisi boqtap, shaldýar bop, Qojadan taıaqty talaı jesem de, aıaǵynda hat tanydym. Kórshiniń qatynymen Qojanyń ósegi bilingen soń, ákemiz shyǵaryp jiberip, sodan keıin kózimiz ashyldy.

Onnan asqan soń-aq, qydyrǵan qoly bos jigitterdiń boq aýyzdaryn, bylapyt áńgimesin tyńdap, on beske kelgen soń, qyz-kelinshegi bar úıdiń irgesin tyrnap, jibin qıyp, esigin qıratyp, tún balasynda damyl kórmedik. Joldastarǵa erip, oıyn-saýyq qýyp júrip, qyljaqty, óleńdi, dombyrany úırendim. Eti tiri, jaqsy jigitterdi eliktep, nasybaı, myltyq atýdy, ıt júgirtip, qus salýdy úırendim. Tuzdy et berip, sýǵa jyǵyp, qashyryp alyp, talaı qustan aıyrylsam da, aıaǵynda qustyń tilin bildim, pa shirkin! Astynda jaraý bedeý, qolynda qyran tuıǵyn, ústinde symdaı kıim, ózek, ólkeni sypyldata kezip, jarq-jurq etkizip, qaz, úırekti sypyrtyp, keshke taman sulý qyzdy aýyldyń syrtyna qonam dep, shirenip kelip turar ma eń! Jalǵannyń qyzyǵy sonda!

Ákem óz mańyndaǵy eldiń urlyǵyn qymtap, zorlyǵyna bolysyp, daýyn daýlap, jesirin joqtap, shyǵynyn rettep, birdi-birge soǵyp jatady. Atqa minip ketedi; úıde bolsa, kelgen kisilermen ońashalanyp sybyrlasyp jatqany. Súıtpese el bıleı almaıdy-aý dep oılaımyn. Biraq oǵan artyq aralaspaımyn. Aǵam men ekeýi turǵanda, maǵan sóz ne kerek, óz ermegim ózimde. Biraq olar meni áýeıi bop kettiń dep, keıde jaratpaıdy, keıde men qus aldyryp, ań atyp kelgende, maqtanyp ta qoıady. Áıtkenmen, aǵaıyn daýyna, rý namysyna qyzbaı da júrgen jerim joq. Tóbeles bolsa, jasaqqa shyǵysamyn. Qyz qashqan, qatyn ketken toptardan qalmaımyn.

Ákem aıttyrǵan Jamanbalanyń shotbaq qara qyzyn mensinbeı, Mamyrbaıdyń Aqbilegin elden tandap aıttyryp edim. Mal jandy soqqan eken, malymdy túgel almaı, esik kórsetpeımin dep, kónbeı qoıdy. Boıjetken qalyńdyǵym turǵanda, qarap jataıyn ba, jasyryn baram dep, kisi jiberip alyp, «Ózi biledi» degen soń, bu kún jolyqqaly kele jatyr edim. Dýlyǵa tastyń bókterinen jolymyzdy kese qashqan or qoıandy ótkizbeımin dep, bir talaı at qınap, aldanyp qalǵanymyz. Áıtpese, mana keletin kisi ǵoı.

Aýylǵa taıana bergende shýlaǵan ıttiń daýysyn estip, tura qalyp edik, bir mezette «Apataılaǵan!» Aqbilektiń, odan myltyqtyń daýysyn, attyń dúbirin esitken soń, dátim shydamaı, ne de bolsa, qolynda óleıin dep qýyp berdim. Qarańdaǵan eki attyǵa jańa jete bergende, oń ıyǵymnan oq sap ete túskende, kózim qaraýytyp, basym aınalyp ketti. Ne bolǵanymdy bilmedim. Áı, joldas shirkin sondaı jerde kerek qoı! Attaryn tejep, qorqyp shappady ǵoı. Áıtpese túsirip alatyn kisi edik. Esil jarym, eki kóziń jáýdirep, orysqa qor bop kettiń-aý! Jurtym-aý, mende ne jazyq bar? Aqbilekti jiberip qoıǵandaryń ba? Keýdede shybyndaryń bolsa, nege qımyldamaısyńdar?

ÁPESER

Mal-múlkimdi talady, kisimdi óltirdi, qyzymdy alyp ketti dep, bizdi buzyq adam kórip, qazaqtar jazǵyrady-aý. Dúnıede ne bop jatqannan habarsyz, aýylynan adym jer shyǵyp kórmegen, ań syqyldy jaıylǵan qazaq, bizdiń neǵyp mundaı kúıge túskenimizdi qaıdan bilsin?

Ata-anadan, týysqannan, týǵan jerden kim bezeıin dep oılaıdy? Erkin, qyzyq ómirdi, jan tynyshtyqty kim jaqsy kórmeıdi? Sulý áıeldiń ot qushaǵyn, tátti lebizin kim ańsamaıdy? Adam tilegenin isteýge erikti bolsa, turmysy osyndaı bolar ma edi? Bireý yrysty, bireý sorly bolar ma edi? Adamda erik joq. Adam lajsyz eliniń tilegine baǵynady. Dúnıede taǵdyr bar, lajsyz ómirge qoný bar: taǵdyrda bostandyq, erkindik degen joq.

Taǵdyr aıdamasa, osynaý Qytaı shegindegi Altaı taýyna, qazaq arasyna biz keler me edik? Men Tambaý gýbernesindegi baı alpaýyttyń kishi balasy edim. Babamyz Aleksandr patshanyń áskerine qolbasy bolyp, túrik soǵysynda maqtaý alǵan kisi eken. Ákemiz soǵys ýázirinde úlken tóre bolyp, mosqal tartqanda, Tambaýdaǵy ata qonysyna kelip, egin saldyryp, sharýa qurdy. Mol jer, baqsha-baý, saltanatty saraı, qos-qos arǵymaq, solqyldaq arba, júırik at, júırik tazy degender bizde bolýshy edi. Bir aǵam únibersitet bitirip, atbeket bolyp, odan sońǵy ekeýmiz ásker akademıesin bitirip, ápeser bolyp edik. Aǵaıyndy tórteýmizdiń ishinde ajarsyzy men bolsam da, erligimmen german soǵysynda qol bastap, bir ret shen aldym. Patshamyz soǵys ashqanda, el-jurt, otanymyzdy qorǵaýǵa, biz soǵysqa bardyq. Otandy biz qorǵamasaq, orys kúshti jurt bolmasa, osy nadan qazaq kún kóre alar ma edi? Orys sıaqty jeri mol, qoltyǵy keń jurttyń qol astyna qaraǵanyna qazaq táýbe qylý kerek qoı. Anyǵynda qazaq memleketke ne paıda keltirip otyr? Túndik basy jylyna tórt som alym tólegeni bolmasa, áskerge laý, azyq bergeni bolmasa, bularda ne shyǵyn bar? Tek qymyzyn iship, qarnyn sıpap, qatynyna qarap, borbaıyn tyr-tyr qasyǵandy biledi. Patsha qazaqty qara jumysqa alam degende, qandaı qorqyp, abyrjyp, qıratylyp qaldy. Qazaq soldattan ólgenshe qorqady. Baıaǵyda, qazaq orysqa qaraǵanda, qatyn patsha, qazaqtan soldat almaımyn dep, qolhat beripti-mis dep, talshyq qylady. Teginde, qazaqtyń soldat bolýdan qoryqqany bizge teris te emes. Kim biledi, qolyna qarý berse, orys jurtyna jaý bolyp ketpesine kimniń kózi jetedi? Onda uly Reseıdiń jurty kemıdi, jeri, eli azaıyp qalady. Qazaqtyń maly, eli, buıymy basqa eldiń paıdasyna ketip qalýy múmkin. Áıteýir qazaq óz aldyna el bolyp jatqan joq. Endeshe, orysqa baǵynýy kerek. Orysqa jaqyn arqa kózeý qylarlyq qazaqqa kúshti jurt joq. Qazaq orysqa jerimdi aldyń dep ókpeleıtin shyǵar. Jer qazynaniki ǵoı, orys ósip jerge syımaı jatsa, bos turǵan jerdi almaı qaıtedi? Qazaq jer kep, baıaǵydaı kóship-qonyp, keń dalany sharlap júre beremin dep oılaıdy. Jer júzinde jalǵyz qazaq emes, ózge jurt ta bar ǵoı, olarǵa da tirshilik kerek. Endeshe, artyq jerińdi alǵanǵa ókpeleme. Sen de egin sal, qala bol, sonda bárimizge de jer jetedi. Muny qazaq uqpaıdy-aý.

Qazaq zábiriń tıedi dep bizdi aıyptaıdy. Záýde qazaq ásker bolyp, qazaq áskeri orys eliniń ishinde jatsa, mańaıyna zábiri tımes pe edi? Malyn almas, dúnıesin talamas, qyzyn qatyn, qatyndy jetim qylmas pa edi? Keshegi Jetisý maıdanynda mujyq qalalaryn alǵanda, qazaq áskeri qandaı qyldy. Beıýaz mujyqty qylyshynyń júzinen ótkizbedi me? Múlkin talap, áıelin rasýa qylmady ma? Baıaǵyda orysty úsh júz jyldaı tatar bılep turǵanda, qazaq ta sonyń ishinde, qandaı qorlyq kórsetpep edi? Ordaǵa barǵan elshilerimizdi taqtaıǵa janshyp, ústinen bıletip, ezgilep óltirip edi. Qazekem seniń de jaıyń belgili. Qoldaryńa tússe, shamalaryń kelse, sender de bizdi aıamaısyńdar. Biraq shamalaryń kelmeıdi.

Áıtse de biz qazaqtan kek alǵaly júrgenimiz joq. Qazaq jerine keleıik dep kelgenimiz joq. Reseıde tóńkeris bolyp, patshany túsirgen soń, óz ara eki jarylyp, el bıleýge talasqan soń, ókimetti qara jumysshy men qara soldatty jaqtaǵan balshebekter alyp ketken soń, bizder orystyń shyn uldary qul-qutanǵa baǵynbaımyz dep, soǵysyp, jeńilip, qashyp kelip otyrmyz. Aldymyz qashyp Qytaı jerine ótip ketti. Biz odan qashqan, budan qashqan, jetpis shaqty ápeser, bileýitter Altaıdyń bir tyǵyryna bekinip, qyzyldardan jan saýǵalap jatyrmyz. Olardyń oıy, oq dárimizdi, azyǵymyzdy túgesip, qystyń sýyǵyna qatyryp, ashyqtyryp almaq. Áıtpese, bir aýyzdan jalǵyzdap kelip, bizdi ala almaıdy. Taýda jatyp biz qarap óleıik pe? Qara talasqan soń mańaıdaǵy qazaqqa shabýyldap, azyqqa mal, baspanaǵa kıiz, tósenish, ydys, saıman alyp tirshilik qylyp jatyrmyz.

Elsiz taýda erigip jatqan óńsheń erkek ishi pisken soń, ermek, qyzyq kerek qylmaı tura ma? Qashanǵy ózdi-ózimiz boqtasyp, kerisip, tóbelese bereıik. Bizdiń de qanymyzda ot bar; bizde de tilek, qumarlyq, nápsi bar. Biz de jaspyz. Áıel qushýdy biz de ańsaımyz. Áıelsiz kún kóre almaıtyn, mahabbattyń qadirin biletin sezimi jetilgen, biz ónerli, bilimdi jaýropanyń uldarymyz. Áıel kimde bar? Qazaqta. Qazaq ta adam balasy. Qazaqtyń qara kózderiniń sıqyrly kúshi jaýropa áıelinen kem emes; ántek tárbıelenip, qylymsýdy, erkekke jaǵynýdy úırenbegeni bolmasa. Qazaq nadan bolǵan soń orystan jatyrqaıdy, jırenedi, qazaq qyzy orys jigitin súımeıdi — bizge óz súıgenimiz de jetedi: bizge áıel kerek. Áıeldiń súıgenin tileıtin bizdiń óz elimiz bar ma? Qazaq nadandyqtan jatyrqaıdy; oqyǵan el jatyrqamas edi, qazaqtyń oqyǵan azamaty orys qyzyn súımeı, orystan qatyn almaı júr me?

Qysylǵanda, sasqanda qarsylyq qylǵan jerde bolmasa, teginnen qazaqty óltirgenimiz joq. Adamnyń typyrlap ólgeni bizge taýyqtyń ólgenimen bir esep. Kóńilimizge solaı ornaǵannan ba? Ólimdi kóp kórip etimiz ólip ketkennen be, kim bilsin? Shynynda ólim degen, ómir degen nemene? Adam ólmek úshin týǵan. Búgin óldiń ne, erteń óldiń ne? Ómir — qabaqtyń qaqqany. Endeshe, az kún tirshilikte ómirden qandaı qyzyq, qandaı lázzat bolsyn, alyp qalý kerek. Ólgen soń túk te joq.

Aldymyzda qylyshyn súıretken qyzyl shunaq qys. Aınalamyzdaǵy qala – qyzyl jaý. Keleshegimiz — aıaz, ashtyq, soǵys, ajal. Birinen bolmasa, birinen ólýimiz aq. Búgin bolmasa, erteń ólýge kóziń jetip otyrsa, elden, jurttan, týǵan-týysqannan kúderdi úzsek, bizdi jan eken dep, aıaıtyn adam balasy bolmasa, biz qara talaspaǵanda, biz boı jasamaǵanda, biz kisi óltirip, biz qyz alyp qashpaǵanda, kim bulardy qylmaq? Biz ázir tirimiz. Tirshilik degen arpalysyp kúneltý degen sóz. Endeshe, biz tirshilik qylyp júrmiz. Bizdi qazaq aıyptasa, bilmegennen aıyptaıdy.

MUQASH

Men tańqy muryn, badyraq kóz, shunaq qulaqtaý, jar qabaqtaý, kirpi shash, qyrys mańdaı, qara sur jigitpin. Jasym otyz beste. Ákem Toıbazar, ózim Muqash bolǵaly, aýzym asqa, aýym atqa jaryǵan emes. Es bile esikke júrdim; á degende, quny joq, bylyq, sarań, jaman Tóleýbaı degenniń qozysyn baqtym. El jaılaýda, kók shalǵynda qymyzǵa qyzyp kýildep, mas bolyp jatqanda, men bosaǵada otyryp, jyryq sary tostaǵanmen saýmal iship dambalym borsha-borsha, shekpenim órim-órim bolyp, jalbańdap, úıezdegen qozyny aýyldan shyǵara almaı, dedektep, keıip, jylamsyrap júrgenim. Balalar altybaqan teýip, aq súıek oınap, shýyldasyp, asyr salyp, qoı kúzetip, óleń aıtyp, dýman qylyp jatqanda «Tańerteń oıanbaısyń, jat!» — degen baıdyń zekýin estigen soń, qara ingenniń qolańsa sasyǵan jabýyn oranyp, úı janynda búk túsip jatqanym. Ásirese shyrt uıqyda jatqanda: «Tur, qozy aǵyt!» dep, baıdyń búıirden teýip oıatqany-aq janyńa batady-aý. Amal joq, búrseńdep júrip, qozy aǵytyp, bir tostaǵan irkit iship, kózińdi ýqalap jónelesiń. Kún qyzǵansha júgirip, aýylǵa qashqan qozymen arpalysyp, aıǵaılap tas jiberip, júrgeniń.

On beske kelgende Shabanbaıdyń qoıyp baqtym. O bir qudaıdyń atqany! Ólip bara jatyrmyn deseń, qoıǵa bir taıyn mingizbeıdi. At otynan qalady deıdi, alyp qalmaıdy. Qoı órerde jylqyshy kele qoımaıdy. Jatarda baılap qoıaıyn deseń, qońyr ógizsheni sıyr múıizdep, murnyn jyrady, tańerteń sıyr órmeı turyp ol sasyqty qamalap ustaý taǵy bir qyrsyq.

Bir kúni balalardyń oınaǵanyna búıirim qyzyp, tóńbekship uıqym kelmeı, ne de bolsa, qudaıdyń salǵanyn kerermin dep, tura sala oıynǵa men de bardym. Qara qulaq oınaǵanda, men ıt, Balabek qasqyr bolyp, Raqymjannyń Aısha degen qyzyn ózek jaqqa aparyp tastady. Men shabalanyp qýyp barsam, qyzdy izdegen úlken qara qulaq ózekte buǵyp jatyr eken. Dúnıe-aı, men de qara qulaq bolar ma edim! – dep zyǵyrlanam. Erteń túste qoıdy bulaq basyna jýsatyp, ógizimdi tusap qoıyp, jarlaýytqa arqamdy súıep otyrsam, kózim ilinip ketipti. Bir mezette betimdi kúıdirip jibergendeı, birdeme basymnan oraı shym ete tústi. Shoshyp kettim. Jyndy kisishe, shybyn-shirkeı bop, laǵyp baram. Artyma qarasam kók aıǵyryn apyrańdatyp, qamshysyn bilep, Shabanbaı qýyp keledi eken. Qalaı bultarsam da qoımady, qashaǵanǵa tóselip qalǵan aram qatqyr qoısyn ba, attyń baýyryna alyp júrip, al borsyldat, al soı. Baqsam, uıyqtap qalǵanym bolmasa, qoı qasqyrdan aman eken.

Óshimdi qalaı alam dep aýzymdy basyp júr edim. Ahmettiń qoıshysy da baıyna yzaly eken. Ekeýmiz birigip, Shabanbaıdan eki sek, Ahmetten bir marqa, bir tusaqty soıyp, bulaqqa tyǵyp qoıyp, bir aıdaı azyq qyldyq. Sýǵa salǵan ette dám bolmaıdy eken. Biraq urlyǵymyz shyǵyp qaldy. Ony aıtyp júrgen ózimizdiń qoıshylar. Estaı degen bir jaramsaq taz qoıshy bar edi. Baıyna jaǵynam dep, sol ıttiń búldirgeni. Shabanbaı eki qoı, eki kıim aqymdy shyǵarda bermeı qaldy.

Qalaı Bádiǵuldyń jylqysyn baqtym, solaı kózim ashyla bastady. Qashaǵandy jalǵyz ustaımyn. Asaýdy jalǵyz úıretemin. Kúzetke jalǵyz baramyn. Boranda jylqy baǵamyn. Aıazben, asaýmen, qarańǵy uzaq túnmen, urymen, qasqyrmen, qaýip-qatermen alyspaı adam — adam bolmaıdy eken. Jelden jaralǵan jelge minbeı, adamǵa jelik bitpeıdi eken. Jylqy baqtym — kúlki baqtym. Alys-jaqyn, qater oıynshyq boldy. Jylqy baqtym, kisi boldym.

Endi meni áıel de mensinetin boldy. Endi meniń atym da, kıimim de túzeldi. Kedeı jataqtyń kelinshekterine et, maı berip, kóńil qostym. Keıde qasqyr jedi qylyp, jabaǵy taılap, soǵym da berip júrdim. Jylqy baǵyp júrip, qalyń berip qatyn aldym. Buralqy jylqy qaǵystyryp, en-tańbasyn buzyp, paıda-baqyrshylyq qylýdyń tásilin de bildim. Qatyn alǵanda oraza asharym da boldy.

Jylqy juttan keıin endi esikke júrgim kelmedi. Nede bolsa, alys jerdi de bir kóreıin dep, baraqotqa jumys qylýǵa jaldandym. Ertis aǵyp, Óskemen, Zaısan, Semeı sıaqty qalalardy da kórdim. Azyn-aýlaq orystyń tilin de úırendim. Oryspen aralasyp, orys tilin úırengen soń, keýdeme nan piskendeı, ózime-ózim áldeqandaı kórindim. Ózim – bir turǵan zańmyn. Oryspen de, qazaqpen de sóılese ketemin. Elde júrsem de, qalaǵa barsam da ólmeıtin tárizdimin. Adam bolǵan, el bılegenderdiń menen túk artyq jeri joq. Olar bilgen ótirik, ósek, urlyq-qarlyq, sumdyqty men de bilemin. Olar sóılegen sózdi men de sóıleı alamyn. Qaıta men «Kakoı short, kak jy, ne jolı, nı emesh praba...» dep orysshany aralastyra soǵyp jiberýge ómirim keldi. Alysa ketse, bir, kisiden taıaq jemeımin. Baraqotta júrgende ershikpen on putqa sheıin kóterip júrdik. Arazdasa ketse, kisiniń bir malyn jetelep ketýge jaraımyn. Endi meniń el adamynan qorǵalaıtyn nem bar? Men neden taısalam. Jalǵyz kemdigim qaǵaz tanymaıtynym ǵoı. Mendeıler tolyp jatyr ǵoı. Átteń dúnıe! Qolym hat bilse, Kúrshin ózenin teris aǵyzar ma edim, qaıter edim...

Elge kelgen soń, atqa minip, partıanyń sózine aralasyp, jańa bir qyzmetke nıet qyp júrgenimde, soǵys boldy da, onyń artynan tóńkeris kılikti. Aqtar qashyp, qyzyldar kelip, qala-qalaǵa ornady. Balshabaı degen bar, kedeıdiń paıdasyn sóıleıdi, balshabaıǵa jazylǵan kisini aýylnaı qylady, bolys qoıady, qolyna myltyq beredi, «panımash» myltyq beredi, baıdyń malyn, artyq qatynyn, jerin kedeıge tartyp áperedi... degen laqaptar shyqqan soń, jatsam uıqym, tursam kúlkim kelmedi. Men de balshabaıǵa jazylyp, myltyq alsam dep, oıladym da júrdim. Oıǵa alǵanyn istemegen jigit, jigit pe? «Bireý qazaq jaqsy dedi, bireý orys jaqsy dedi: short — pibrı dep shoqyndym da kettim», — dep bir shoqynshaq aıtqan eken. Sol aıtqandaıyn, nede bolsa, táýekel, muny da bir baıqaıyn, kim biledi, men de birdemege jarap ketermin dep, bardym da ıasheıkege jazylyp, besatardy moıynǵa salyp shyǵa keldim.

Elge kele laý minip, qoı soıǵyzyp, júregin shaıyp alýǵa, keıde basynan asyra myltyq atyp, qyzmetke kirise bastadym. Qazynanyń múlkin, aqtardan qalǵan qarý-jaraq izdep, qyryndaǵan kisilerimniń úıin tintip, qorqytyp, kór-jerlerin alyp, paıda-paqyrshylyq isteı bastadym. El meni «Shoqynyp ketti» dep kirpideı jıyryldy. Áýeli, óz aǵaıyndarym da maǵan osqyryp, úreılenip qaraıtyn boldy. Menen jurt seskeneıin dedi. Men kele jatqanda, qyzyl kózdi pále kele jatqandaı atyn, dúnıesin tyqqyshtap, óp-ótirik jalpaqtaýdy shyǵardy. Eli qurǵyrlardyń aýzyn bassań, arǵy sóılep turady ǵoı. Ásirese, osy muǵalimi bar bolǵyrlar, pále boldy. Meni elden para aldy, dúnıe tartyp áketti... pálen-túgen qyldy dep, qaladaǵy oqyǵan azamattarǵa dattap qoıypty. Saılaý kezinde bolys bolaıyn dep turǵan kezimde, meniń ústimnen jazylǵan qaǵazdardy jınap, Mamyrbaıdyń balasy keńsege tapsyrypty. Meni buzaqy adam dep, sóıtip bolystyqqa saılamaı qoıǵany. Áı, atańnyń aýzyn... Mamyrbaıdyń, uly-aı! Tiri bolsam, bir qylarmyn! – dep kete berdim. Myltyqtan aıyryldym.

Elge kelgen soń, aýyl-aýyldan mal, kıiz, tósek-oryn, ydys-saıman alyp júrgen aqtardyń adamyna jolyǵyp, ish pikirim ishimde, solarǵa kisi boldym. Olar maǵan jaqsy qyz taýyp ber dedi. Oıyma Mamyrbaıdyń Aqbilegi sap ete tústi. Atasynyń qylǵanyn aldyna keltiretin maǵan da kún týdy. Ómiri baıdan, kúshtiden qorlyq-zorlyq kórip keldim. Áli solardan kórip otyrmyn. Endi olardy men nesine aıaıyn. Armanyma jetsem — jettim, jetpesem, jaman adam atanyp ketkenim daǵy...

Alys-julys, aýyr kúıik, attyń soqqysymen Aqbilektiń silesi qatyp, attan túsirgende, ólgen adamsha sylq ete túsken.

Aqbilek esi kirip, kózin ashsa, alty syryqtyń basyn búrip, kıiz japqan, kishkene qosta, óńsheń sereıgen, byrqyraǵan, jat kıimdi, jat túrli orystardyń ishinde jatyr. Oń qolyn Aqbilektiń ústine artyp, qaq qasynda betinen túgi shyqqan, shashy dýdyraǵan, istik muryn, jıren orys jatyr. Onyń beıneýsiz ańqıǵan, jaryq erindi, dúrdek aýzynan shyqqan demi Aqbilektiń betine tamuq lebindeı tıip, denesin titirkendirdi. Óńi, túsi ekenin bile almaı, kózi alaburtyp qostyń ishin sıpaı súzip shyqty da, túndegi oqıǵa esine túskende qaınap shyqqan bulaqtyń kózindeı, jasy móltildep, jylap aǵyp qoıa berdi. Sańǵal kıizden syǵalaǵan ańǵal shýaq Aqbilektiń betine túsip, jaırańdasa da, telegeı aqqan jasyn qurǵatýǵa septigi bolǵan joq, janyn janyshqan qarańǵylyq qarańǵy dúnıeni ańsatty. Áıtse de, jaryq sáýleden, kózin birjola jumbaı qutylmasyna kózi jetken soń, tym bolmasa saýsyldaǵan sary qoldyń ishinen sytylyp, dalany bir kórgisi keldi. Aqbilek ústinde jatqan ashaly, aýyr qoldy aqyryn syrǵytyp qoıdy da, sybdyrsyz basyn kóterip, jetqorqaq bolǵan botadaı, aıaǵyn ańdap basyp, syǵalap qarap, japsardy ashyp, tysqa shyqty.

Munyń shyqqany aldaryna er toqym úıip, myltyqtardy mosylap qoıǵan, qatar tigilgen ulyly, kishili, jyrtyǵy, bútini aralas jeti qostyń birden sońǵysy eken. Tórt qubyladan birdeı ereıip-sereıip, ústine tónip turǵan aqar-shaqar taýlarǵa, taýǵa bitken úıirim-úıirim sabalaq júndi ormanǵa da, taý basynda qalyqtap jaıylyp júrgen búrkitke de, taýǵa tyrmysa jaıylyp, jatqan qumyrsqadaı jylqyǵa da, qostan aýlaǵyraq ózek qýalaı, shyqqan shoq-shoq butaǵa da Aqbilektiń kózi toqtap tura almaı, syrǵanap kelip, jer oshaq basyndaǵy qazaqtyń qara qumanyna, qara astaýyna jyrtyq orystyń shómishine toqtady. Jaýdyń qolyna túsken álde qaı sorlynyń astaýy, shómishi eken. Sorly shómish! Men de seniń syńaryń ǵoı degendeı, muńdasqandaı, kózine taǵy jas aldy.

Taldyń tasasyna túseıin dep, shetki qostyń artynan jańa asa berip edi, qos daldasynda myltyǵyna súıenip, qaqıyp turǵan bir orys jalt qarap:

— Stoı! — dep aqyryp qaldy.

Daýys jer astynan shyqqandaı, selk etip, záresi zándemge ketti; jyǵylyp baryp ońaldy. Súıtkenshe bolmady, artynan bir orys júgirip kelip, qushaqtaı kóterip qosqa ala jóneldi. Aqbilektiń kózi sharasynan shyqty. Qushaqtaǵan orys aımalap qosqa alyp kirgende, taǵy eki orys bastaryn kóterip, kerilip-sozylyp, kózderin ýqalap, Aqbilekke qarap, kúle sóılep, shylymdaryn oraı bastady. Alyp kelgen manaǵy qolyn artyp jatqan jıren orys eken. Aqbilekti ash belinen jibermeı, qysyp, betine taman aýyzyna umtylyp edi, Aqbilek teris qarap, bulqynyp súıgizbedi. Ózge orystar jıren orysty mazaqtaǵandaı, qarq-qarq kúlisti. Olar kúlip jarqyldap otyrǵanda, tórde jatqan uzyn boıly, aqquba, qara murt orys oıanyp, qyrynan jatyp, Aqbilekke kóz saldy. Ol ózgelerindeı sóılesken de, kúlgen de joq. Quba shyńǵa qulash urǵan jez qanat bıdaıyqtaı, talmaý kózin talyqsyta, tereń qıalǵa shomyldy.

Kóp kúlip jatqanda, bireý sazaryp otyrsa, onyń jany jumbaq qoı. Kóp muńaıyp otyrǵanda, bireý kúlip otyrsa, onyń ajary da kóńildi burmaq qoı. Jumbaq nárse adamdy qushtar qylmaq qoı. Qarqyldasqan, qaıǵysyz, qamsyz kóp orys ortasyndaǵy qara murttyń lebi de Aqbilekke jumbaq bop kórindi. Álde ózine bastas qylǵysy keldi me, nemese odan bir jyly sóz kútti me, bolmasa áıelge bitken jeńsiqoılyq muny da jeńdi me, áıteýir qapasta qapalanyp, jalynarǵa jan taba almaı otyrǵan Aqbilektiń kózi eriksiz qara murtqa tústi.

Qara murt Aqbilektiń jan jarasyn álde kózinen oqyp bildi me, álde bir basqa sezim kernedi me, kim bilsin jıren súıem dep taǵy kezenip, Aqbilek syrt berip tyjyrynyp edi, ashýlanǵan adamsha anaǵan ajyraıa qarap, birdeme dep short kesti. Jıren orys ta qyńbady, ejireıip, basyn silkip, birdeme dep tastady. Biraq endi qaıta súıýge qyzǵa umtylmady. Ózgeleri úndemeı shylymdaryn tartyp bolyp, tysqa shyǵyp ketkende, qara murt Aqbilekke jyly qarap, bir kúrsindi de, jıren orysqa álgideı emes, jaırańdap, sóıleı bastady. Alǵashqy kezde náreste shaqyrǵandaı, alaqanyn qarmaı, moınyn bulǵaı, kózin tunjyrata, ernin shoshaıta sóılep, jıren orys basyn shaıqap bolmaǵan soń, ıyǵyn qysyp, kózin tikireıte, ernin kezerte, yzbarlana sóıledi. Arys-urys etken ıttershe birin-biri qaýyp alǵandaı boldy. Kelte-kelte jaýaptasyp, judyryqtaryn bilesip, qara murt óńi surlanyp shyǵyp ketti. Ol ketken soń jıren orys ta qushyrlanyp, kúńkildep, boqtaǵan ispetti boldy da, tysqa shyqty.

Ózge qostar da tursa kerek: dalada shúldirlesken sózder molaıyp, jańyldaı bastady. Keıbir orystar Aqbilek otyrǵan qosqa kelip: «Kzymke...» — dep moıyndaryn qısaıta, shaǵyr, shegir kózderimen tesip jibergendeı Aqbilekke úńile qarasyp, yrjıysyp, birdeme desip ketip qaldy. Aqbilek olardyń betine týra qaraı almady, kirip kelgende ǵana nemese túrtkende ǵana kóziniń quıryǵy tústi.

Azdan soń, shelekke qaınatqan sýdy ortalaryna qoıysyp, temir tostaǵandardy batyryp, kepken nandarymen qytyrlatyp sháı iship otyryp, myljyńdap kóp sóılesti. «Aldyna as qoısań, orys ıt myljyńdaıdy da otyrady» degen ákesiniń sózi Aqbilektiń esine tústi. Jıren orys manaǵydaı emes, Aqbilekke ólip-óshkenin qoıyp, betinen túgi shyǵyp, ákesi ólgendeı, bas terisi aýzyna túsip, ketipti. Qasyndaǵy bireýi Aqbilekke qańyltyr tostaǵanmen sháı usynyp edi, almady. Álgi aıtysqan, janjaldasqan qara murt orys qaıtyp kórinbedi.

Sháılaryn iship, shylymdaryn tartysyp bolǵan soń, ózgeleri tysqa shyqty. Jıren orys belindegi alty ataryn alyp, qulaǵyn qaıyryp, birdemesin basyp, burap, shyrtyldatyp aınaldyra bastaǵanda, Aqbilek ózimdi atyp tastar ma eken dep júregi seskeneıin dedi. Jan shirkin kózge taǵy bir elestep ótti. Biraq atqan joq, myltyǵyn qaıtadan qabyna salyp qoıdy. Sóıtkenshe bolmady, kıimderi symdaı, belderin qylmıta býynǵan, qylyshtaryn asynǵan eki orys syp etip kirip kelip, qaqıyp tura qalyp, jıren orysqa kelte-kelte birdeme aıtty. Jıren orys bir-aq aýyz jaýap qaıyrdy da, ún-tún joq, kıine bastady. Kıindi de, Aqbilekti qolynan tartyp, turǵyzyp qostan alyp shyqty. Aqbilek endi birdeme qylady eken dep, júregi dúrsildep barady. Shyqsa — kóp orys qos mańynda top-top sóılesip tur. Qyzdy alyp bular shyqqanyn kórip, ózgeleri de qozǵalyp, lek-lek bolyp, tal jaqqa qaraı aıandady.

Endi ajalym jetti ǵoı dep Aqbilekte záre joq. Bári jıylyp, atyp, qalaı ólgenimdi tamasha qylǵaly júr me? Álde bulardyń basqa zańy bar ma? Basqa birdeńe istegeli júr me? Ýa pirim-aı, mynanyń bári jabylyp... netse, ne janym qalady?.. Kóp orys talǵa taıanǵan soń qatar tura qaldy. Úsh orys shyǵyp, anadaı jazańqaıǵa barysyp turǵan kezde, jıren orys Aqbilekti baýyryna qysyp alyp, aýzynan qushyrlana úsh súıip, qasyna eki orysty ertip, anaý úsh orysqa taman bardy. Altaý boldy. Altaýdyń biri topqa qarap, birdeńe aıtty. Toptan qysqa ǵana jaýap estildi. Sodan keıin álgi orys aqyryp qalyp edi, álgi óziniń jıren orysy men manaǵy qara murt birine-biri taıanyp birdeńe desti de, aıaqtaryn nyǵarlaı basyp, ekeýi eki jaqqa qaraı jóneldi, súzisetin qoshqarlarsha ekeýi birine-biri qarama-qarsy tura qaldy, Sol kezde qalǵan tórt orys keıin sheginip, bireýi qolyn kóterip, «raz, dyba, trı!» dep qalýy-aq muń eken, alty atarlaryn qolyna ustasyp turǵan eki qoshqar basyp-basyp jiberdi. Tútin burq etti. Orystar tura umtyldy. Aqbilek endi ne bolar eken dep, art jaǵynda turǵanda, myna jaǵynan qara murt orys júgirip kelip qushaqtaı aldy.

Ólgen jıren orysty kep orys kóterip alyp ketti. Aqbilekti belinen qushaqtap, súıemelep, qara murt qosqa ákeldi. Ózine talasyp, eki orys birin-biri óltirgenin Aqbilek sonda bildi. Biraq tóbelesip óltirispeı, alystan atyp óltiriskenine túsine almady.

Qara murt shyǵyp ketip edi, bir ýaqytta qalpaǵyn shekesine salǵan, seńseń bas, teke kóz, bujyr saryny alyp keldi. Teke kóz kele-aq Aqbilekke:

– Aman qaryndasym, – dep qolyn usyndy. Qazaqsha sóılegeni qulaǵyna jyly tıip, qolyn usyna tústi de, qaıta tartyp aldy, jep qoıatyndaı súze qarady. Teke kóz qazaqsha biletin tilmash eken, Aqbilekpen sóılesýge shaqyryp ákepti.

– Myna tóre seni jaqsy kórgen. Bul ózi úlken tóre. Qoryqpaıtyn kisi. Seni kórgende (júregin túrtip), myna jeri shydamaǵan. Anaý jigitten seni maǵan ber dep suraǵan, ol bermegen. Ol kishkene tóre ǵoı. Ekeýi daýlasqan, shataq shyqqan. Sodan «dýelge» shyǵyp atysqan. Óziń kórdiń ǵoı. Bul sen úshin ólem degen, sonda da shydaǵan. Sen buryn orysty jaqsy kórmegen daladaǵy qazaqtyń qyzysyń. Sen qoryqpa. Saǵan eshkim tımeıdi. Myna tóre seni eshkimge bermeıdi. Bul seni qatyn qylady. Ózge tóreler seni bárimiz qatyn qylamyz dep edi. Bu kisi oǵan bolmady: ol jaramaıdy, onda bárimiz haıýan bolamyz dedi.

Bul kóp biletin aqyldy jigit. Bu da ózindeı adamnyń balasy. Qudaı bireý, jan bireý: Sen budan qoryqpa, jaqsy kór. Bul kisi seni jaqsy kóredi. Seni kútedi. Saǵan tamaq, kıim áperedi, saǵan jumys qyldyrmaıdy. Qazaqtiki qatyn nemene? Malaı ǵoı. Baıy urady, soǵady, jumys qyldyrady, bári kir bolyp, jaman bolyp júredi. Bizdiki orys zakony jaqsy: qatyndy urmaıdy, (qoltyqtaǵandy kórsetip) bylaı ustap júredi, tıatrǵa aparady, gýláıt qylady... dep, Aqbilekti úıir qylam dep, teke kóz kóp sóıledi. Anda-sanda qara murt sóz úıretip turdy. Aqbilek kónetóz jasyl shapanyn kózine túsire búrkenip, beli bákishe búktetilip bas-aıaǵy kirpishe jıyrylyp, qunysyp, jasy móldiregen qara kózin jypylyqtatyp, qara murtqa anda-sanda kóz quıryǵyn bir jiberip, tańdana, úreılene tyńdady.

Orys sóılep otyr. Onyń kóp sózi mıyna qonbady. Úlken tóre dep maqtaıdy. «Tóre» bolsa qaıtsin? Munyń izdegeni orystyń tóresi me edi? Kıim, tamaq áperedi deıdi. Solarǵa zar bolyp, osylardan suraýǵa kelip otyrǵan-aý! Sharýany qatyn istemeıdi deıdi, endi kim istemekshi! Bekbolatqa tıse, Aqbilek malaı bolar ma edi? Ózi de ister edi, malshy qatyndy da alar edi, baıy uryspasa, urmasa, qatyn qaıda ketpeıdi? Qatyn ne istemekshi?.. Munyń birde-biri qulaǵyna barmady. Jalǵyz-aq Aqbilek úshin qara murttyń janyn qıǵany ras. Endeshe, jaqsy kórgeni ras. Endeshe, jaqsy kórgendeı, Aqbilek sulý eken. Qazaq tursyn, orystyń bozdaq jigiti de Aqbilekke qyzyǵady eken, janyn qıady eken. Áıelge budan artyq qun bola ma? Syı bola ma? Onyń ústine Aqbilek endi kóp arystyń talqysyna túspeıdi, asyl qazynasyn bir-aq kisige qıady. Qandaı kisige? Ózi úshin janyn qıǵan er jigitke... Biraq, oıbaı-aý! Er jigit dep otyrǵany aýzy túkti kápir ǵoı! Álgi dáretsiz, súndetsiz, túregep sıetin, shoshqa etin jeıtin, araq ishetin, temeki sasyǵan, eldi qyran japqandaı qylyp, qamshy, qylysh, myltyq oınatatyn, meıirimsiz, shadyr minez orys osy emes pe? Shynymen sol orysty ıiskegeni me? Shynymen aq tósine aram deneni oınaqtatyp, ashylmaǵan qaýynyn aram pyshaqqa jarǵyzǵany ma?

Sony oılaǵan kezde aq torǵyn mańdaıyna eki tik syzyq kórine qalady. Apasy esine túsedi de, kózinen eki monshaq domalap ketedi... Jan apasy bul úshin ólip ketti-aý! Tym bolmasa bir aýyz til qatýǵa da murshasyn keltirmedi-aý! Jan apasynan máńgilik aıyrylyp, basy qaraly, júzi jaraly bolyp otyryp, ne betimen baı izdegeni? Apasyn óltirip ketken, ózin tartyp ákelgen, aýylyn shapqan, talaǵan orystyń tuqymyna ne ǵyp óz erkimen kóngeni? El qaıda? Bul qaıda? Ákesi, aýyly ne kúıde? Aqbilek týraly olar ne oılap jatyr deseıshi?.. Sorly qyzymdy óltirip tastady ma, álde ne qyldy?.. dep, ákesi ne ǵyp jany shydap otyr eken?.. Kúıeýi kelmek edi, túndegi qýǵan, oqqa ushqan álde sol emes pe eken? Tiri qalyp, qudaı jazyp, kóretin kún bolsa, kúıeýine ne betimen jolyqpaq!.. Oıpyrmaı! Mundaı da sorly, mundaı da masqara bolǵan qazaqta áıel bar deımisiń? Bul qorlyqty kim kórdi deısiń. Osynyń bárine shydap, ne ǵyp ólmeı, tiri otyr?.. Túndegi oq apasyna tıgenshe, buǵan tımegenin qarasaıshy...

Aldy-arty tuıyq, qarańǵylyq, ne bolary belgisiz... sonda da Aqbilek tiri, Aqbilek sulý... Ol elden asty: qazaq tursyn, ataǵyn orys estip, izdep kelip, alyp qashty... orys bitken buǵan bola qyrqysty... Kim biledi, tiri bolsa, úmitsiz saıtan... óz erkimen kelip otyrǵan joq... Qara kúshke, taǵdyrǵa ne shara? Jamandyǵynan mundaı bolǵan joq. Aqbilekti kim jazǵyra alady? Malyna, janyna ıe bolyp otyrǵan qaı qazaq bar? Ázer bolsa, jazyqsyz qurban bolyp jatqan kóp qorǵansyzdyń, kóp sorlynyń biri shyǵar...

Oıdan oı týyp, basy dań bop, shapanynyń etegindegi tamǵan maıǵa qadala qarap otyrǵanda, tym-tyrys kúte qalǵan, qara murttyń ystyq qoly qolyna kelip tıdi. Aqbilek aýyr bir qaǵyp, «Mende ne erik bar?..» degendeı, tereń qasiretpen onyń betine qarady. Qara murt tilmashyna ıek qaǵyp, shyǵaryp jiberdi de, Aqbilektiń qolyn eptep ózine taman tartyp, murtyn ernine apardy. Aqbilek qarysqan joq.

Túndegi aıqaı-súreń, ala sapyranda Muqashtyń qolynda — jetekteýli eki at, oıynda — aman qutylý, kózge túspeý ǵana bar edi. Attardy, nárseni, qyzdy aman-esen orystarǵa ákelip, tapsyryp, «Mýkashke malades!» degizip, ala keýimde aýylyna qaıtyp kele jatqanda, oıyna áldeneler keldi.

Mamyrbaıdyń balasyna egesip, qaryndasyn orysqa shyǵaryp berip op-ońaı kek ala qoımaq edi, qyzdy alam dep júrgende, bul ıtter sheshesin atyp óltiripti, munyń arǵy úlken súreńge shappasyn kim biledi?.. Qýǵynshylardan da kisi ólgen bolý kerek. Bul shirkinder júrgen jerin qyzyl-josyn qylmaı ketpeıdi. Kim biledi, túndegi oqqa ushqan álde óz aǵaıyndarynyń, óz tileýlesteriniń biri me? Eldi osynsha qyrǵynǵa ushyratqan Muqash netken qanisher? Iapyr-aý, men qazaqpyn ba? Qazaq bolsam, óz qanyma neden munsha óshiktim? Ózgem ózge ǵoı «Aǵataılap» jalynyp, qolyn sozyp kele jatqan Aqbilektiń bilegin kókke sozǵyzyp, júıkesin qurtyp, orystarǵa ustap berdim-aý! Aǵasy bolmasa, bu qyzda ne jazyq bar edi?.. Tegi, men ólerimdi bilmeıtin, aqymaq shyǵarmyn. Áıtpese, eldi osynsha shapqynshylyqqa ushyratyp, osynsha qan qaqsatyp, zarlatyp, qarǵys alyp, jeksuryn bolǵanda, qaıda sıam, qalaı tirshilik etem dep oıladym eken. Osynyń bárin istetip júrgen men ekenimdi bilse, – bilmeı turar ma, — el meni tiri qoıǵany ma?.. Qoı men jyndanǵan ekenmin, meni saıtan azǵyrǵan eken... Biraq endi isti túzetýge bola ma? Bolmaıdy: shynymdy aıtsam da, basymnan asyp ketti; eldiń menen jaýyz dushpany, aram sút emgen aramza uly bolýy múmkin emes...

Endi bul betten qaıtýǵa ótkel joq, daýa joq... Osy ketkeni ketken... Shynynda, baılarǵa ne obal bar? Olar eldi jemeı júr me? Baı nelikten baı bolady? Malaıdyń arqasy, eldiń arqasy ǵoı, olardyń qutyratyny, tórt túlik malyn malshy baqpasynshy, shóbin malaı shappasynshy, otyn jaqpasynshy, qudyǵyn arshymasynshy, qorasyn qalamasynshy — kóreıin baıdyń baı bolǵanyn. Asqanǵa tosqan dep, sábet ókimeti baılardyń peıiline bola kelgen bir tosý ǵoı. Kim biledi, meni de baılarǵa qudaı jumsap turǵan shyǵar... Men bolmasam da, osynaý ez etin ózi jegeli jatqan aqtyń bileýitteri eldi tynysh qoıar ma edi? Men bolmasam da, aǵaıynǵa ókpelegen bir qazaq kek alam dep, orysqa shappas pa edi? Sóz joq, ondaı bireý tabyla keter edi? Árıne, mundaı jumys ekiniń biri, egizdiń syńary, jalpylama adamnyń qolynan kelmes, biraq mendeı bireý tabylýy haq... Talaı ásker shaýyp ketti. Talaı qazaqtar elge ulyq bop kelip, alyp ta, jep te júr. Solarǵa el ne qyla aldy? Túk qylǵan joq... Ózim komenes, qolymda myltyq. On kisige aldyrmaımyn; myltyq atý ádisin orystardan úırenip, mergen bop aldym... Kúndiz saq júrermin. Túnde jumysymdy bitirermin... Men nesine qorqamyn? Qorqarym bar, bul iske áýelde kirmeýim kerek edi. Kisilik izdeý, jashıkege barý, myltyq alý kerek emes edi... Joq, ólim bireý, nede bolsa qudaıǵa tapsyrdym. Endi meniń, elge kishireıýim – ólim, jigittigime kemshilik... Meni jurt ótkir, qaısar, er jigit dep oılap júr. Sol attan aıyrylmaýym kerek...

Osyndaı oılarmen Muqash aýylyna taıandy. Aýyly úlken taýdyń kúngeı betindegi, oıpańdaǵy — tórt-bes tas qora. Ol qoralar ózimen nemere-shóbereles aǵaıyndardiki, osy aýyldyń bas kótereri Muqash, aqsaqaly Tezekbaı molda.

Molda degen aty bolmasa, Tezekbaı kisi atyn da jaza almaıdy, barlyq oqýy «Qyryq qadisten» esinde qalǵan «Qalanna biı ǵalaıssalam» — atty paıǵambar Ǵalaısıssalam, bar bilgen qulshylyǵy: ólikke, shelpekke, úli tıgen malǵa, «jasyn» oqý, taraýyq oqyǵanda, «Alqamǵa» qosyp «Enne kazelıke» birdeńkeni mińgirletý, bar biletin duǵasy — «Aıatl — kúrsi» — qurbannan malyna, nemese aıǵa bata qylsa da osyny oqıdy, kózine aq túsken áıelderge de osyny aıtyp úshkiredi. Óz aǵaıyndary bolmasa, Tezekbaıdy syrt qazaq molda dep te sanamaıdy, jekjat jerdiń, ólimi bolmasa, jamaǵaıynnyń janazasynan «Jaqsylardy janaǵan» qoja-moldalardan asyp, Tezekbaıǵa tıip kórgen emes. Tezekbaı el qydyryp, zeket, sadaqa jınaǵan, et, qymyz izdep tútin ańdyǵan kisi emes, ondaı suqym, simtik shaldardy qaıta shenep jaratpaı; «Ne bar eken? Jatsaıshy!» — dep otyratyn. Tezekbaı tysqa shyqsa, aqtaıaǵyn beline qystyryp sıyryp, buzaýyn kózdep, úıge kelse, kempiriniń kıim jamaǵanyn, keje qylǵanyn jaratpaı: «İsiniń bári balshy, isiniń bári balshy», – dep, dabdyrlaýdan basqa, aýyl úıge zıany joq adam. Onysy da kártaıǵanda erli-baıly adamnyń birinen-biri jırenish tartatyn ádetinen ǵoı, áıtpese kempirinen asyp, óner tabatyn Tezekbaıda ne qaýqar bar deısiz...

Áıtse de osy moldany óz aýyly syılaıtyn, qystaýǵa qonsa, bata oqyr bolsa, mal ólse, qurmaldyq berse, bas pen jambas moldanyń aldyna tartylatyn. Súttiń ýyzyn, qymyzdyń tunyǵyn moldaǵa tatyratyn. Molda joq bolsa, namazy qaza bolǵandaı, kelinder de: «Moldany shaqyr» dep otyratyn.

Muqash qandaı elden shyqqan qudaıdan bezgen, sodyrly bolsa da moldany syılaıtyn. Molda jolyǵyp qalsa, sálem beretin, biraq baıyzdap tura almaıtyn. Muqannyń onysyn sezip molda da sóz qatpaı toń aıbatpen júretin. Sóılesip tilin shyǵaryp betinen alǵyzǵannan da anadaıdan yǵysyp júrgendi táýir kóretini úlken kisilerdiń bir ádeti ǵoı. Aýylǵa taıana bergende Muqashtyń bir qysylǵany: osy moldanyń kózine túsip qalam ba edi.

Tómpeıden shyǵa beristegi, kún shytys jaqtaǵy qora Muqashtiki edi. Tómpeıden oralyp shyǵa bergendegi japyraıylǵan tas qoralardyń kúngeı betteri tańnyń qyzyl sáýlesine shomylyp, kúlimsirep tur eken. Moldanyń qorasy ergenegi shaljıyp, aýzy ashylyp jatyr eken. Bosaǵada jatqan qyzyl ıt tastaqtaǵy attyń tyqyryn estip, úre bastady. Muqash qattyraq aıańdap, qoranyń daldasyna túsýge asyqsa da, shekpenin jamylyp, aıaǵynyń basyna kebis ilip, dáretke shyqqan moldanyń bir kózin jumyp, syǵyraıa qaraýynan qutyla almady. Molda oıyndaǵysyn bilip qoıatyndaı, Muqash týra qaraı almaı, qyzaryp, qyryndap ketti. Tezirek tebinip qorasynyń tasasyna túskende, qoradaǵy aq kúshigi de sháýildep qoıa berdi. Kúpisin jamylyp, qara domalaq kelinshegi Altynaı da tyrpyldap kelip esik ashty. Jaratpaǵan kisishe, betiniń bir jaǵyn tyrjıtyp, «senbisiń» dedi de, tysqa jóneldi.

Muqash aqyryn: «Men» dedi de, atyn qoraǵa kirgizip, qadaǵa baılap, úıine kirdi. Bir kezi soqyr, jalǵyz áınekti, tapaltaq, kishkene úıiniń dymyqqan, kúlimsileý, tersymaq ıisi murnyna jyp-jyly tıdi. Jaman tekemet ústindegi qyzyl shyt kórpeden montıǵan qoldary shyǵyp, domalanyp, tompıǵan úsh jasar Medeýdiń kókshil tanaýy deldıip, aýzy ashylyp, ezýi qojalaqtanyp, shot mańdaıy toqyraıyp, jyltyrap jatqany da jarastyqty kórindi. Balasyn ıiskeıin dep oqtandy da, oıyna birdeme túsip ketkendeı, toqtaı qaldy. Kúnáǵa batpaǵan perishtedeı sábıge jaman, qolyn, aram demin, aram ernin tıgizýge batyly barmady.

Moldadan da, uıyqtap jatqan náresteden, náreste emes ózinen uıalǵany kúshtirek tárizdendi. Ańdýsyzda aıaq astynan álde bir ıt ars etkendeı-aq, Muqashtyń tula boıy shymyr ete tústi. Itti tumsyqqa bir teýip, betin qaıyrýǵa asyǵyp, belin sheship, kelinsheginiń basyndaǵy qyzylsań jastyqty julyp alyp, áınek túbindegi buryshqa tastaı berdi de, qolyn ishine alyp, búrkenip, jantaıa ketti.

Saban tóseýli balshyq sákiniń erneýinde jaýlyǵyn shalqaıtyp qoıyp, Altynaı kóıleksheń dáret alyp otyryp, murnyn qatty-qatty sińbire berdi. Qyzyl alaqandary qoshqar múıizdenip kestelengen, áldeqashanǵy jyrtylǵan aq oramalyna beti-qolyn súrtip jatyr:

— Búk túsip jata qalǵany nesi! Atyńdy qaıtýshy eń? — dep tońq etti.

Muqash basyn kótermesten:

— Túske taman jibere sal! — dedi.

Altynaı baıyna oqty kózimen bir qarap:

— Turyp ystyq sýyndy ishpeýshi me eń? — dedi.

Muqash:

— Joq, — dep basyn bir qymtaı tústi. Sonymen sóz bitti. Tún balasynda Muqashtyń joıylyp ketip júrgeni bir bu kún emes, úırenshikti ádet tárizdenip, Altynaıdyń órshelenbeıtini sol edi. Kishkene balasymen ekeýden ekeýi bir qorada jalǵyz jatý alǵashqy kezde qorqynyshty kórinse de, júre-júre oǵan da eti úırenip ketken. Kimge jalynsyn, kimge sensin?

Altynaı malyn saýady, órgizedi, kózdeıdi, baılaıdy, otynyn teredi, otyn jaǵady, sýyn ákeledi, kúlin shyǵarady, tamaǵyn isteıdi, kıimin ózi tigedi, úıin jıady, sypyrady, qorasyn tazalaıdy. Munyń bári oǵan qudaıdyń buıyrǵan jumysy tárizdi. Jumysym aýyr boldy-aý, janyma batty-aý, — dep, ol qabaǵyn shytpaıdy. Kózin tyrnap ashqannan, uıqyǵa barǵansha, kúıbeńdep, ne qolynda, ne aıaǵynda bir damyl bola ma eken?.. Jo-jo-joq. Jumystan qalt etip, qoly bosasa, esik aldyna shyqsa, aýyl úıdi qydyrsa, bolmasa abysyn-ajyndarymen áńgimelesse, qolynan urshyǵy túspeıdi. Altynaıǵa tamaǵy toq, kóılegi bútin bolsa bolǵany, onan ózgeni izdemeıdi. Úı mindeti áıelde, túz mindeti baıynda. Bul qudaıdyń buıryǵy.

Burynǵydaı emes, ásirese, Altynaı turmysyna endi yrza. Yrza bolmaı ne ǵypty? Baıy atqa minip, kisi boldy. Kisi bolǵaly, úıi úı bolyp keledi. Ómiri bitpegen qara ala syrmaq ta, aq kıiz de tór aldyna paıda boldy. Burynǵydaı emes, Altynaı jymyń qaǵyp, kókala abdyranyń aýzyn kóbirek asha beretin kúıge ushyrady. Altynaıǵa aq bátes kóılek, jasyl jeńsiz de paıda bola bastady. Altynaı abysyndaryna maqtanyp ta qoıady. Óıtkeni ol endi «Ulyqtyń» qatyny ǵoı.

Buryn buıyǵy, jaman Altynaıdyń endi tili de shyǵýǵa aınaldy. Qatyndar: «Kúıeýiń qaıda ketken?» – dese, «Qyzmetpen bolys aýylyna ketti» nemese «Aýylnaı shaqyrtqan eken» dep, tumsyǵyn kóterińkirep, ernin bir jymyryp qoıatyndy shyǵardy. Álde bireý kisidegi ala almaı júrgen aqysyn, ne qorlyq kórip júrgen, uzatqan qyzyn sóz qylsa, Altynaı kóldeneńnen qystyrylyp: «Onyńdy bizdiń álgige nege aıtpaısyń?» dep qoıatyn boldy. Altynaı aýzyna endi «Álgi» kóbirek túsedi, óıtkeni onyń qolynan kelmeıtin is bar dep bilmeıdi.

Baıyn sondaı kórip júrgen Altynaıdyń búgingi mineziniń tipti dámi joq qoı. Báse deımin-aý! Joq, Altynaıdyń ózinshe dámi ábden bar. Altynaıǵa qudaıdyń bergen bir minezi: anda-sanda kiltiń etip, kekjıip qalatyn, ar jaǵynda, pálendeı zildi ókpesi bolmasa da, kúıeýine ishi yrza bolsa da, berjaǵy, syrty óp-ótirik. Qyrtyńdaǵan, narazy kisimsip, syr bermeıtin. Sonysy ma, nemese ózi Altynaılyǵyn, jan ekendigin, Medeýdiń anasy ekendigin kórsetkisi keldi me, áıtpese «álgi» tysqa shyǵyp kelgende, qanjyǵasynyń qur qaıtqanyna kóńili tolmady ma, áıel shirkinniń qaı bultaq-sultaǵy ekenin kim biledi, qalaıda kúıeýine bir tars ete túsýdi ózinshe durys kórdi.

Dáret alǵany bolmasa, Altynaı namaz oqyǵan joq, baıyna elikteıdi deısizder me? Joǵa... oqymaıtyn bir reti kelgen de. Namaz oqyǵanda da, Altynaılardyń aýzyn jybyrlatyp, jyǵylyp, turyp jatqanda, ne aıtyp ne qoıatynyn bir qudaı bilmese, pendeniń kózi ne jetsin? Altynaı tóseginiń aıaq jaǵyna otyryp, másisin kıip jatyp, kúndegi ádetinshe shulyǵyndaǵy tesikke suq qolyn taǵy bir batyrdy. Osy túskirden qashan qutylar eken? Ulyqtyń qatyny basymen baqaıy jyltyldap júrgen nesi jaqsy deısiń? Biraq «álgi» tiri bolsa, bútindeler degen oı keldi de, tezirek ornynan turdy, óıtkeni sıyryn saýýǵa asyqty.

Tarǵyl sholaq sıyrdyń buzaýy emip jatqanǵa júgirip baryp, basyn julyp alyp qarasa, aram qatqyr, qaqtap turyp emip qoıypty. Búıirge bir nuqyp, ashaǵa taman jetektep edi, bas jibi sholtań ete tústi, basyn shaıqap, tańdaıyn bir qaqty da, jalǵap, baılap, qasqa sıyr men ókirekti saýýǵa kiristi, Altynaıdyń jarylǵan kús qoldary jyp-jyp etedi, emshekti sýyra tartqanda, sıyrdyń kótenshegin solqyldatady, saýǵan saıyn sút molaıyp, shelegi kúr-kúr etip, án salady, shelektiń ónin tyńdap otyryp, Altynaı qyzyl buzaýyna myqty bas jip qaıdan tabylar eken degen oıǵa batady. Qoıy joq úıge jip-shý degen, nardyń buly emes pe? Odan-budan shymqynyp surap alǵan ýysty qulaq jún qaıbir jarytady? Kishi aýyldaǵy Jamaldyń apasynan suramasa, bul aýylda atymen qoı joq. Jap-jańa, attaı bir bas jipti taqqany sol edi, syrtqy aýyldyń balalary ala qoıyp, kezin aǵartyp ketkeni. Qolyna qulǵana shyqqyr! Qaısysy ǵana ala qoıdy eken?

Bir qolyn shoshaıtyp, shúý-shúýlep sıyrlaryn qoradan aýlaǵyraq aıdap salǵan soń, Altynaı úıge kelip, shelektegi eki sıyrdyń sútin qaraq tabaq pen eski sary tegenege bólip quıdy. Juqalap jaıpaq ydysqa quısa, qaımaq kóp turatynyn, Altynaı aldaqashan bilgen ǵoı. Ne degenmen Altynaıdyń qoly berekeli qatyn. Jylyna tisteı qatyp, tyrnaqtap júrip, úsh sıyrdan úsh-tórt qaryn maı alady. Ólip bara jatsyn aýzyna bir salmaıdy, qaımaq bylǵap otyrǵanda, Medeýjannyń alaqanyna da, boıaý satqan baqalshyǵa uqsap, shymshyp ǵana salady, onda da zoryn tapsa. Aqqa qalaı aýzy tıdi, solaı irimshik, qurt qaınatam dep arpalysady. Onyń esesine qysty kúni sorpaǵa, kójege sarqasqa qylyp qurt ezip, toıyp alsa, qora ishine kemzelsheń, kóıleksheń shyqqanda, boıy qyz-qyz qaınap júredi. Maıynyń artyǵyn satyp, kıim-keshek, un-shaıǵa jumsaıdy. Aýyldaǵy kekse qatyndar sharýaǵa qyrbaı kelinderine urysqanda, «Jıdigen, shirik kúń! Ana Altynaıdy kórmeımisiń, bıt terisin bıalaı qyp otyrǵanyn!.. Qazaqtyń qatyny sondaı keledi» dep urysatyn...

Muqashtyń da kóbinese túzde júrip, shalyqtap, oǵan-buǵan uryna beretini Altynaıdyń arqasy ǵoı. Qatyny úıin tapjyltpaı, bar-joǵyn bildirmeı otyrǵandiki de. Biraq Muqash onyń kádirin biledi deımisiń? Altynaı yrysy bar kedeıdiń mańdaıyna bitetin qatyn ǵoı. Dúnıede baıynyń taýyp ákelgenin uqsata almaı, as-sýynda bir bereke bolmaı, baıyn boryshqa uryndyryp, birin-birine qospaı, qatynynyń saldybalaqtanyp, yzyńdap otyrar ma, kápir! Odan qyrsyq ne bar deısiń?'

Sútin jaılap, ilegenin tógip, kúlin shyǵaryp, ydys-aıaǵyn jýyp bolǵan soń, Altynaı peshtiń túbindegi shekpen qaptan qara aıaqqa ún salyp alyp, júresinen otyryp, toqyrańdap baýyrsaq ıledi. Qoldary mashıneshe jypyldap, dereý esip, kesti de, shoshalaǵa baryp ot jaqty. Moldanyń úıiniń úlken baqyryn ákep, alqymyna kóseý tirep, qońyrsytyp baýyrsaq pisirip otyrǵanda, taltalańdap, qaltalańdap, kózin ashyp, jumyp, manaýrap, jalań but Medeýjany da keldi.

— Turdyń ba, sáýlem? — dep, Altynaı oń qolymen qoltyǵyna qysyp, mańdaıynan súıdi. Medeýjan baqyrashtaǵy qyzara bórtip kele jatqan, ortasy tesik jalpaqaı baýyrsaǵyna qarap:

— Apa, jalpaǵym... dep, urty salbyrap, mańqıyp aýzyn ashty.

— Iá, kúnim, seniń jalpaǵyń, — dep, apasy shı ótkizip, jalpaǵyn qolyna ustatty.

Tompıǵan, maýbas Medeý otqa borbaıyn qaqtaı, shúmegeıi salbyrap, júresinen otyryp, shıdiń eki basynan ustap, aýzyn yrjıtyp, betin tyrjıtyp, ystyq baýyrsaqtyń shetinen tisteı bastady.

Ot mazdap janyp, maı shyjyldap, baýyrsaq byjyldap jatyr. Medeýjany janynda. Endi Altynaıdyń oıy: shaıyn qaınatyp, kúıeýin oıatyp, Medeýjanyn ortaǵa ala, aǵasynyń tizesine shyntaqtap úsheýden úsheýi yńsyz-shyńsyz otyryp, orazasyn ashý. Shaıyn baptap qaınatyp, ábden uıqysy qandy-aý degende «Álgini» oıatyp, Altynaı bul armanyna da jetti.

Medeýjanǵa usaǵan bet-aýzy qojalaq, kishkene samaýyrynnyń sol jaǵynda, qyzyl jıek shyny aıaqty tórt saýsaǵymen shoshaıtyp ustap, Altynaı tership, ashshy shaıyn yshqyna urttap otyr. Kúıeýi de baýyrsaqty júdemelete attandyryp, aýzyna tas salǵandaı, aıaǵyn bosatyp jatyr. Aǵasynyń tizesine súıenip, baýyrsaqqa urtyn bultıtyp maljańdap, kózin ashyp-jumyp, Medeýjan da qalysatyn emes. E, baıǵustar shaılaryn iship bolsyn. Suqym shaldarsha, suǵanaq balalarsha, kózimizdi satyp, qylqıyp otyrmaıyqshy, óz úıimizde de shaı bar ǵoı. Qazaqtyń sondaı telmirgen ádeti qurysyn! Túndegi oqıǵadan keıin el ne jaıly boldy eken? Mamyrbaı otaǵasy ne kúıde eken? Bekbolat ne bolyp qaldy eken? Odan da solardy baryp kóreıik. Oqýshylar, beri júrińder!

Álden ýaqytta jatyp-jatyp esin jıǵan erkekter eptep basyn kóterip, birte-birte qybyrlap, inderinen shyǵyp ózgelerin dybystap shaqyryp, qatyn-qalash yshqynyp, shýlasyp, balalar enesine tabysqan qozydaı jamyrasyp, ákelerin, erlerin, aǵalaryn izdeýge tyrysty. Sambyrlap, dúrligip, entelep, júgirip: «Balta, balta!» dep, birin-biri shoshytyp, Mamyrbaıdyń ettigin buzyp: «Ne boldy? Ne boldy? Ne bop qaldy? Oıpyrmaı! Amansyńdar ma? Tirisińder me?» dep antalaǵan, úreılengen erkekterdi ettikten shyǵaryp alysty.

– Báıbishe qaıda? Aqbilek qaıda? – dep kózi sharasynan shyǵyp, Mamyrbaı otaǵasy kúrs-kúrs etti.

– Oıbaı-aý! Olar qaıda? Kórgemiz joq... — desip, tańdanyp, olaı da, bulaı da júgiristi.

Bir mezgilde ókirgen sıyrdaı qarańǵy túndi kúńirentip, qatyndardyń daýysy baj ete tústi. Jan shoshyrlyq bajylǵa dir etpegen júrek qalmady. Sóıtse – apanda teńkıip, sereıip jatqan báıbisheniń ústinen shyqqan eken. Aqbilek úshti-kúıli joq. Alyp ketti ǵoı.

Mamyrbaı ógizdeı ókirdi, sylq etip otyra ketti. Aýyl qoıdaı mańyrap qozydaı shýlap jatqanda dúrsildetken atty kisiniń tyqyryn shettegilerdiń qulaǵy shalyp qaldy.

– Atty, atty! – degende, sý júrek bolyp qalǵan jurt, ishin tartqan daýyldaı, kenet basyla qaldy da, sonsha bolmady qaıtadan dáýirleı, bajyldaı, kúńirenip ketti. Ol kelgen qazaq eken.

– Nemene?

– Báıbisheni atyp ketti, Aqbilekti alyp ketti.

– Oıbaı, Bekbolatty da atyp ketti.

– Kúıeýdi me?

– E!

– O qaıdan jolyǵyp?..

– Myna jaqtan qus salyp kele jatqanymyz emes pe? Oıbaılaǵan áıeldiń daýsy shyqqan soń, qýa jónelgenimizde...

– Óli me? Tiri me?

– Ázir tiri. Kim bilsin...

Bekbolatty jaqyn aýylǵa aparyp jarasyn tańyp, joldastary jan-jaqqa shapqan eken. Sol shapqynshynyń biri osy eken.

Ajal shirkin adamnyń aldynan aıǵaılap kelgen be? Ańsyzda artyńnan buǵyp kelip, alyp urǵanyn bir-aq bilesiń. Ajal bir ury ǵoı; «Ajalǵa ne daýa?» – desip, erteńinde mańaıdaǵy el jıylyp, báıbisheni kómisti. «Sabyr etińiz, bu da bir ýaqyt shyǵar...» desip, Mamyrbaıǵa toqtaý, kóńil aıtysqan boldy. «Qaza, shyǵyn... qaıyryn tileńiz!» degeni bolmasa, Aqbilekti aýyzǵa alýǵa bir adamnyń tili barmady. Óıtkeni ol jara atyn ataýǵa adamnyń aýzy jırenetin jara edi, ol jalǵyz Mamyrbaıǵa emes, bárine de namys, qorlyq, masqaralyq edi.

Janazaǵa jıylǵan jurt o jer, bu jerde toptanysyp otyrǵanda, bul oqıǵa jaıynan neshe túrli bal ashyp, ańyz qylysty. Bireýleri: — tegi aqsaqalǵa azýyn basqan bireý basyp berdi ǵoı. Áıtpese, qıadaǵy aýylǵa keletin reti joq qoı... — desip, óz basynan aqyl shyqpaıtyn qoshametshiler:

— Ras aıtasyz, áıel izdese, Qarashat mańynda el bar emes pe? Bárin qylatyn qazaqtyń ózi ǵoı. Kimniń nesi baryn orys qaıdan bilýshi edi, — dep júptesti. Ózderiniń berekesizdigine, namyssyzdyǵyna, birin-biri aıamaıtyndyǵyna kózderi jetkendeı bolyp, biraz ejelesip, basylǵan kezde:

— Bul is kimnen keldi? Kimniń qolynan keler eken? — desip, oıǵa júgiristi.

— Aqsaqalǵa ondaı óshti-qasty kim bar eken?..

— Shóp taqyrypty daý-shary úzilmeýshi edi. Jamanbaılar bolmasa.

— Qoı, olarda orysqa shaba qoıatyn kim bar? Jáne ol qashanǵy daý, bóten bireý shyǵar.

— Bir kelse, bu jumys, Qurban qajylardan keledi: partıa bolǵan soń, aıaı ma? — dep, myna jaqtan bir qula aýyz qoıa berdi.

— Sen qaıdaǵy joqty aıtady ekensiń. Eldiń partıa bolyp júrgeni bu kún be? Bul ózi eldiń salymynda joq nárse ǵoı. Bireýdiń ashylmaǵan qaýynyn, jarylmaǵan jumyrtqasyn... musylmannyń balasyn kápirdiń netýine qısa, Qurban qajy da ońbas. Ózi de bala ustap otyrǵan adam. Qudaı júzin kóre me, — dep, aq saqaldy, qasqyr kóz kisi tejep tastady.

— Men bilsem bul jumys Ábennen keldi, – dep kúpteı bolǵan kók tumsyq, tarǵyl bet adam cap shaqshasyn sermep, bir qozǵalyp qoıdy. — Ana jylǵy qasqa atyn orysqa ápergennen beri onyń ishine qan qatýly bolatyn. «Áı, bir qylsam ba!» – dep sonyń kezenýi jaman edi, – dedi.

– Áı, onyń qolynan keler me eken? Onyń bir sengen adamy Maqyshtar edi, olarmen áneýgi eki bıe týraly shaıyrǵal bolyp qaldy desip edi ǵoı. Bireýge senbeı ondaı kóti bylǵanysh adam is qyla almasa kerek, – dep qasqyr kózdi kóne adam taǵy bastyrmady.

Aqsaqaldyń óshti-qasty kisilerin qylǵa tizip, on-on beske aparyp, bireýi úı – dep, bireýi búı – dep joryǵanmen, baılaýly túıin shyqpady. Óıtkeni bireý partıalyqpen, bireý jekjattyqpen, bireý alymsaǵy, bireý berimsegi úshin, bireý urlanǵan maly tımegeni úshin, bireý qatyny ketkeni úshin nemese qatynyna, qyzyna barǵany úshin, eń bolmasa tili tıgeni úshin, bireýdi aıyptap, bireýdi qorǵaǵannan basqa, árkim óz esebin oılap, búıregi burǵannan basqa, dál janashyrlyq qylyp, ádil qaǵýshy, ádil tekserýshi joq boldy. Bireýi iredi, bireý soıdy. Osy jumystyń tusynda Mamyrbaı aqsaqalǵa jany ashyǵan kisimsip, jaǵynyp qalǵysy kelgender de tabyldy, uryndyrǵysy kelgender de boldy. Aqsaqaldyń qaıǵysyna shyn beıilimen ortaqtasatyn adam kem edi, jalǵyz jarym qudandaly, tileýles adamdar bolmasa, báıbishe qymyzdy aıaq toltyra beretin keıbir kedeı kórshiler bolmasa, jalpylama dostyń da, qastyń da bálendeı kúızele qoıǵany joq. Syrty kúızelgen tárizdi bolsa da, ishinen jaman oıy arylyp kete almady.

Jurt janazadan tarap, aı-jaı bolǵan soń, sol túngi beısaýat júrip, at qınaǵan adam kim eken dep, árkim-aq surastyryp, qulaǵyn túre bastady. Óıtkeni bu joly da, odan buryn da jalań Mamyrbaı emes, talaı aýyl shapqynshylyqqa ushyraǵan, mal-múlki talaýǵa, adamy dúrege jyǵylyp, shyǵyndalǵan, kúızelgen, kúıindi bolǵan. «El qulaǵy — elý» ǵoı, sýyq júristi adam bilinbeı ne tursyn? Surastyryp, qaǵyp, kelgende, osynyń bárin qylyp júrgen Muqash ekeni keshikpeı-aq ashyldy. Qalaı ashyldy deseńiz bylaı:

Sol kúni keshke taman Muqashtyń Qarashatqa qaraı jele jortyp bara jatqanyn bir qoıshy kóredi. Bir deńiz. Muqashtyń qatyny aýylyndaǵy bir abysynymen eleýish bere qoımadyń dep, shańqyldasyp qalǵanda, abysyny «Osy eldiń bar dúnıesin úıińe tyǵyp otyrǵanyńdy kórermin. Jelikpe, qutyrma: qarala syrmaqtyń ıesin de bilem, aq kıizdiń, bátes kóılektiń qaıdan shyqqanyn da bilem...» – depti. Sony estigen soń, Súleımendiki jansyz kisi jiberip, Muqashtikindegi syrmaǵyn tanyp kelipti. Eki deńiz. Bátes kóılektiń de, jasyl jeńsizdiń de ıesi shyǵypty. Úsh deńiz. Muqashtyń torala aty erteńinde ter qatyp júrgenin syrtqy aýyldaǵy sý Ybyraıym kóripti. Sý Ybyraıymnyń sózińde batýa bolmaýshy edi, sonda da... Munymen tórt deńiz. Tún balasynda Muqashtyń úıde turmaıtynyn bir sózdiń retinde Tezekbaı molda da aıtyp qalypty: ańqyldaǵan adam ǵoı. Munymen bes deńiz. Mamyrbaıdyń balasy ústimnen materıal jınap, bolys bolaıyn dep turǵanda, qoıǵyzbaı jiberdi dep, Muqashtyń ókpelep júrgeni taǵy málim. Muqash bolmaǵan nesi qaldy? «Muqash, Muqash, sodan basqa adam da emes», — dep el túgel qol qoıdy.

El bolyp Muqashqa shuqshıdy. Buǵan ne qylý kerek? Qalaı kek alý kerek? Shaýyp ala ma? Sotqa bere me? Óltirip jibere me? Órtep jibere me? Qalaıda ne birin, ne bárin isteýge eldiń beti túzeldi. Áıtse de, Muqashqa tap bere almady. Tap bermek túgili, mańyna da jolaı almady. Oǵan sebep mynaý edi:

Báıbishe men qyzynan aırylǵaly, Mamyrbaı otaǵasy erteńgi shaıyn ishken soń, tóbe basyna shyǵyp, jer shuqyp otyra berýshi edi. Bir kúni tóbe basynda otyrǵanda, Súleımen aýyly jaǵynan, tymaǵynyń qulaǵy qalqańdap bir atty kisi jortyp keldi de, baıǵa sálem berip, aýdaryla túse qaldy. Amandyqtan keıin:

– Baı, túndegi malaǵymdy bildińiz be? — dedi.

– Joq, – dedi.

– Oıbaı, úlken oqıǵa bop qaldy?

– Nemene, janym?

– Qudaı ondap eldiń kózi bir ashyldy...

– Ne bopty? Muqash pa?

– Joq, oıbaı...

– Al aıtshy!

– Taýdaǵy bileýitterdi qyzyldar typ-tıpyl ustap áketipti.

– Qalaısha? Aqbilek qaıda qalypty?

– Aqbilekten habar joq... áıteýir túgel qolǵa túsipti.

– Ony suramadyńdar ma? Kim keldi?

– Túrqulaq aýylynan Teltaıdyń Qaraquly keldi. Qyzyldar sol aýylda bekinip jatqanda, Muqash aqtardy aldap, ústine alyp kelse, qyzyldar tarpa bas salady. Sasqannan atysýǵa da murshalary kelmeı qapty. Bul ıtterińniń ózi bizge myqty bolyp júrgeni bolmasa, qysylǵan kezde túk emes eken ǵoı...

– Muqash olardy qalaı aldap júr?

– Esebin tapqan-daǵy. Ol ıttiń ózi aılaker, jan keshti neme eken...

– Qyzyldarǵa taǵy jaǵymdy boldy deseıshi.

– Jaǵymdy bolǵanda qandaı! Endi bir úlken orynǵa kiredi ǵoı.

– Bul sumnyń aram oıy osy eken ǵoı... ıapyrmaı, Aqbilek ne boldy eken? Odan habar bile almaǵan ekensiń... – dep, Mamyrbaı shatqaıaqtap, ornynan turyp, aıaǵyn apyrańdaı basyp, entigip úıine qaraı jóneldi. Aýyldyń kisilerin túgel jıǵyzyp alyp, Aqbilekti izdetýge bes kisi attandyrdy.

Bular shabýyldap, aýyl-aýyldan, kez kelgen kisiden suraý salyp júre tursyn, oǵan deıin Aqbilekten habar bereıik.

Áýelgi kezde Aqbilek qolǵa túsken quralaıdaı, eki kózi móldirep, kóp ıt antalaǵan buralqy kúshikteı qunysyp, mańaıyndaǵy jannyń bárin jan alǵyshtaı kórip, úrkip elegizip júrse de, anasyn, aýylyn oılap, aýzyna dám salmaı, ashtan qatyp, búk túsip kórse de, ári-beriden soń shybyn jany túskir shydatpady, mezgilsiz óle almady. Ómir shirkin neden sonsha tátti boldy eken! Adam degenińiz «Basqa tússe, basbaqshyl» bolady eken. Abaqty ekesh abaqtyǵa da, zyndanǵa da, soǵysqa da júre-júre adamnyń eti úırenip, kóndigip ketedi desedi, ólim jazasyna buıyrylǵanyn estigen adam da tamaq jep, uıqy uıyqtap, ómir súrýden beze almaıdy desedi. Dúnıede adamnan kóngish maqulyq bar deısiz be? Aqbilek te birte-birte tutqynǵa eti ólgendeı, boıy úırengendeı boldy.

Jan shirkinniń táttiligi me, qoryqqandyq pa, qorǵansyzdyq pa, nemese alǵash etegin ashqan adam ystyq kóringendik pe, áıteýir qara murt «Súı!» dese Aqbilek te onyń betine ernin tıgizip, «Kúl» dese o da ezý tartqan bolyp, sóıle dese, o da byldyraqtap, «lúblú tebe» — (seni súıemin)-ni qaǵyp, ne degen yrqyna kóne beredi.

Qara murt Aqbilektiń qasynan eki eli aıyrylmaıdy. Qoltyǵynan ustap, belinen qushaqtap, taýdy, ormandy qydyrtady, jemis terip beredi; shashyna, omyraýyna kúzdiń solǵyn gúlin qadap beredi, kók shalǵynǵa aýnap, qushaqtasyp jatady; taý ólkesindegi butaly bulaqqa aparyp, Aqbilektiń másisin sheship, aıaǵyn sýǵa malyp, aq baltyryna qara murtyn jybyrlatyp súıedi; Aqbilek sharshasa, moınynan qushaqtatyp, taqyljyrynan bir qolyn salyp, kóldeneń kóterip júredi; shaıdy óz qolymen ishkizedi; nandy, etti óz qolymen aýzyna aparady; ekeýine tósekti qaǵyp, silkip, qostyń irge jaǵyna ózi salyp, óziniń súr shekpenimen qymtap, baýyryna basyp jatady; ernin jep qoıatyndaı, qushyrlanyp, uzaq súıip, qatty qysyp, o jer, bu jerin ustap, qytyqtandyrǵanda, Aqbilektiń júregi aýzyna tyǵylyp tamyrlary tutanyp, janyp ketkendeı, tula boıy shymyrlap, kózin jumyp, ózin-ózi umytyp, álsirep, kerilip jata ketedi... sodan keıingini ózi de bilmeıdi... basqa bir dúnıege kirgendeı bolady.

Osynsha ólip-óship, ózeýrep, erkek basymen áıelge munsha kishireıip, ıt sıaqtanyp, aıaǵyna sheıin jalaǵanyna Aqbilek túsine almaıdy. Meni aldaımyn, jubatam dep isteı me? Joq, shynymen jaqsy kórgeni me? Bolmasa, kópten áıel kórmeı qumartqany ma? Áıteýir orys shirkinniń orystyǵy-aý degen oıǵa kelip toqtaıdy da, odan arǵysyn boljaı almaıdy, Qaıtkenmen qara murttyń qylyǵy bári jat. Keıde Aqbilek sonsha báıik bolyp otyrǵanyna, erkek basyna uıat qoı dep, ishinen jırenedi, keıde ózin áldeqandaı kórip, ózin-ózi jubatqan bolady. Qalaıda ekeýiniń arasy jer men kek tárizdi, dene jaqyndyǵy bolǵanmen jan jaqyndyǵy joq tárizdi.

Bir kúni qas qaraıǵan kezde, orystar bir jaqqa baratyndaı qarý-jaraqtaryn qamdap, myltyqtaryn sytyrlatyp, oqtap, er-turmandaryn saldyrlatyp, baldyrlap sóılep, attaryn erttep ábigerlene bastady, Qara murt pen ekeýi toǵaı aralap kelgeni jańa edi, Aqbilek qosqa kirip, soldat kórpesiniń ústinde shyntaqtap, úhilep, aýyly esine túsip, bosaǵa jaqtaǵy qara astaýǵa kózin salyp jatyr edi. Daladaǵy olaı-bulaı júgirisip, at erttesip, ár jerde kúbirlesken kóp orystarǵa qara murt baryp birtalaı sóılesti. Qabaǵy túsip, túsi surlanyp, qaıtyp keldi de, o da myltyqtaryn súrtip, oqshontaılaryna oq toltyryp, kıim, er-toqymdaryn jınap, qamdanýǵa kiristi. Aqbilek basyn kóterip alyp, «Qaıda barasyń?» degendeı qara murtqa tańdana, úreılene qarady. Qara murt tómen qarap, kúıbeńdeı berdi, bir mezgilde tysqa shyǵyp ketip, tilmashyn alyp keldi.

— Biz soǵysqa baramyz. Sen qaıtesiń? — dedi Aqbilekke. Aqbilek kózi bajyraıyp, ne derin bilmeı, sasyp qaldy.

— Qaıda bolǵyń keledi? — dep taǵy suraǵanda, Aqbilek moınyn ántek qısaıtyp, buǵaǵyn bultıtyp, jalynǵan, nazdanǵan daýyspen:

— Aýylyma qaıyrmaısyń ba? — dedi.

Qara murt basyn shaıqady.

Aqbilek kirpigin jypylyqtatyp, jerge qarady.

Tilmash taǵy suraǵanda, Aqbilek:

— Tym bolmasa jaqyn jerdegi bir aýylǵa jetkizdirseńiz... — dep kózine jas kelip qaldy.

Qara murt basyn taǵy shaıqady da:

— Bizben birge júrgiń kelmeı me? — dedi.

— Soǵysqa ma? – dedi Aqbilek eńsesin búkjıtip.

— Soǵysqa, — dedi qara murt, ıegin bir qaǵyp.

Aqbilek basyn shaıqap:

— Endeshe, meni osynda-aq tastap ketińiz, — dedi.

— Túnde jalǵyz óziń qoryqpaısyń ba?

— Qoryqsam da qalaıyn... sizder qaıtyp kelmeısizder me? – dedi julyp alǵandaı.

— Málim emes, — dep qara murt murtyn dirildetti.

Sol sózdi bitirgen kezde, taǵy úsh orys keldi. Olardyń basyn silkýinen, qol sermesinen Aqbilek: «Bir jaqqa aparaıyq, jabylyp masqaralaıyq, atyp óltireıik» dep tur ǵoı dep túsindi. Qara murt olarǵa ashýlanyp, kózin tikireıtip, tistene ejireıip sóılep, edi, betteri qaıtqandaı, alaqandaryn jaıyn, moıyndaryn qylqyń etkizdi. «Senderdiń talqyńa bermeımin» dep tur eken dep, Aqbilek qara murtqa jaltańdap qaraı berdi. Ári-beri sóılesti de, olar ketip qaldy. Qara murt otyrdy. «Júre ber» degendeı tilmashqa bas ızedi, tómen qarap, mańdaı terisin úsh saýsaǵymen ýqalap biraz otyrǵan soń, oń qolyn silkip qalyp, ushyp túregeldi de óz keýdesin ózi túrtip-túrtip Aqbilekke, qolyn usynyp: «Júr!» dedi. Aqbilek jyp-jyldam túregeldi.

Qara murt Aqbilekti qoltyǵynan ustap, qostan shyqty da, oń jaqtaǵy bulaqtyń butasyna qaraı alyp júrdi. Uıtqyp soqqan yzyldaq jel. Aı joq. Qarańǵylyq qoıýlanyp keledi. Sabaǵan júndeı túıdektelgen, shyńyltyr surqyl bulttar toǵytqan qoıdaı shoǵyrmaqtalyp, taýǵa qaqpaq bolatyndaı, taýdy tunshyqtyratyndaı, ash taýyqsha seldir juldyz – tarylaryn, bir-birlep qylqyp jatyr. Juldyzdarmen birge úmit sáýleleri de bir-birlep batyp bara jatqandaı Aqbilektiń sum júregi áldeneni sezgendeı bolady; eki kózi jalt-jult etip qara murttyń betine qaraı berdi. Qara murttyń beti surlanǵan, kózi qantalap, tanaýlary jelbirep, qozǵalǵan ispettenedi. Aıaq basýy qatań: Aqbilekke unamaıdy, júregi qysylyp, ókpesi aýzyna tyǵylyp barady. Shetki shoq taldan asyp, kóp talmen arańqaıǵa barǵanda, qara murt toqtady. Aqbilektiń betine týra qarap biraz turdy. Qushaqtap, qysyp, aýzynan úsh ret qushyrlanyp súıdi.

«Osylaı tur!» degendeı eki ıyǵynan basyp qaldy. Ózi bes-alty adymdaı anadaı jerge týra qaldy. Altyataryn alyp, Aqbilekke kezene bergende, Aqbilek shańq etip bezildep kezeýli myltyqqa qarsy tura júgirdi. Qara murttyń kezengen qoly sylq etti.

— Meni nege atasyń? Ne jazyǵym bar edi? Aǵataı-aı! Ne qyldym?.. — dep Aqbilek zarlanyp, jylap, óne boıy qalshyldap, qara murttyń moınynan qushyp, aımalap súımesin be?

Qara murt qolyn salmaqpen kóterip, kereneý qushaqtap, arqaǵa qaqty, aıaǵandaı boldy. Betine qarap, biraz turdy da, myltyǵyn qabyna salyp, Aqbilekti qosqa qaıta alyp júrdi. Qosqa kirgen soń tilmashyn shaqyryp alyp aıtqany:

— Men seni súıdim, sen úshin janymdy qıdym. Ózimnen keıin ózgeniń súıgenin qalamaımyn, — dedi. Aqbilektiń ishi muzdaı bop ketti. Oı jasaǵan! Orysqa senim joq eken-aý! Áneýgiden beri erli-zaıypty kisideı joldas bop júrip, keter kúni óltirip ketem degeni netken ózimshildik, netken tasbaýyrlyq, netken qanisherlik. Orys shirkin ózim ǵana ómir súrsem eken deıdi eken-aý! Ózgeni jan eken deseıshi! Aıaý degen bolsaıshy... degen oılar dereý sap ete tústi de, dereý aıla tapqysy keldi:

— Meni óltirme! Qasyqtaı qanymdy qı! Men saǵan taǵy kerek bolmasymdy qaıdan bilesiń? Men túsimde saǵan erip qala baryp júr edim. Sen bul joldan aman-esen qaıtasyń, elge aman barasyń... – dedi.

«Jaqsy lepes – jarym yrys» degen mátel óte-móte ólimge bara jatqan adamǵa jyly tıse kerek. Qara murt Aqbilektiń álgi sózine yrym kórip sendi de, «Aıtqanyń kelsin!» degendeı aýzynan súıdi.

Sam jamyrap el orynǵa otyrǵan kezde, orystar bastyǵynyń aqyryp qalǵan daýsymen qazdaı shubyryp, asýdyń tar aýzyna qaraı arqandaı sozyldy.

***

Aqbilektiń janyn jynnyń oınaǵyndaı oırandap ketken ozbyr omyraý, óksikti kúnder orys mingen attardyń aıaǵymen birge alystap bara jatty. Tyqyr uzaǵan saıyn «Alla, alla, alla..» degen lebiz keýdeni kerip aýyzdan eriksiz aǵylýda edi. Kóshken orystyń jurtynda buralqy kúshikteı qańǵyryp Aqbilek jalǵyz qalsa da, jalǵyzdyǵyna ókingen joq. Orystyń oǵynan ólgennen de, qulazyǵan ıesiz taýda tentirep ólgenin artyq kórdi. Orystardyń dybysy óshkenshe: «Qutqarǵanyń shyn ba, jasaǵan!» degendeı, arttarynan topyraq shashyp, qarasy óshken soń: «Úúh!» dep demin bir alyp, tóńiregine kóz saldy.

O kezde yzǵyryǵy yzyldap, boıdy muzdatyp, sabalaq qara bulttan ton jamylǵan kúzdiń kózsiz qara túni aq bas Altaıdyń ústine qara býradaı shógip, saı-salaǵa baýyryn tósep, dúnıe qaraýytyp kele jatyr edi. Kók júzinde jaıylyp jatqan juldyz — qoılaryn kózdep turatyn shopan atasyndaı jaý kórgendeı zym-zıa joǵalypty.

Sabalaq qara bulttar-aý, Aqbilektiń, janyn tunshyqtyrǵan qara tuman az boldy dedińder me, ústine munsha tóngenshe, anaý asqar taýlardyń basyna túneseńdershi.

Kúzdiń sarǵysh japyraqtary-aý. Kimdi áldılep, sybdyrlap tursyńdar? Qalyń butanyń qaıǵysyz, qamsyz byt-byldyqtary-aý, nesine qara túndi jańǵyrtyp tursyńdar? Sulýdyń júregin janyshqan aýyr sherdi sender seıiltem deısińder me? Qanatyn qarshyǵa kúıretip, qıqaıǵan qostyń aldynda bir qolymen jer taıanyp, aspanǵa qarap otyrǵan suqsurdyń nalyǵan zaryn táńirisine jetkizem deısinder me? Bulttar-aý, serpilseńdershi!

Japyraqtar-aý, sybdyrlap jerge tógilgenshe, sherli sulýǵa saıa bolsańdarshy!

Yzǵyryq-aý, yzyldaǵansha japanda jalǵyz qalǵan balanyń ákesine habar berseńshi!

Oı, meıirimsiz shirkinder-aı! Senderdiń tilińdi Altaıdyń jaraly arýy bilmeıdi ǵoı! — Senderdiń qas-qabaǵyńa qaraımyn, senderge erkeleımin dep esil sulý mundaı kúıge ushyrady ǵoı! Jel men bulttyń allasyna senem dep sendelip qaldy ǵoı!..

Tún túneredi, Aqbilek úreılenedi. Tóbesinen zý etip bir top shóregeı ótedi, Aqbilek dir etedi. Shópti sybdyrlatyp torǵaı ushsa da, toǵaı ishin tartyp ýildese de taý úkisi tańdaıyn qaqsa da, Aqbilek jan-jaǵynan jaý qamap kele jatqandaı elegizip, qymtyryla beredi. Jataıyn dese, kózine uıqy kelmeıdi. Otyraıyn dese, qorqyp barady. Júreıin dese, qarańǵy túńde jol taba almaı adasam ǵoı, áldenege urynam ǵoı... dep qorqady. Esi-derti: osy aradan ketý, biraq tún ishinde kete alatyn emes. Qazaqtyń qosyn, qazaqtyń astaýyn, shómishin es kórdi. Úńireıgen ıesiz qosqa kirýge taǵy batyly barmaıdy.

Aqbilek qaıterin bilmeı, alaqtap, qunysyp, búrisip kóp otyrdy. Túnge tún ulasqan tárizdenedi. Qos aldynda jatqan astaý da kórinbeıdi. Jasaǵan-aı! Tań da atar ma eken?

Bir mezgilde orman jaqtan bir úreıli daýys shyqqan sekildendi. Aqbilek elegizı bastady. Manadan beri jalmaýyzdaı kórip otyrǵan úńireıgen qosqa jalma-jan kirip ketti. Aýylda qoı kúzetip júrgende qasqyrlardyń ulyǵanyn áldeneshe estigen: álgi daýys soǵan uqsaıdy. Apyrym-aı! Qasqyr kele me?.. Onda qaıtem?.. Qoı, kelmes: qosta kisi bar dep oılar, qorqar: qostyń aıbyny bar ǵoı... Álde manaǵylardyń ketip qalǵanyn olar da bildi me? Olar barda qasqyrdyń daýsy estilmeýshi edi ǵoı...

Qostyń esiginen eptep syǵalaıdy. Qarańǵyda birdeńe qarań etkendeı bolady. Biraq dybys bilinbeıdi. Qoryqqanǵa qos kóringen shyǵar dep jorıdy. Ózine qaırat bergisi keledi. Oǵan da bolmaıdy: ulyǵan daýys ántek tolastap bara jatady da, taǵy da estiledi. Bara-bara ulý molaıady, taýdy kúńirentip ózge dybystyń bárin basyp ketedi. Aqbilektiń qoly ózinen-ózi qostyń bir syryǵyn sýyryp alady. Qulash tós jaradaı qaıyń soıylsha. Soıylshany qos qoldap baýyryna taman qysyp qoıady, bir ushy qostyń syrtynda. Qasqyr kelse qarý qylmaqshy. Ulyǵan daýystar saıabyrlaǵan tárizdenedi. Soıylshany jerge sulatyp salyp, Aqbilek azyraq boı toqtatady. Biraq onysy uzaqqa barmaıdy: bulaq jaqtan sý syldyrlaǵandaı boldy...

Bul nemene?..Adam ba? Ań ba?.. Kim bolsa da qaterli. Aqbilek soıylyna taǵy jarmasty. Demin ishine tartyp, sileıip qaldy.

Keshikpeı-aq qara túnge qaz qatar, dóp-dóńgelek eki kóz paıda bola ketti. Ekeýi de qyp-qyzyl jaınaǵan ot. Aqbilek atyp túregelip, qostyń túkpirine buǵyp otyra qaldy. Áıtse de baıyz taba almady, soıyly qostyń aýzynda qalyp qoıypty. Aqyryn eńbektep, qostyń aýzyna qolyn sozyp, jerdi sıpalady. Sıpalap jatyp syǵalap edi, eki ot tórteý boldy. Sóıtkenshe bolmady, olardyń artyn aınala kóldeneńdep eki qyzyl kóz taǵy óte shyqty. Alty ot Aqbilekke alpys ottaı kórindi. Qarańǵy tún qaptaǵan qyzyl kóz boldy da ketti.

Ottar bir jalt etip, bir sónip, elbelektep, taıanyp kele jatqan tárizdi.

Oılaǵany keldi me?.. Minekeı, shópti sybdyrlatyp kelip qaldy.

Áne, qarań ete tústi...

Oıbaı-aı! Bir top qasqyr!..

Endi qaı jaqqa baraıyn?..

Al, mine qostyń tóńiregin syldyratyp, jer timiskip júr...

Oı, jasaǵan-aı! Taýyp alar ma eken?..

Oıpyrym-aı! Áne bireýsi ot basyndaǵy súıekti qytyrlatyp kemirdi.

Mynany kórip Aqbilektiń ne jany shyqpaı otyr deseıshi!.. Aqbilek únin shyǵarýǵa murshasy kelmeı, ólgen kisideı otyrǵan jerinde siresip qaldy.

Álden ýaqytta arsalańdaǵan bir ash qasqyr Aqbilek otyrǵan qostyń aýzyna kelip qaldy. Aqbilektiń jan daýsy túndi tilip, jibergendeı shyr ete tústi. Qasqyr bitken jaryq berip, kózderi jalt etip, tisteri saq etip, oqshyraıyp tura qaldy. Qasqyrlar yryldasyp, kúrildisip, býrasha shabynyp turyp aldy. Aqbilek qasqyrlardyń qarsy shabatynyn bilgendeı, jalma-jan ushyryp, qostan atyp shyǵyp «Qarańǵyda kózim joq...» degen balasha aınalana dóńgelene, aıǵaıdy salyp, aǵashyn sermeı berdi...

Anda-sanda ars-urs etken daýys shyǵady. Qasqyrǵa tıe me, qosqa tıe me, áıteýir aǵashy keıde birdeńege tıgendeı qoly súısinip qalady. Qasqyr odan jaman órshelenedi. Aqbilek jan ushyra sermeıdi. Qasqyr qımyldaıdy. Aqbilek sabalaıdy. Qasqyr abalaıdy. Aqbilek sabalaıdy. Qasqyr qamalaıdy. Aqbilek «Allalaıdy». Qasqyr doldanady. Aqbilek dóńgeleıdi... Qasqyr kúrildeıdi, Aqbilek shyryldaıdy. Qasqyr qyrqyraıdy. Aqbilek shyrqyraıdy... Sóıtip Aqbilek kóp qasqyrmen kóp soǵysty...

Aqbilek ábden alqyndy, alas urdy, julqyndy, áli qurýǵa taıandy. «Endi jyǵyldym ǵoı, endi talaıdy ǵoı, endi aýyzdy saldy ǵoı, endi jedi ǵoı...» degen kezde, Aqbilektiń aıaǵy astynan birdeńe jylt ete tústi. Qasqyrlar jarq berdi. Manaǵy ińirde shaı qaınatqan ottyń kózi áli sóne qoıǵan joq eken. Aqbilek alas uryp júrgende aıaǵymen shashyp jibergen eken. Qasqyrlar otty kórip jarq bergen eken. Qasqyrdyń ottan qorqatyny Aqbilektiń esine sap ete tústi. Aýylda qoı kúzetkende qotannyń shetine jaǵatyny qane.

Aqbilek ot basyndaǵy tezekti, quraǵan shópshekti dereý tutatyp úrlep jiberdi. «Meniń keregim jańa bolǵan joq pa?» degendeı, jel de qoshametke ıelenip, jalyndy lap ete túsirdi. Jalyn qalaı shyqty, solaı qasqyrlardyń qarasy óshe berdi. «Ólmegenge óli balyq» degen osy da. Ot sónip qalsa, Aqbilektiń ómiri de sónetin edi. Otty tapqan adamnyń atasynan aınalsań bolmas pa!

«Zaýla otym, zaýla! Mazda otym, mazda! Qorqaq ańdar, tilsiz jaýlar! Qash, mańyma jolama! Kúıdiremin, órteımin!» — degendeı Aqbilek ot táńirge súıinip, tań atqansha mazdatyp, jany aman qaldy.

Qyzyl kóz, qasqyr júz, qablan azý, qara túndi Altaı ańǵarynan úrkitkeli, qorǵasyn aspanǵa altyn aıdar Kúnekeı sulýyn órmeletkeli, kúnshyǵys ujmaǵy qyzyl qaqpasyn ashqanda, Aqbilek artyna alaq-alaq etip jolǵa shyqty. Belinde túndiktiń baýy, etegi yshqyrynda, qolynda túndegi soıylsha. Kimdi uryp jyǵatynyn kim bilsin, áıteýir ala shyqty.

Aspannyń kún jaq týyrlyǵy aqshyl tartyp, taý bastary altyn jalatqandaı kúlimdep keledi. Tań ata jel de tyndy. Bulttar da ydyrady. Ólkeden ushqan boztorǵaı taý ıyǵynyń deńgeıinde qanattaryn qalshıtyp, Kúnikeı sulýdy madaqtap, taý-tastan betashar surady. Boztorǵaı-aý, kórimdikti Aqbilekten surasaıshy, Aqbilek altyn saqınasyn atyp tastaǵaly keledi ǵoı. Onyń júzinde nur bar ǵoı. Ol keregin jaryq kún bar ǵoı! Uzaq túngi topty qasqyrmen arpalysqanyn zamat umytyp, shońqaıma kebisiniń jez nálisi tastan-tasqa shyqyldap, qashqan kıikteı qazdańdap barady ǵoı!

Aqbilek a degennen asýǵa tartty. Asýmen asyp elge bara jatqan, elden mal, azyq-túlik alyp kele jatqan orystardy talaı kórgen. Osy tar asýdan basqa bul shattan shyǵatyn joldyń joǵyn bilgen. Arty elsiz taý, taý tolǵan jaý: aıý, qasqyr, qaban. Aldy tar asý. Asý asty taǵy jaý: keshegiler aldynan qarsy shyǵyp qalmasyna kim kepil. Endi Aqbilek qazdańdamaı kim qazdańdasyn. «Endi esen-amanynda el shetin kórsem-aý» — dep, uıqy, tamaqty, sharshaǵandy oıyna almaı, kóńili alyp-ushyp, enteleı basyp, entigip keledi.

Asýǵa shyǵa bergende, artyna bir qarady. Aıaq astynda tomardaı tompıyp qostar tur. Anaý taý jylǵasyndaǵy aǵash, anaý kógal, anaý saı-sala, anaý orqash-orqash tas Aqbilektiń adamgershiligin aıaqqa taptaǵan, abyroıyn tókken jer. Olarǵa kózi túskende kúıingen, ókingen, jırengen — áıteýir ózegin órtegen bir jaman sezim paıda boldy. Tórdegi taza tósenishti bylǵap ketken kúshikti jelkesinen ustap, óz tezegine óziniń tumsyǵyn tıgizseń, qandaı jerip, qyńsylap, keıin sheginedi. Artyna qaraǵanda, Aqbilek te sol kúshik tárizdi boldy. Qaraǵysy kelmedi, teris aınaldy. Asýǵa shyqsa da, aldy-artyn oraǵan taýdan aryla almady, burańdaǵan qıa tas, kedir-budyr soqpaq beti ashyq dalany kórsetpedi.

Kún taýdan naıza boıy kóterilgende, Aqbilek alqynyp bir kezeńge shyǵyp edi, aldy budyrmaq dala eken. Aýylyna kelgendeı qýanyp ketti. Qanaty bolsa, ushyp keter edi, átteń shirkin! Baltyrlary solq-solq etip, jilinshigi syrqyraı bastady. Oǵan da qaraǵan joq, qybyrlaı berdi.

Bir mezette Aqbilek eki qolyn qulashtaı sermep yldıǵa tústi. Aıaǵynyń syrqyraǵany ántek basylaıyn dedi. Sharshaǵan joq ekem dep, kóńiline medeý qyp edi, sóıtse yldıǵa qaraı júrgennen jeńildengen eken: taǵy bir órge shyqqanda aıaǵy qorǵasyn quıǵandaı aýyrlap ketken tárizdendi; súıekteri synyp bara jatqandaı boldy. Aq súıek oınaǵanda op qoıandaı orǵyp, bir qajymaıtyn aıaǵy túskirge ne boldy? Ábilet basyp, áldebir pálege bastap kele me? Apyrym-aı, tym qursa bir aýyl, aýyl emes-aý, bir qazaq, qazaq emes-aý, bir mal kórinseıshi. Bir mal kórinse de, Aqbilek káterden qutylǵandaı kórip keledi. Biraq adyrlar birte-birte buldyrlanyp, beles tartqany bolmasa, qaraıǵan esh nárse kózine túspedi.

Bir qyrdan asqanda kóldeneń sozylǵan saı kılikti... Qudaı jarylǵady! Ózen, ózen! Arǵy qabaqta jol jatyr. El jaqyn ǵoı! Aqbilek aqtyq kúshin salyp, aıaǵyn tezirek basty. Aǵyny tas domalatqan tasty saıdyń tar ózeni eken. Jadaǵaılaý jerine kelip belin, shapan, kamzolyn sheship, kóıleksheńdenip, bilegin túrinip jýyndy, sý ishti. Ábden shańyrqap, sharshap qalǵan eken, sýsyny qanyp bir keneldi.

Aqbilek sý jıeginde birtalaı otyrdy. «Sý aǵady da jatady, aǵady da jatady, bir taýsylýy joq; qaterdi, ólimdi bilmeıdi. Esh nárseni sezbeıdi. Men ishsem de, ıt ishse de buǵan bári bir. Jaqsyǵa da, jamanǵa da sýsyn bolady. Qudaıdyń bu da bir qudireti-aý! Meıirimi-aý! Ony biz bilmeımiz-aý!» degen oılar keldi. Ómiri sý kórip júrip, mundaıdy oılaǵan emes. Bul oıdy qalaısha oılaǵanyna ózi de tań qaldy. Aıaǵynyń astyndaǵy sýǵa qarap edi, óziniń túrin kórdi. Shashy uıpalanyp qalǵan eken; sýmen sylap shashyn jatqyzdy. Taraǵysy keldi. Biraq «Kim úshin túzelem?» degen oı keldi de taraǵan joq. Osy sýdyń boıynda bir qaltarys jer bolsa, azyraq otyryp dem alaıyn dep jan-jaǵyna qarap túregeldi. Aıaǵy uıyp qalǵan eken, jilinshigin úsh ret qarystyryp jiberdi. Uıyǵany basylǵan ispetti boldy.

Sol jaǵynda bir jarlaýyt kórindi. Aqbilek kóp oılanbaı-aq kamzolyn kıip, shapanyn jamylyp túndiktiń baýy men soıylshasyn súıretip solaı qaraı júrdi.

Adam kórmeıtin jer osy ǵoı dep bir múıisteý jerge kelip toqtady. Arty jar, aldy sý, oń jaǵy múıis, sol jaǵy qulaǵan jardyń topany. Kishkene qýysta sýǵa qarap, eki tizesin qushaqtap, búgjıip otyrdy. Kún qyzyp, shekesi jylynyp keledi.

Mynaý ózen. Ózen boıyndaǵy el qaıda? Kúzdigúni bul ózende el otyrmaýshy ma edi? Jıekte jol jatyr ǵoı... oıbaı-aý, jaqyn jerdegi el shattaǵy orystardan bosyp ketken eken ǵoı! Mańaıdy jyn ornaǵandaı qyldy ǵoı! Mal, janynda bılik qaldy ma?.. Talaı qyz men sıaqty sory qaınady ǵoı!.. Biraq tap mendeı bolǵany joq shyǵar. Qostaryna ákelgen áıel kórinbedi ǵoı. Álde óltirip tastap júrdi me?.. Orys shirkin adamdy aıamaıdy eken-aý! Qurǵyrdyń atyn atamaıynshy, taǵy kelip qalar. Olar neǵyp qaıtpady? Álde birdeńege ushyrady ma. Olar kimmen soǵysyp júr eken? Álde tóńirektegi qazaqtarmen... qoı, qazaq bularmen neǵyp soǵysa alsyn? Ne qaýqary bar? Álde qazaq bitkendi qyryp tastap, maldaryn, qyz-kelinshekterin tartyp alǵaly júr me? Onda bári birdeı nege ketti? Bes-altaýy barsa da, myltyqtarymen bir taıpy eldi jýsatpaı ma? Ózderi qoryqqan kisishe asyǵyp-úsigip, aldy-artyna qaramady ǵoı. Álde bir kúshti jaýy kelip qaldy ma? Olardyń jaýy kim? Oıbaı-aý! Álgi ákemder «Aqtar, qyzyldar» dep otyrýshy edi. Sonysy ma álde? Qyzyly da orys pa eken? Olar da qyz alyp qasha ma eken? Orys bolsa... Qara murttaı-aq bolar. O da meni óltirip ketem dedi ǵoı. Aprym-aı, aprym-aı! Jasaǵan-aı! Endi qaıteıin!.. dep tamsanyp-tamsanyp qoıdy.

Syldyr-syldyr sý aǵady. Sýǵa qarasa, Aqbilekti buldyr-buldyr oı terbetedi. Terbetken saıyn kózderi kishireıe túsedi. Uıyqtap qap, masqara bop júrmeıin dep, syǵyraıyp bara jatqan kózderin ashyp alady. Sonda da bolmaıdy: bir jaǵynan kúnniń qyzýy maýjyratyp, bir jaǵynan aǵyn sý oıyn terbetip, túni boıy, uıqy kórmeı silesi quryp, jaıaý júrip sharshap kelgen sorly qalǵyp ketedi...

Aqbilek oıana kelgende, selk etip basyn oqshıta julyp aldy. Bóten jerde, ózen boıynda, jar túbinde japadan-jalǵyz shoshaıyp qalǵanyna ózinen-ózi qorqyp ketti. Qara shattan qashyp kele jatqany lezde esine túse qaldy. Ushyp túregeldi. Kún eńkeıip, tús qańǵyp ketipti. Ózenniń o jaq, bu jaǵyna boılap-boılap qarady da, etkel izdep, kebisi tyrpyldap taǵy jaǵalady. Áli júril keledi, áli júrip keledi. Ótkel joq. Soıylshasyn sýǵa boılatyp, ár jerdi bir kerdi, bári de tereń tárizdi.

Álden ýaqytta bir jadaǵaılaý jerge jetti, eki jaǵy domalaq-domalaq qıyrshyq tas. Aǵyny bujyrlanyp jatyr. Balaǵyn tizeden asyra túrip etegin jıyra kóterip, kebis-másisin qoltyqtap, mamyq tabanyn qıa tasqa bultyldatyp, sýdan ótti.

Jarty shaqyrymdaı jerde bir dóńes kórinedi. Soǵan shyǵyp el kózdemek.

Ol beleske shyǵyp edi, ar jaǵy odan da bıikteý adyrsymaq eken. Aqbilek jan-jaǵyna barlap, jer boljady. Alǵy beti ashyq, arty — kenere taý. Aqbilektiń aýyly osynaý kenere taýdyń túbinde. Shyǵysta emes, qubyla jaqta. Óıtkeni artyndaǵy taýlar óz taýlaryna uqsamaıdy, sonaý bir kóldeneń taýlarmen tutasyp ketipti. Endeshe, taýdan onsha alystamaı, qubyla jaqqa taýmen jarysa júrý kerek. Aqbilek sony oılady da, belesten asyp, jadaǵaılaý yldımen aıandaı berdi.

Adyr, adyr. Elsiz dala. Bozǵyl kóde. Kerbetege, tobylǵyly betkeı. Tóbeshik, obashyq. Qyzyl qumaıt. Shóptesin shóńeıit. Qońyr tyshqan, ala saýysqan. Or qoıan. Boztorǵaı. Osydan basqa kezge túser qara-qura joq. Dalanyń kórki el eken-aý! Elsiz dala – emsiz jaradaı kórinedi. Malshy baıǵustar neǵyp ishi pyspaı júredi eken?.. Aı, qý dala, qý dala! Qý dalada jalǵyz jaıaý bir muńdyq.

Sary dalada sary ýaıym jamylyp, Aqbilek keledi tolarsaǵy bultyldap. Tyshqan aýlap kúıkentaı júr, qyranymsyp shyńqyldap. Áne alysta bezek qaǵyp, bir torǵaı tur shyryldap. Beıne áýege shegeleýli turǵandaı, bir ornynan tapjylmaıdy, qanattary dirildep. Sol torǵaıdyń shyryldaǵy ashshy tıdi qulaqqa. Ózgelerden úni ózgeshe, ne boldy eken beıbaqqa? Sol torǵaıdyń mańaıynda jany ashyǵan arashashy jandarsha, tórt-bes torǵaı aınala ushyp, taıaý-taıaý bara túsip, ap ketýge tas qorǵandy buza almaǵan erlershe tıip-qashyp ótip jatyr o jaqqa bir, bu jaqqa.

Bir mezgilde álgi torǵaı jansyz tastaı aǵyp tústi top etip. Aqbilek te oq boıy jer kep edi. Ol torǵaıdyń túsken jeri qalyń shóp. Kóz aıyrmaı qarap keledi Aqbilek. Álgi torǵaı qalyń shópke tústi de, qalbalańdap, dalbalańdap, shópke taman aınalańdap shyr-shyr etip, bezek qaǵyp, olaı-bulaı shorshydy. Bu baıǵusqa ne boldy? — dep jetip kelse qasyna — qalyń shópte jatyr eken bilekteı bir sur jylan. Sur jylannyń naıza basy qaqshıǵan, beıne ajal, almas kózi boztorǵaıǵa shuqshıǵan, aıyr tilin jalań-jalań etkizip, ysqyrǵanda óńbenińnen ótkizip, arbap, býyp, ýytyn jıyp, torǵaı sordy topyldatyp, qylq etkeli tur eken. Sur jylannyń atyp jyqqan oq kózinen kóz aıyrar boztorǵaıda dármen joq; qalbalańdap, dalbalańdap, orshyp túsip, tumsyǵyna tıer-tımes elbelektep júr eken. Bir «Ap!» dese bitkeni ǵoı jumysy. Torǵaı qashan aýzyna kep túskenshe, oqty kózin qadap, aıyr tilin jalaqtatyp jatady eken, sum jylan.

Boztorǵaıdy aıap ketti Aqbilek, sur jylandy soıylshamen saldy kelip qaq bastan. Jaýyz basy astyna kep, solań ete dúrs etti. Torǵaı sorly eseńgirep qalǵan eken: jyǵylyp turyp, jer baýyrlap, qyryndap-qyryndap baryp jóndikti: shyr etip, shybyn-shirkeı bop aspanǵa bir-aq ushty. Týlap jatqan jylandy Aqbilek tabandatyp taǵy eki urdy da, jónine júre berdi.

«Jylan torǵaıdy arbap jeıdi» degendi Aqbilek bala kezinde estigen. Mynany kórgen soń, «Qulaq estigendi kóz kóret» degen osy-ay dep oılady. «Bu jaýyzdyń kózińde ne sıqyr bar?!» — dep ishinen tań qaldy. Manadan beri ýaıym basyp, jabyǵyp kele jatqan kisi júregi qattyraq soǵyp, tamyrlary jelpinip, sharshaǵanyn umytyp ketti. Torǵaıdy ajaldan aman alyp qalǵanyna qýandy. Jylandy óltirgenge erlendi. Ári yrym kórdi. Torǵaı bir beıbaq qoı! O baıǵusta ne zıan bar?

«Torǵaı, torǵaı atym bar,

Bir japyraq etim bar.

Maǵan tıgen balalar,

Ata-anań ólip jetim qal!», —

dep qarǵaıtyn torǵaı emes pe? Eshkimge jazyǵy joq qoı.

Sony oılaǵanda, Aqbilek «Meniń kimge jazyǵym bar edi?» dep taǵy oılady. Ózin torǵaıǵa, ózine qastyq qylǵandardy jylanǵa teńedi. Torǵaıdyń, jaýyn men óltirdim, meniń jaýymdy da bireý óltiredi eken dep, bul oqıǵany ózinshe jaqsylyqqa jorydy.

Sony oılap kele jatqanda bir dóńestiń astynan aǵarańdaǵan bir shoshaqaı nárse qyltyń ete tústi. Aqbilek sasyp qaldy, buǵyp otyra qoıdy. Otyryp edi, kórinbeı ketti. Túregelýge orys bola ma dep qorqyp, otyrýǵa taǵy dáti shydamaı, ne ekenin bilgisi kelip barady. «Orys bolsa báribir qutyla almaspyn, jan-jaǵym jaltań. Nede bolsa kóreıin», – dep, ántek otyrǵan soń, eptep kóterilip, syǵalady. Shoshaqaıdyń úki sekildi birdeńesi bylǵańdap, ózi qımyl-qımyl etil dóń astymen Aqbilekpen jarysa ketip barady. Orysta mundaı nárse joq edi ǵoı dep oılaýy-aq muń eken – shoshaqaı jýandady: bas boldy: kádimgi dýananyń basy. Ánekı qolyndaǵy asasy da shoshań etti.

— Áı, dýana! — degen sóz aýzynan qalaı shyǵyp, qalaı qoıǵanyn Aqbilek ózi de bilmeı qaldy.

Dýana aıaq astynan úrikken jylqysha, jarq berip, loqyp, ántek, tura qaldy da, burylyp Aqbilekke qaraı júrdi. Tanı ketti Aqbilek: etegin kirmen zerlegen, tóbesin úki sándegen basynda naıza, aq taqıa; qolynda shańkish asasy: asasynyń ón boıy shyǵyrshyq, kóbshik, syldyrmaq; úshi qozy jaýyryn, moınynda jumyr tásbisi; tanaýy tańqıǵan, omyraýy ańqıǵan, keńirdegi soraıǵan, jilinshegi sıdıǵan, saýsaqtary shıbıǵan, úrkek malsha oqshıǵan, bes tal saqaly shoqshıǵan, shynjaý etti, shyń betti, jaǵyna pyshaq janıtyn, bir kórgennen tanıtyn — İskendir eken kádimgi.

İskendiriń kim? Aqbilekke zıany tımes pe? Endeshe, ol aıańdap Aqbilekke jetkenshe, İskendirdiń qandaı adam ekenin aıtyp kóreıik.

Bul İskendir dýananyń barmaǵan jeri, baspaǵan taýy joq. Bul Óskemeniń, bu Zaısanyńyz, bu Semeıińiz, bu Qarqaralyńyz — bárin de İskendir jalań aıaq sharlaǵan. Ol at arbany da, baraqotty da kórgen, «Bo-o-rakót-aý, bo-o-rakót!..» dep oǵan óleń de shyǵarǵan.

İskendirde úı joq. Kez kelgen úı — oǵan úı. Taý, tas, saı-sala, eski mola – bári de oǵan úı. Onda el de joq. Onyń eli — dúıim qazaq. Onda mal da joq. Turǵan kúıi álgi ózińiz kórgen. Ol dúnıe jımaıdy. Aqsha berseń, kez kelgen aýyldyń balalaryn jarystyrady da, báıgege úlestirip jiberedi. İskendir dorba salmaıdy: irimshik, qurtyńdy almaıdy. Oǵan qolma-qol ishetin tamaq berseń bolǵany. Tórdiń aldyna shart júginip otyrady da: «Alla haq!» dep bir aqyryp, qylq etkizip qaǵyp salyp, asasyn bir tirep turyp ketedi. Tana-monshaǵyn, úkisin surasań İskendir bere salady. Biraq qyz-kelinshekterden ózi surap alady.

İskendir ótirik aıtýdy, kisi aldaýdy bilmeıdi, adam balasyna jamandyq oılamaıdy. Úlkendi – áke, aǵa – dep turady. Meıli jańa túsken kelinshek bolsyn, qatyn bitkendi «sheshe» deıdi. Erkek, áıel dep aıyrmaıdy, bala bitkendi «balaqaıym» deıdi. Kisige ómiri qatty sóz aıtpaıdy. Ózin renjitken adamǵa túk demeıdi, tek basyn shaıqaıdy.

— Dýana, mine bir qıańqy balany qorqytyńyzshy! — dese:

— Qoı, balaqaıym jaqsy, qorqytpa, qorqytpa! — dep basynan sıpaıdy.

İskendir ásirese balalardy jaqsy kóredi. İskendir kelse, bala bitken shubyryp sonyń sońynda bolady. It bitken shýlap artynda júredi. İskendir asasyn jaıqap aıańdaı beredi, asasynan tistep jatsa da ıtti urmaıdy. Balalar oqyp jatsa, İskendir jetip baryp moldasyna qol beredi, balalar da qýanyp dýanaǵa qol beredi. İskendir balalardy moldadan jalynyp surap alyp, azat qylady. Keıde qonǵan aýylda keshke taman İskendir úı janynda júginip otyryp, oń qolynyń bileziginen bir balaǵa ustatady; olaı-bylaı silkip, balany jyǵady. Ol kúreskeni. Balalar qyzyq kórip, kezek-kezek kúresedi. Bala jyǵylyp qalsa: «A, balýanym, jyǵylyp qaldyń» dep qolyn qoıa beredi; jyǵylmasa: «A, balýanym, sen jyqtyń» dep, basyn sıpaıdy.

İskendir ne deseń soǵan nanady. «Pálenshe seni shaqyrypty, qaladan kómir ákep bersin» depti dese: «A, solaı ma?» dep, salyp júrip ketedi. Qystyń qyzyl shunaq aıazynda İskendir elý shaqyrym jerdegi qaladan Isaqaı eshenge bir qap kómir ákep bergen kúnderi bolǵan. Sonda qardy burqyratyp, jalań aıaq júredi; ol ómir boıy aıaǵyna lypa ilgen jan emes.

İskendir maqtaǵandy súıedi. «Dýana eke, poraqotpen jarystyńyz ba?» dese: «E, áke, jarystyq qoı» deıdi. Ol júırikpen de, jorǵamen de, ot arbamen de jarysqan bolady. Birinen qaldym dep aıtpaıdy. Bar maqtanatyny — júıriktigi. Keıbir kórgen adamdar báıge atynan qalyp qoıǵan desedi. Aýyl mańynda eregestirip, taı, baıtalmen jarystyrǵanda, eki-úsh shaqyrymǵa deıin ozdyrmaıdy. «Dýana, neǵyp sharshamaısyń?» deseń, «E, qudaı qýat beredi de» deıdi.

İskendir bir jerde baıyz taýyp otyra almaıdy. Bir úıge kirse, «haq!» dep bir aqyryp, betin bir sıpap, shyǵyp júre beredi.

Ol qumalaq salmaıdy, bal ashpaıdy. «Obal» dep basyn biraq shaıqaıdy. Ol namazǵa da onsha quntaqty kisi emes. Keıde jurt namaz oqyp jatsa, dáret almastan jalań aıaq baryp, qatarǵa tura ketedi. Kóbinese oqymaıdy. Biraz aýzy jybyrlap, ishinen yńyldap birdeńe aıtyp júredi. Anda-sanda «haq!» dep kúńirene yshqyna bir aqyryp qoıady.

İskendir kóp sóılemeıdi. Jaýapty qysqa-qysqa qaıyrady. Sóılese keıde taqpaqtap ketedi. «Dýana, soıýǵa qoıymyz joq edi» dese:

A, qoıyńyz bolmasa oıyńyz boldy,

Oıyńyz bolsa, toıyńyz boldy... — dep jybyrlatyp áketedi.

İskendirdiń qabaq shytqanyn jan kórgen emes, qashan kórseń de jaırańdap, jymıyp otyrǵany. İskendirdiń neǵyp mundaı» bop jaralǵanyn, onyń keýdesinde ne qylǵan júrek, tamyryńda qandaı qan, boıynda netken qaırat barlyǵyn oılaıtuǵyn bir adam joq. El tek ony «Dýana, dýana» deıdi, «Bir alýan adam» deıdi. İskendirdiń ómiri jumbaq. Qalaıda İskendir – adam. Bul netken adam?..

Álgi Aqbilekke kez bolǵan İskenderińizdiń jaıy osy edi. Dýana Aqbilekke jetip kelip:

– A, balaqaıym, alaqaıym, shyraqaıym... Qaıdan kelesiń? dep basyn sıpady.

Aqbilek ne derin bilmeı kúbiljip, mińgirlep qaldy.

– Dýana eke, men... men... Mamyrbaı aqsaqaldyń... – deı berdi. Orystar alyp ketkenin aıtýdy uıat kórdi. Úndemeýdiń taǵy da jóni joq; qalaıda birdeńe aıtý kerek boldy. Mandaıyn sıpap, kózin jypylyqtatyp, tómen qarap: — Men Mamyrbaı aqsaqaldyń balasy edim... aýylymnan adasyp,.. aýylymdy taba almaı júrmin... — dedi.

Dýana qalaı, neǵyp adasyp júrgenin suramady:

– E, balaqaıym, adasyp qaldyń ba?.. Mamyrbaı, Mamyrbaı, Táýirbaı, Saýyrbaı... bilem, bilem... alyp baraıyn, baǵyp qaraıyn, jolǵa salaıyn, — dep qolynan jeteleı bastady. Qaıdan, neǵyp kele jatqanyn suramaǵanǵa Aqbilek qýanyp, erip júre berdi. Dýana sol qolymen Aqbilekti jetelep, oń qolyndaǵy asasyn jybyrlata tirep qara aǵashtaı qatqan aıaqtary qazdańdap qatty aıańǵa basty. Anda-sanda: «A, balaqaıym, a balaqaıym! Kezi móldirep, tabany úldirep, qarny ashyp, qany qashyp qalǵan eken ǵoı...» dep, jybyrlatyp, taqpaqtap qoıady. Aqbilek ne derin bilmeı, birese dýananyń shoshańdaǵan bes tal saqalyna, birese kúnge kúıgen qoshqyl omyraýyna qarap qoıady. Túrpideı súıek saýsaqtary Aqbilektiń bileziginen, myqtap ustap alypty. Úıine qazir alyp bara qoıatyndaı-aq enteńdeı basyp keledi. Aqbilek ózi sharshap, qoltaýlap áreń júrip kele jatqan sorly jetelegen jaǵyna bos jaǵy ere almaı sheshesi súıregen jas balasha qyryndaı beredi. Bir mezgilde Aqbilek súrinip ketti.

– Dýana-eke, kishkene jaıyraq júrseńiz... — dedi.

– Á, sharshadyń ba, balaqaıym? – dep qolyn qoıa berip, jaıyraq aıańdady. Áıtse de saý aıańǵa daǵdylanǵan dýana áýpildegen keshe buqasha keýdesi kýildep, áýdem jerge barmaı-aq, Aqbilekti taǵy artyna tastap ketti. Dýanany sózben tejegeli Aqbilek: – Dýana-eke, aýyl alys pa? – dep surady. Dýana: – A, dep toqtaı qap: — Jetemiz, jetemiz, — dedi.

Dýana taǵy ozyp ketti. Aqbilek sharshaýǵa aınaldy. Biraq sharshadym deýge uıaldy. Taǵy da sózden bógeıin dep:

– Dýana! – dep bir daýystady. Bul joly Aqbilek mańaıda orystardyń bar-joǵyn surady. Dýana: – Á, orys pa. Nán jaýǵyrlar, bar ǵoı, bar ǵoı, — dep jybyrlatyp jóndi jaýap aıtpady. Jaýabyna jarymaı, Aqbilek óz aýylynyń qaı tusta ekenin surady. Dýana: — Anaý kóringen tumsyqtyń astynda bolady, dep, kógergen taýdy nusqady. Aqbilek aýylyna búgin jete almasyna kózi jetti. Jaqyn aradaǵy elge qonýǵa áreń dep jetse sol. Dýana jelpildetkenmen, Aqbilekke bári de alys sıaqty, óıtkeni aıaǵy júrýge jaramaı, múlde saldyrap qalyp edi. Birtalaı jer júrdi. Sonda da jete al ar emes. Alysta, kóz ushynda, adyrdyń bókterinde álde qaraýytqan mal, álde qaraýytqan tomar sekildi birdeńeler kórinedi. Kún eńkeıip, namazdiger boldy. Aqbilektiń qarny ashty, qajydy. Aıaǵyn kebis soǵyp, qajap tastady. Álden ýaqytta júrýge murshasy kelmeı, dymy quryp otyra ketti. Dýana jarty shaqyrymdaı ozyp ketken edi; daýystaǵan soń, jyldam aıańdap jetip keldi. Aqbilek júrýge jaramaıtynyn bildirdi.

— Á, balaqaıym, kóziń móldirep, tabanyń úldirep, ...sharshap qaldyń ba? A, balaqaıymdy arqalap alaıyn. Kel, mine ǵoı! — dep, aldyna kelip arqasyn tosty.

Aqbilek minerin de, minbesin de bilmeı, ımenip, az otyrdy. Úlken erkektiń moınyna dardaı basymen minýdi uıat kórdi. Qara murtqa qatyn bolǵany, onyń qushaqtaǵany, súıgeni... balasha kóterip júrgeni dereý esine tústi. Dinsiz orys erkeletken aram denesin, qasıetti dýananyń arqasyna artýdy obal kórdi. Biraq dýana:

«Mine ǵoı, mine ǵoı» dep kútip otyr. El alys, júrýge áli joq. Amalsyzdan ornynan turyp, bir tamsanyp, kúrsindi de, eki qolyn eptep dýananyń moınyna apardy. Denesin tıgizýge ózinen-ózi jıirkendi. Moınyna qoly barýy muń eken, shálkes attaı adýyn dýana: «Iaý, pirim!» dep kóterip túregeldi. Aqbilektiń salbyrap turǵan eki aıaǵyn eki qolymen ıkemdep, qysyp alyp, asasyn Aqbilekke ustatyp, bir lyqytyp qaldy da álýetti dýana adymdaı jóneldi.

Aqbilek dýanaǵa attaı minip kele jatqanyna kúlerin de, jylaryn da bilmedi. Áıtse de kóńili jaılanaıyn dedi. Óıtkeni ol orystyń óńgerip alyp qashqanyn da kórdi ǵoı. Onda onyń aldy da, arty da — qarańǵy kór edi ǵoı. Onda adam bolam degen úmit joq, qorlyqqa da, zorlyqqa da, ólimge de, uıatqa da basyn baılaǵan edi. Endi onyń minip kele jatqany adam balasyna qıanaty joq áýlıe — dýana. Onyń kele jatqan beti – aýyly, ákesi. Ákesin kóredi, qushaqtap kórisedi; apasyna quran oqytady; ákesin apasyndaı bolyp kútedi. Biraq ózin-ózi qalaı jubatsa da, júreginiń basynda túıirtpektelip, bir zildi nárse jatyr; ol túıirtpek arqandaǵan attaı, qýanyshtyń qulashyn jazdyrmaıdy; ber jaǵy buǵan da shúkirshilik etkisi kelse, ar jaǵy bult qursaǵan kúndeı jadyramaıdy. Ezýi ǵana jymıǵan bolady, bet-aýzy, kózi kúlmeıdi, ilgishtenip jibermeıdi.

Dál miner kezde taısalǵany bolmasa, júre-júre Aqbilek bala kezdegi apasynyń moınyna minip kele jatqandaı, astyndaǵy dýana ekenin de umytyp, bala kúni esine tústi. Onda teńbil aq shyt kóılegi bar balaǵynyń aýzyn qarala batsaıymen kómkergen qyzylsań dambaly bar, aıdary seltıgen, jalań aıaq júgirip júretin súıkimdi qyz edi. Aq qarabas ylaqaıyna qyzyl shashaq taǵyp, úkilep, at qyp minip, ózi qurby balalarmen jarysar edi. Jatqan sary atannyń ústine bala bitken jabylǵanda, atan ushyp túregelip, balalar órkeshine, moınaǵyna jabysyp «jyǵyldym, jyǵyldym!» dep shýlasar edi... Túıeniń, jardyń, tomardyń, tastyń arasyna jasyrynbaq oınar edi... úıdiń syrtyna mosydan kúrke istep, ishine kıim tósep, shıden istegen qýyrshaqtaryn otyrǵyzyp, kúıeý keltiril, kelin túsirip, sháli salyndyryp, kórimdik surap, úlken qatyndarsha tamsanysyp, synyqsyp sóıleser edi... Apasynyń kóılek piship qoıǵan shabýyn qýyrshaǵyna kıim qylam dep, qıyp tastap, apasynan taıaq jer edi. Sonda apasy jaqsy kórer edi: «Aq shunaq qyzdan aınaldym!» dep baýyryna qysyp, betinen shópildetip súıer edi. Sol apajany qaıda? Jasaǵan-aý, onyń úńireıip qalǵan orny nemen tolady? Úıine barǵanda mańdaıynan kim ıiskeıdi. Kimmen kórisip, jylap, maýqyn basady? Aqbilektiń kóńili buzylyp, kózine jas kep qaldy. Endi bolmasa jylaıtyn edi, aıaq astynan dir etip ushqan boztorǵaı kóńilin bólip, jasyn toqtatýǵa sebep boldy. Ol kezde kún batyp, sam jamyraı bastap edi.

Manaǵydaı emes, dýananyń aıaǵy qoıýlanaıyn depti... Bir-eki órge kelgende dýana Aqbilekti arqasynan túsirip, dem aldy; qurysqan belin qaıqaıyp jazyp, qunaq jylqysha silkindi. Aqbilek ózi júreıin dese de, dýana bolmaı taǵy arqalap aldy. Ymyrt jabyla ıt daýsy estildi. Aqbilek qýanyp ketti:

— Aýylǵa jaqyndadyq qoı! — dedi.

— Jaqyndadyq balaqaıym, jaqyndadyq! — dep, dýana Aqbilekti taǵy bir lyqytyp jaýyrynyna taman shyǵardy.

Sút pisirim bolǵan joq, tezek ısi jupar ıisindeı Aqbilektiń murnyn jarǵan kezde:

— Keldik, dýana-eke! Endi ózim júreıin, — dedi.

— Á, balaqaıym, áli birtalaı jer bar, — dep, dýana túsirmedi.

Aqbilektiń murny qońyrsyǵan súttiń ıisin sezgende, dýana toqtady:

— Osy tómpeıdiń astynda aýyl bar, — dedi.

Aqbilek tústi. Dýananyń súıek qoly ezil, qurysyp qalǵan taqyljyryn ýqalap jazyp shapanyn silkip jamylyp, dýanaǵa erip, qolǵaýlap taǵy aıańdady.

Tómpeıdiń ıyǵynan asqanda, adyrdyń baýyrynda aýyl kórindi. Ne dóńgelengen alqa qotan emes, nemese qatar tizilgen jalǵas emes, o jerde, bu jerde tyrqyrap, qaraýytqan bes-alty qystaý. Baıqaǵan kisige «Bizdi mekendegen ıelerimizdiń minezi de tap biz tárizdi tyrqyraǵan, berekesiz, uıymsyz» dep turǵan tárizdi. Keıbir qoralardyń qasynda qaraýytqan mal kórinedi. Mal qoralap, adam aıaǵy basylaıyn depti. Anaý adyrdyń túbindegi qomaqtyraq qoradan tútin burqyrap jatyr. Onyń oń jaǵyndaǵy kishirek qoradan bir kóleńke qarańdap sol úıge taman ketip barady. Adyrdyń sol jaǵyna taman, tómpeıge tireı salynǵan bir uzyn qoranyń mańynda qara-qura kóbirek tárizdi.

Aqbilek qaı úıge bararyn bilmeı, daǵdaryp kele jatyr edi, dýana:

— Anaý úıge baraıyq! — dep adyrdyń baýryndaǵy úlken qorany nusqady.

Aqbilek:

— O kimdiki?

Dýana:

— Musabaıdiki.

Aqbilek:

— Myna jaqyn úıge barsaq qaıtedi, – dedi. Óıtkeni Musabaı aýqattyraq adam ekenin biletin. Aqbilek táýirleý úıge barǵysy kelmedi. Táýirleý úıdiń qatyn-qalashy da tańyrqaıdy: árkim kór-jerdi surap mazasyn alady; táýirleý úı saryltyp, jýyrda tamaq ta bermeıdi; ondaı úıde sypaıy otyrý kerek. Kim biledi táýirleý úıdiń qyljaq bastary da bolar, tálkek eter. Odan da barysymen sýsyn iship, jantaıa ketetin kedeıdiki jaqsy bolar edi dep oılady. Jáne osy kúısiz qalpynda táýir úıge bas suǵýǵa qorlandy: «Ne betimmen baramyn» degen oı keldi. Aqbilek:

— Jaqyn úıge barsaq qaıtedi, — degende, dýana turyp:

— Bul úıler jarly ǵoı, qonaq asyǵa zarly ǵoı, qarnyń ashyp qalady ǵoı... — dep jybyrlatty.

— Jarly bop neǵysyn... bir sýsyn jutyp, jantaıa ketkendeı jer tabylsa, bolady da, — dep Aqbilek taǵy aıtty. Áıel kóńiline birdeńe alsa, qarysyp bola ma, Aqbilektiń betin bilgen soń, dýana da talasqan joq.

— Á, balaqaıym! Meıliń, meıliń, – dep jaqyn úıge buryldy. Dýana burylǵan kezde Aqbilek eteginen tartyp:

— Siz bul úıge meniń kim ekenimdi aıtpaı-aq qoıyńyz. Tezek terip júrip adasyp ketken eken, taýyp aldym deı salyńyz, — dedi. Dýana Aqbilekke oqshıa qarap:

— Á, balaqaıym! Ótirik aıtqan jaraı ma? Ótirikshi allanyń dushpany ǵoı, — dep aıańdaı berdi. Súmelek sary ıt dýananyń syldyraǵan asasyn estip, odan baryp qoqıǵan taqıasyn kórgen soń, «Endi jatýdyń jóni bolmas» degendeı, daýsy qarlyǵyp, aldy bir bólek, arty bir bólek qıralańdap úrdi. O kezde qara sıyrdyń astynan saýys, jyrtyq teri shalbary tyltıǵan qatyn da shelegimen qabat túregelip, qısaıǵan kir kımesheginiń mılyǵyna suq qolyn júgirtip, kózin syǵyraıtyp, bir aıaǵyn ilgeri salyp:

— Ket bylaı, ket bylaı! — dedi.

Dýana asasymen artyn jaıqap, taıana berip:

— Á, sheshe, qudaıy meıman bolamyz, — dedi.

Qatyn jaýap bermeı jatyp, dýananyń artyn ala toqtaǵan Aqbilekke qaraı moıyn sozyp, bir tamsandy da:

— Mynaý ne qylǵan bala? – dep surady.

Dýana baıyz taýyp tura almaı:

— Jata-jastana estirsiz. Ruqsat pa? — dedi.

— Oıbaı-aý! Ana baıdiki turǵanda... bizdiń qonaq kútkendeı ne jaıymyz bar... — deı bergende, Aqbilek te ilgeri taman bir attap:

— Jeńgeı, shalap berseńiz de yrzamyz. Sizdikin qalap keldik, — dedi.

— Oıbaı-aý, qaraǵym-aý! Qalap kelseńder endi amalym bar ma... aıran-shalapty bólip urttarsyńdar, — dep qatyn Aqbilektiń náýetek daýsyn estigen soń, ári ishi jylyp, ári tańyrqap, «Qonamyz» degenge áldeqandaı bop qaldy.

— Endeshe, úıge kirińizder! — dep, kóń-kúlimsi sasyǵan tapal qorasyna qaraı bastady. «Qadaǵa bastaryńdy soǵyp almańdar. Beri, beri!» degen dybysymen eki qonaǵy sońynan erip, shaljıǵan tapal esiktiń orqash tabaldyryǵynan attap, úıge kirdi. Esiktiń jip tutqasyn Aqbilek bir-eki tartyp edi, murny jyryq tartynshaq túıeshe kegjıip kelmegen soń, qoıa berdi.

Úı-ishi tastaı qarańǵy. Qatyn: «Bylaıyraq, ár taman» dep, dýanany ıtbektep bir jerge taman apardy. Dýananyń eteginen ustap Aqbilek te bardy. «Bu kim apa, bu kim?» degen jas balanyń daýsy da shyqty. Aqbilektiń aıaǵyna shóp sybdyrlaıdy. Úıdiń ishi sasyq. Áınek symaq bir kúńgirt tesik kórinedi. Jerde jatqan bir shoqpytqa súrine-múrine Aqbilek dýananyń qasyna taman kelip otyrdy. Otyra bergende dýananyń «haq» degen daýsy sańq ete tústi. Aqbilek shoshyp qaldy. Qatyn: «Kótek» dedi. Bir bala shyr etip jylap qoıa berdi, eresekteýi: «Apa, apalap» apasyna umtyldy. Apasy jylaǵan balasyna:

— Shyǵarma daýysyńdy! Al, dýana! Qulaq kesedi! — degen soń, balasy qoıa qoıdy.

— Á, balaqaıym, jylama! Kespeımin, kespeımin... — dep dýana da ýatty.

— Shyraǵdany túskir qaıda ketti joǵalyp? – dep, qatyn sıpalap kúńkildep júrip, tysqa shyǵyp ketti. Azdan keıin qara qumannyń qaqpaǵyna istegen bilte shyraǵdanyn tapal peshtiń erneýine qısaıtyp qoıyp, tumsyǵyna suq qolymen maı tıgizip, qaǵyp-qaǵyp ýqalady. Sóıtti de qolyn kóleńkelep, tór jaqqa – Aqbilekke qarady. Qatyn birdeńe surap qala ma degendeı, Aqbilek jalma-jan:

— Jeńeshe, sýyńyz bar ma? — dedi.

— Sý júregińdi alar, salqyn aıran bar edi, – dedi.

— Endeshe aıranǵa sý qosyp berińiz: shóldegenim áleı edi.

— Bereıin, qaraǵym, bereıin, – dep, qatyn kúıbeńdep, qazandyq jaqtaǵy aıaq-tabaǵyn saldyrlata bastady. Sol kezde peshtiń buryshynan erteginiń qyzyndaı kishkene qara qyzdyń dýdyraǵan basy qyltıdy.

Dýana asasyn art jaǵyna súıep qoıyp, shart júginip yńyldap otyr. Qara qyzdyń kózi bajyraıyp tur.

Erneýi ketik-ketik, jaıpaq, qońyr zerenmen sýsyn ákep berip jatyp, Aqbilektiń betine úńile qarap, bir tamsanyp qoıdy. Aqbilek sýsyn iship bolǵansha, qatyn kóıleginiń jyrtyq jerinen yshqyryn tyr-tyr qasyp qarsy qarap turdy. Qatyn aıaǵyn alyp ketisimen, Aqbilek art jaǵyn sıpalap, burysh buryshta jatqan shekpen be, shalbar ma, kim bilsin, — áıteýir bir úıindige basyn qoıyp, shapanyn jamylyp, jantaıa bastady. Aqbilek jantaıǵan kezde dýana syrylyp oryn berip, qozǵala-qozǵala tysqa shyǵyp ketti. Aqbilektiń jatyp qalǵanyn kórgen soń, qatyn da qoraǵa shyqty. Sodan arǵysyn Aqbilek bilgen joq, ábden talyǵyp kelgen sorly sýsyn jutyp, basy jerge tıgen soń, damyl alyp qata qapty.

Qatyn daladaǵy dýanany aınaldyryp, Mamyrbaıdyń qyzy degen soń: «Á!» dep ishi seze qoıdy. Dyǵyrdaı Mamyrbaıdyń qyzyn bir jutym shalappen jatqyzýdy jón kórmeı, «Saýly bozingennen» bir qylym un surap alǵaly jáne úıine Mamyrbaıdyń qyzy qonyp otyrǵanyn aıtqaly, dereý sol úı jaqqa jóneldi.

«Saýly bozingen» degenge túıe eken dep qalmańyz. Túıeden kisi un suraı ma? Bu qazaqtyń da jyny bar ǵoı, ájeptáýir kisini «Bozingen» dep shyǵaryp, «But jımas» demegenine shúkirshilik! «Saýly bozingenniń» kim ekenin aıta ketemiz be? Nemiz ketip barady? Bos sózge janymyz qumar ǵoı. Aıtsaq aıta keteıik.

Qýlardyń nelikten «Saýly bozingen» dep shyǵaryp júrgenin ıt bile me? Bul ózi Musabaıdyń qatyny edi. Aýzy daladaı bop kártaıyp qalsa da, «Bozingen» jaýlyǵyna kir jýytpaıtyn, maqtanshaq, ury keppeleý kisi bolatyn. Tyqpa saqal, bir moıyn jaman Musabaı «Bozingen» birdeńe aıtsa «İńga» deı almaıtyn. O túgili «Saýly bozingenniń» bir aýylǵa bı bolýdan da dámesi bolatyn; ózge qatyndarǵa talaı moıyn salyp, aıǵyrlyq qylam dese de, Birmaǵannyń tymyrsyq qyzyl qatyny álde neshe jerde ápigin basyp, aýzyn ashyrmaı júretin. Áıel shirkin urysqanda qaıdaǵy-jaıdaǵyny qazatyn ádeti emes pe?.. Qoıshy ne bolsa, o bolsyn! Álgi kedeıdiń qatyny sonymen «Bozingenge» jóneldi dedik qoı. Ol ózi týysy bir taban jaqyn qyzyl qatynǵa nege barmady eken? Joq, qyzyl qatynǵa barmaı «Bozingenge» jónelýi de qýlyq edi: qyzyl qatyn ekeýiniń arazdyǵymen paıdalanyp, «Bozingendi» taǵy bir saýyp almaq edi. (burynda talaı saýǵan ǵoı). «Jaman ıttiń atyn Bóribasar qoıady», demekshi «Bozingen» álgi bir shatasynyń atyn Ánýarbek qoıǵan edi (qyzyl qatyn ǵoı ony «Shaza» dep júrgen. «Bozingen» qulaǵy túrik kisi ǵoı: túriktiń Ánýarbegin estip, balasyn sońdaı qylmaq qoı).

Kórshi qatyn úıge kirgen kezde, «Bozingen» aýzyn qaıystaı sozyp:

— Qoıshy endi, Ánýarjan! Uıyqtashy, qalqam! – dep, bir qolymen Ánýarjandy qaǵyp, kelinshegimsip qypshasyn qylmıtyp, bóksesin bultıtyp, óz denesine ózi súısingendeı qylymsyp jatyr edi. Kórshi qatyn sıpańdap bosaǵa jaqta turǵanyn kórip, «Bozingen» mańyzdanyp qasyn kelip:

— Kúmsinaı, jáı júrsiń be? — dedi.

— Jáı emes... bir jumyspen... – dep, Kúmsinaı bir jambastap syrǵyp, «Bozingenniń» qasyna keldi. «Bozingen» áldebir qyzyq ósek aıtady eken dep kımeshegin jelkesine qaraı bir tartyp, jampańdap, qulaǵyn taıaı qoıdy. Kúmsinaı sybyr etti. «Bozingen»:

— Á, qoıshy! — dep basyn kóterip alyp: — Jalǵyz otyr ma? — dep myltyq atatyn kisishe buǵyp, taǵy kúbirlesti. Sóıtkenshe bolmady, «Kúıeý» keldi degennen jaman, «Bozingen» apyrańdap túregelip, jalma-jan aýyz úıge baryp, Kúmsinaıǵa qaıtalatyp bir aıaq un salyp berdi. Berip jatyp:

— Ózim de baram, — dedi.

Kúmsinaı:

— Barǵanmen kóre almaısyz: uıyqtap qaldy, – dep edi. Ol «sóz «Bozingenniń» qulaǵyna bıt shaqqan qurly kirgen joq, qol aıaǵy jerge tımeı, shoshalada sút pisirip jatqan qara kempirge baryp, kózin ashyp-jumyp, estigen habaryn aıtty. Qara kempir bir tamsanyp, otyn kóseı berdi. Oǵan jarymaǵan kisideı «Bozingen» shýdasy jelkildep, baıyn izdedi. Baıy tysqarda dáret súrtip, bir qoly shalbardyń aýynda, bir qoly ishinde tur eken; «Bozingen» kelip:

— Úı, sen estidiń be? — dep, julqyp, shalbardaǵy qolyn sýyryp aldy.

Óz úıine túgel estirtken soń, bu habardy ishine syıǵyza almaı, «Bozingen» boshalaǵan túıeshe taırańdaı basyp, eki qolyn aldy-artyna qulashtaı sermep, Birqulaqtikine qaraı jóneldi. Aýyldy qydyryp júrip birtalaı jandy qulaqtandyrǵan soń qasyna eki qyz, bir qatyn erip, endi «Bozingen» Kúmsinaıdikine tartty. Nege deseńiz, «Bozingen» ot basynyń áıeli emes, bir bolys eldegi áńgimeni úıde otyryp bilip otyratyn, erkekterdiń partıasyna da, daý-sharyna da kirisip ketetin, saq qulaq, eti tiri kósheli kisi ǵoı. Eldiń ıgi jaqsylary da «Bozingenniń» úıinen talaı dám tatqan. Jáne bizdiń «Bozingen» erkektermen doıby, qarta, asyq oınaıtyn, nasybaı atatyp, qonaqqa óleń aıtqyzbaı jibermeıtin, qyzyp ketse ózi de aıtyp salatyn, bozbala kelse, eki ezýi jıylmaıtyn — seri kisi ǵoı. Tek «Bozingenniń» qara boıyńda tıtteı ǵana mini bar edi: óz basynyń kıim-keshegi bolmasa, ózge sharýaǵa ántek qyry joq edi: taza kórpeleri saltaq-saltaq bop, tósek-orny jýyrda jınalmaı, qoqyp, ybyrsyp jatar edi. Qyzyl qatyn túskir «Bozingendi» «Kók ıneni kótine túrtpeıdi» dep ósekteýshi edi.

«Bozingenniń» ózine tartqan bir kerimsal qyzy bar edi. Álgi Aıtjan ǵoı? — E, sol. Aıtjanyn maqtap dombyra tartqyzyp, án salǵyzyp, bozbalamen ázildesse, óziniń de jany kirip otyrýshy edi; qaljyńǵa boǵaýyzsymaq sóz aralasyp bara jatsa. «Bozingen» ózi kımelep, Aıtjanǵa jol bermeýshi edi. Sol Aıtjanyn qutty jerine qondyryp, jalǵyz ózi ishi pysyp, urynarǵa qara taba almaı júrgende, myna habar «Bozingenge» qudaıdyń úıge aıdap ákep bergen dáýletindeı kórindi.

— Qudaı-aý, myna turǵan bizdikine kelmesten, esinen aıyrylǵan sorly Kúmsinaıdikinen ne alǵaly qonyp júr eken? — dep sańqyldap keledi. Ol ánsheıin sóz ǵoı. «Bozingenniń» esi-derti: «orystar qyzyqqan qyz qandaı eken? Aıtjannan nesi artyq eken? Kıimi qandaı eken? Orystyń talqysyna túskennen soń, qandaı bop qaldy eken? Sony bilý ǵoı, orystar óz aýlyna da kelgen, qyz-qatyndar taý-tasqa tyǵylǵan; ózi de úsh orystyń qolyna túsip qap, buıyrǵanyn kórgen; kishi úıdiń qyzy sodan beri jińishke aýrýǵa shaldyǵyp, ot basynda sulap jatatyn bolǵan. Sonda da qatyn shirkinniń tańsyqqoılyǵy basylǵan ba?

«Bozingender» Kúmsinaıdikine kirse — buryshta domalanyp bireý jatyr. Dýana dalada bolsa kerek: sary ıt qoranyń syrtynda qańqyldap qoıady. «Bozingen» shyraǵdandy bir qyzǵa ustatyp, Aqbilektiń qasyna kelip, shapanyn ashyp qarady. Aqbilek aýzy ántek ashylyp, silekeıi aǵyp, qoryldap uıyqtap jatyr edi.

— E, baıǵus-aı! — dedi Kúmsinaı art jaǵynan kelip: — Ne qylasyz uıyqtasyn, — dedi.

«Bozingen» shapannyń óńirin qaıyryp, ádibin kórdi, kóıleginiń súıegin baıqady; jeńsiz kamzolynyń jıegin, qaltasynyń qaqpaǵyn, kebis-másisin, bárin shuqylap kórip bolǵan soń, mańdaıyna shashyraı salbyrap turǵan shashyn aqyryn syrǵytyp:

— Ózi de qyz dese — qyz eken! — dep qorytyndy shyǵardy.

Shapany bıqasap, ádibi batsaıy, jeńsizi dúrıa, kóılegi bátes ekenin aıtysyp, bireýi: Aıtjannyń kóılegi tárizdi eken, — dep endi biri: Aıtjandiki budan góri qattylaý, — dep turǵanda «Bozingen» Aqbilekti bylaı qoıyp, kóılek jaıynan qyzdarmen aıtysyp ketti. Onyń aıtýynsha qyzdar dym bilmeıtin bolyp shyqty; Aıtjandiki bes ese artyq bop ketti. Aıtjan qaraǵy uzatylmaǵanda, orystar qyrylysyp qalatyn eken, masqaralyqtan qudaı bir saqtapty, óıtkeni amanynda bergenin «ózi» qalapty (ekiqabat bolǵany esinde joq).

Qatyndar, qyzdar biraz daýlasyp, qarqyny basylǵan soń, úıdi-úıine tarady.

«Bozingen» úıine kelgen kezde Musabaı birtalaı oı oılap, ýysyna esh nárse túsire almaı dal bop, qısaıyp jatyr edi. Kep bylaı: Musabaı jańadan baıyǵan, mal jandy, qaltyraýyq adam bolatyn; (buryn qalanyń jataǵy ǵoı, qatyny da jataqtyń qyzy ǵoı). Úıindegi bas kóterer adam — qatyny; sonyń arqasymen kisi bop júretin. Ana jyly joǵalǵan bir-eki bıesi Mamyrbaı tóńireginen shyǵyp, soǵan qoly jete almaı júretin. Óıtkeni Mamyrbaıǵa da el kerek qoı: tóńireginiń urlyq-qarlyǵyna ara túspese, adamdyǵy qaısy? Myna qyzy qolǵa túsip turǵanda, sonyń qarjýyn qaıyrýǵa bolmas pa eken dep, Musabaı jaman oıyna júgirtip edi. Qyzdy tyǵyp qoıaıyn dese aýyly qurǵyr túgel estip qoıdy. Ózge aıtpaǵanmen Birmaǵan baryp jetkizedi ǵoı. Birmaǵanmen onyń malaıyn azǵyryp alǵan týraly jazdaı araz bolyp, qatyndarynyń shaıyrǵal ekeni esinde. Qyzdy bireýge berip jiberýge kim daıar tur? Ol taǵy bilinbeı qalmaıdy. Aqbilekke suraý salyp júrgeni málim. Álde bir epti jigitke masqaralatsa qaıter edi? Biraq onymen de ne kegi bitedi? Mamyrbaıdy shyǵyndatqandaı birdeńe tabý kerek qoı. Qalaı shyǵyndatý kerek? Mine, bul másele — máseleniń qıyny boldy. Qatyny kelip qyzdyń sulýlyǵyn maqtaǵanda, óziniń jaman delebesi de qozdy. Biraq «Bozingennen» asar qaýqar qaıda?

— Qaıteıin, sulý bolsa! — dep keıidi.

— Qaıt dedim saǵan? — dep qatyny da tejep tastady. Sonymen Musabaı kúshenip, tóńbekship jatyp qaldy. «Ári jat!» dep, qatyny da shyntaǵymen bir túrtip, teris qarap, ótken dáýrenin esine alyp, esinep: «Osy jamanǵa qaıdan tıdim» – dep, taǵy da ókindi.

Túnde shaıǵa oıatqanda Aqbilek turmaı, jatyp qalǵan. Tańerteń Aqbilek kózin ashsa, úı tolǵan kisi. Oń jaǵyna qarasa, nemere aǵasy Ámir otyr.

— Qaraǵym-aı, — dep Ámir kemseńdep qushaǵyn jaıdy.

— Aǵajan-aı! — degennen basqa aýzyna sóz túspedi; aǵasyn bas salyp, solqyldap aǵyl-tegil jylady. Aýylynan kelgen eki jigit birinen soń biri kórisip, keńkildep, Kúmsinaıdyń jaman úıin basyna kóterdi.

Kórisken kisini aıyrǵandy paryz kórip alǵan qatyndar toqtaý aıtyp, aıqasqan qoldaryn jazyp, salıqaly «Bozingen» de peshke súıenip:

— Endi qaıtsyn! – dep esirkegen boldy.

Alaıda qatyndardyń kóńili bul kóriske jarymady: óıtkeni Aqbilek sýyrylyp sóıleı almady; jaıshylyqta, qyz uzatqanda, kisi ólgende aıtylatyn jyrlardyń birde-birin aıtpady; tutqıylda tyǵylyp qalǵan júrek qyzyl tilge qushyryn tóge almady; ishke tolǵan qalyń sher kernep kelgen bulaqtaı qatty yshqynǵan jas bolyp, yrshyp-yrshyp ketti. Aqbilek: jyr jattap ta kórgen joq edi; qyz bolyp uzatylýǵa da áli talaı zaman bar ǵoı dep, balalyǵy aıyrylmaı júrgen 15 jasar bala ǵoı: Sheshesi ólgennen beri daýys qyp, joqtaǵandaı bolǵan joq; óz basyna kún týyp ketti. Qatyńdar onysyn esep qyla ma, sóılemeı kóriskenin jas balanyń jylaǵanyndaı kórip, aıyzdary qanbady.

Jylasyp, kórisip úndemeı temen qarap, biraz otyrysty. Álden ýaqytta Ámir atasy otyryp:

— Túnde osy aýyldan habarshy barǵan soń, jata almaı qolǵa túsken atpen júrip jettik, – dep qalaı kelip qalǵanyn bildirdi.

Musabaı jaman oıdyń ushyǵyna shyǵa almaı jatqanda Birmaǵan jaqsy atty kisi bola qalaıyn dep, túnde shapqyzǵan eken. Birmaǵannyń qyzyl qatyny ózgeden tóri omyraýsyp, Aqbilektiń qolyn ustap aıyryp júrgeni sol eken. Qyzyl qatyn qarap turmaı:

— Estigende óz balamyzdan jaman aıadyq... Qaıteıik, ne amal bar? – dedi.

Ámirdiń bir joldasy:

— Aǵaıynnyń aǵaıyndyǵy osyndaıda kórinedi de, — dep, «Bozingenge» kóziniń quıryǵyn jiberdi. «Jaıda kósemsip júrýshi eń, bu kún qaıda qaldyń» degendeı qyldy. Óıtkeni Musabaıdyń Mamyrbaıǵa qıǵashtyǵyn bilýshi edi. Jáne Musabaıdyń bıesin urlaǵan kisimen bu jigit jekjat edi.

Jigit ony aıtqanda, qyzyl qatyn mardymsyp, ıyǵyn bir kóterip:

— E, o ne degeniń... biz anaý-mynaý qazaqtaı boqtan ózgeni qylǵa tizbeımiz, — dep kele jatyr edi, Birmaǵan otyryp:

— Keregi ne sondaı sózdiń! — dep qatynyn toqtatty.

Bul sózdiń bári «Bozingenge» jaradaı tıdi: lám deýge aıtary bolmaı, tymyraıyp, jaıalyq ernin jymyra berdi. Túnde álgi qorsyldaǵan shoshqa bir atty qınaǵanda, búgin «Bozingen» bul sózdi estir me edi! Shirik ıt! Talaı jerde óltirdi-aý!

Kúmsinaı shaı daıar ekenin bildirdi. Aýyl kisileri tysqa shyqty. Qyzyl qatyn Aqbilekti úıine qonaqqa shaqyryp edi, Ámir táńir jarylǵasyn aıtyp, aýylǵa jetkenin maquldady. Birmaǵan jabysyp kórip edi, qonaqtar asyǵa berdi:

— Endeshe, Aqbilekke ker jorǵamdy erttep, ózim aparyp salyp, qaıtaıyn, — dep, Birmaǵan tysqa jóneldi.

«Bozingenge» bu jumys ta qatty tıdi. Úıine kelip:

— Ómiri abuıyr baılanbaǵan suqym! Otyr endi albasty basıt! – dep, baıyn taǵy bir mújidi.

Musabaı úndemedi. Qatyn shirkin bir jeńip alǵan soń, tań atyra ma? Ózinen shyǵar óneri bolmaǵan soń, Musabaı qatynǵa qol tapsyryp, pir qylǵan ǵoı. Qatyny bolmasa, bul Birmaǵannyń quly emes pe? Birmaǵannyń ántek qoly kemip bara jatqany, áıtpese, munyń qasynda anaǵurlym adam ǵoı. Birmaǵannyń qoly kemigennen ǵoı ana jylǵy saılaýda aýylnaı bolyp, kisi qataryna ilingeni. Odan buryn bul kisi me edi. Bir «Bezer ıt» edi.

Sol Birmaǵan ker jorǵasyna kórpe salyp, erttep, Aqbilekke mingizdi, bir baıtalǵa minip ózi qasyna erdi. Dýana óz jaıyna kete bardy.

* * *

Jolda kele jatqanda, Ámir aǵalary: «Dýananyń kez bolyp alyp kelgeni jaqsy bopty» desip, dýananyń da paıdasy tıetindigin, onyń júrmeıtin jeri joq ekenin, biraq tilenshilik qylmaıtynyn, jazy-qysy jalańaıaq júretinin, teginde «tegin» emestigin aıtysty. Odan keıin ustalǵan aqtardy, Muqashty sóz qyldy.

Aqbilek ortalarynda jorǵaqtatyp, tómen qarap kele jatyp, áńgimelerine qulaq saldy. Aqtardyń tutylǵanyn sonda bildi... Áneýgi apanda buǵyp jatqandaǵy qasyna kelip, «Toqtaı tur» dep ketip qalǵan qazaq Muqash ekenin de topshylady. Ótken kúnderdi bir-birlep esine túsirip, jaǵalap, qara murtqa da keldi, onyń túrli qylyqtary kóz aldynan demde elestep ótti. Endi mynaý aǵalarynyń ortasyńda aýylyna kele jatqanyna tań qaldy; tań qalyp qana qoıǵan joq, ózin beıne bir aram sıraq urlyq malyndaı, ákesine aram jegizetindeı kórindi. Endi burynǵy nárestedeı ýyz denesi bylǵanyp, aramdanyp qalǵan tárizdi, burynǵy kirshiksiz, appaq keýdesine endi qara quzǵyn uıa salyp ketken tárizdi; kúná-sumdyqty bilmeıtin aq júregi aramdyqtyń neshe atasyn bilip, burynǵy qyz basy qatyn bop qalǵan tárizdi: bul bylǵanǵan deneniń kiri, jannyń kúnási ómiri tazarmaıtyn tárizdi. Óz aýylynyń taýyna, jerine jaqyndaǵan saıyn taza jerdi basýǵa ózinen-ózi uıalyn, atylyp ólip ketpeı, qara murttyń myltyǵyna beker-aq jarmasqan ekem degen ókinish paıda boldy; ıt jalap ketken ydystaı, óziniń denesin de, demin de aram dep bildi...

Osy aram demimen, aram aýzymmen ákemniń ımandy júzine qalaı jaqyndarmyn, qaıtyp ony da aramdarmyn? Qudaıdan qoryqpaı, onyń qutty qadam meshitteı úıine qalaı kirermin? Kápir súıgen, aımalaǵan aıaǵymmen jaınamaz salatyn jerin qalaı denem shimirikpeı basarmyn? Kópirdi qushaqtaǵan aram qolymdy qaıtyp ákemniń adal dastarqanyna aparyp, qaıtyp bir tabaqtan as ishermin! Muny buryn oılasamshy! Bulardy esime alsamshy! Shybyn jan qurǵyrdy oılaı berippin-aý... Iapyr-aý! Bular men týraly ne oılaıdy eken? Meni aramdalmaı aman keldi dep kim oılaıdy deısiń? Álde meniń tiri qalǵanymnan da ólgenimdi tiledi me eken? Kim biledi, sóıtken de shyǵar. Meni kórgende, «Pálensheniń orys búldirip... ketken qyzy» dep, kim kóringen ishinen oılap turady-aý! Álde bireý ákemmen, ne ózimmen egesken kúni aıtyp ta salady-aý!..

Oıbaı-aý! Meniń kúıeýim she? Ol endi meniń mańyma jolar ma? Orystan qalǵan saldamandy ol neǵylsyn? Tym bolmasa buzylmaǵan qaımaǵym, soǵan da buıyrmady-aý!.. Ol almasa... onda meni kim alady? Men bir el-jurtqa áıgili kózge shyqqan súıel bolǵan ekem ǵoı! Aqylymnan adasqan sorly muny bilsemshi!.. Keshe túnde aram denemdi qasqyr borshalap nege jep qoımady eken?!

Meni kórgende aýyl-úıdiń adamy úrkip turady-aý!.. Men ózgerdim ǵoı. Qatyn boldym ǵoı, kártaıdym ǵoı; kózimniń aldy kók tańba shyǵar; egim sylqyldap, denem bos qalǵan shyǵar; belim búkireıip, bóksem jalpıǵan shyǵar; aıaǵym taltańdap, júrisimnen jańylǵan shyǵarmyn. Mende ne syn qaldy deısiń? Ernim kezerip, jatym sýalǵan shyǵar: orystyń aınasyna qaraǵanda, ajarym, taıǵan syqyldy edi ǵoı. Jasyma jetpeı kempir qyldy-aý, jasaǵan! Men endi ákeme qurt aýrýdan jaman bir masyl boldym ǵoı! Ólmeı menen qutyla alar ma?..

Eı, táńirim-aı! Osy kele jatqanda bir qazaǵa ushyrap ketsemshi! Astymdaǵy at omaqa asyp, astynda til tartpaı, qatsamshy! Nemese jer oıylyp jutyp qoısaıshy. Bolmasa ústimizden qara bult tónip, najaǵaı soqsashy. Áıtpese albasty basyp tunshyqtyrsashy! Áneýgi qańǵyp kelgen orys endi kelip alyp ketseshi! Eń bolmasa, esimdi bilip tiri barǵansha, ákemniń aldyna aparǵanda, kirpigim qımyldap jatsamshy!

Aqbilek aspanǵa qarady — aspandy mezgilsiz bult qursar emes; jerge qarady — jer baıaǵy jer, qozǵalar emes; súriner me eken dep ókshesin tebindi — ker jorǵa súriner emes, ózge attardy saý jeldirip tepseń de teńselip keledi. Aqbilek qasyndaǵy aǵalaryna qarady — aǵalary Aqbilekke qarar emes, kózderi aldynda; sıpaı qamshylap, «Aýylǵa qashan jetemiz?» degendeı, tebingileri sartyldap keledi.

Aqbilek aldyna qarady. Qarasa aýylǵa kep qapty. Aýylyn kórgende, jylaǵysy kep ketti. Ánekeı, bulardyń qarasyn kórgennen qatyndar Aqbilektiń úıine qaraı shubyrdy. Ánekeı, óz úıiniń ıtteri de ulydy. Ánekeı, buzaýlar da Aqbilekke kórisetin kisishe beri qarap móńiredi. Minekeı, daýys qylǵan qatyndardyń ashshy aıǵaıy qulaǵyna keldi. Jer-dúnıe kúńirenip daýys qyp turǵandaı boldy. Jan jarasy sol daýyspen jeńiletindeı, kóp daýysqa qosylyp, Aqbilek te egildi. Eki kózi jasqa tolyp, jaryq kún shymyldyq qurǵandaı buldyrap tuman bop ketti. Sol tumannyń ishinde basy aǵarǵan adamdar qoltyǵynan ustap, súıemelep, áldebir jerge ákelip, úp-úlken bir adamnyń ústine jalp etkizdi. Aqbilek jylaı berdi, jylaı berdi...

Sorly Aqbilek! Sen jylamaı, kim jylasyn? Tas emshegin jibitken, tar qursaǵyn keńitken, arýanadaı anańnan aıyryldyń!

Keleshektegi baqytty ómirińniń kiltindeı kórip, sary maıdaı saqtaǵan altyn qazynańnan aıryldyń! Ar-uıatyń tógildi, adamshylyǵyń joıyldy. Jas náýetek júregiń soqpaı jatyp, órt boldy. Jańa shyqqan jaýqazyn pispeı jatyp joq boldy. Sham shyraqtaı jas janyń, janbaı jatyp shoq boldy. Esil, erke balalyq, aıaqqa quıǵan astaıyn, sholtań etti, toqtaldy. Jyla, jasyń bula! Jasyńmen qaıǵyń jýylsyn! Jasyńnan teńiz jıylsyn, teńizdi daýyl tolqytsyn! Qutyrsyn tolqyn, týlasyn! Zarlatqan seni mundarlar tunshyqsyn — sonda ýlasyn! Qatyn-qyzy tul qalyp, sendeı bolyp shýlasyn.

EKİNSHİ BÓLİM

Besatardyń oǵy — shyqqan jerin alaqandaı qyp úńireıtip, julyp áketedi. Emdeýi kelispeı, asqynyp ketse, ol oq tıgen adam jýyrda mal bolmaıdy. Sol besatardyń oǵy Bekbolattyń ıyǵyn ala, qarynan tıip, syrt jaǵyn úńireıtip ketip edi. «Buǵan sormaqta tartý kerek... maldyń jyny da myń da bir dári...» dep, árkimi ár túrli em aıtyp jatqan ústine, qaladan kelgen bir «únústrúk»: «Dárigerge kórsetpese, óledi» degen soń, Bekbolatty dýanǵa aparyp edi. Mamyrbaıdyń Tólegeni ne degenmen qaıynaǵasy ǵoı, barǵan soń, keńseden-keńsege júgirip júrip, aýrýhanaǵa jatqyzyp emdeýge qaǵaz alǵan edi.

Bekbolat aýrýhanaǵa jatqaly jıyrma kúnge jýyqtady. Dárigerdiń qaraýy kúshti bolǵany toı: on bes kún degende qoly ıkemge kelip, jarasy búrilip bite bastady. Alǵashqy kezde aýrýhananyń sary tósegine, sasyq dárisine, shóp tamaǵyna úırene almaı, murnyn tyjyryp, ishi pysyp, ýaıym basyp jatsa da, júre-júre aýrýhananyń óz adamyndaı bolyp, boıy úıreneıin dedi.

Dáriger kún shýaqqa shyǵyp otyrýǵa ruqsat etken soń, Bekbolat bir kúni tysqa shyqty.

Ústi-basyna aq kıgen, aq oramalmen jelkesinen bir túıgen sary matúshkeler sypsyńdap kirip-shyǵyp júr; qoldarynda bótelke, sháınek, oramal, shylapshyn. Murtyn tazynyń quryǵyndaı shıratqan, shashyn enesi jalaǵan buzaýdaı tarap, jyltyratqan, aq kıimdi dáriger de matúshkelerge orysshalap, aýrý jatqan úılerdi nusqap, birdeńe tapsyryp júr. Aýrýhananyń qabyrǵalary da, tóbesi de, tabany da súrgi tartqandaı tep-tegis, masa taıǵandaı, tap-taza. Mynalardy kórgende, ózi jazylǵan soń, Bekbolat: «Aýrý qalaı jazylmasyn» dep oılaıdy.

Aıaǵynda kóttik pen óksheden shyraı joq, sylpyldaǵan bashmaq, ústinde bereze jaǵaly uzyn sary shapan, basymda aq oramal — Bekbolat sýdan shyqqan tyshqansha solbyraıyp, senekpen eptep aıańdap, alaqtap dárigerlerdiń qasynan ótti. Dáriger «Nege ketip barasyń?» degendeı, Bekbolattyń betine bir ajyraıa qarap, ruqsat bergeni esine túsken soń, «Júre ber» degendeı kirpigin bir qaqty. Buryn aýyz senekte olaı-bulaı júrip býynyn bekitken ǵoı, boıy tyńaıǵan, tárizdi.

Bekbolat syrtqy esikti ashyp tysqa shyqty. Aýrýhananyń tórt qabyrǵasy, tabyt tósegi, sasyq dárisi basyrqyp tastaǵan eken, kúni jarqyraǵan, áýesi sańǵyraǵan, kógergen kók aspandy kórgende, boıy da keńip, jadyrap, reńi shyraılanyp, ajarlanyp, oıy da kóterilip, sharyqtap elge qaraı bet qoıdy... eline tezirek qaıtqysy keldi. Jar degende esine Aqbilek tústi. «Men mine qudaıdyń jaryq kúnin kórdim, jazyldym. Ol osy kúnde ne kúıde eken? Álde tutqynda eki kózi jaýdyrap, jasyn bulap júr? Álde, orystar óltirip tastady? Álde bir sary oryspen qushaqtasyp otyr? Álde bári jabylyp...» — degen oıǵa kelgende, shaýyp kele jatyp, bıik jardyń erneýine tónip qalǵan kisishe, denesi shimirkenip, júreginiń astyńǵy jaǵyndaǵy bir názik qyl úzilip kete jazdaǵandaı boldy. Bul oıdy Bekbolat jaranyń beti qaıtqaly kúni de, túni de oılaǵan, jardyń erneýine bir emes júz, myń qaıtara taıanǵan, júreginiń názik qyly da sonshama tyrsyldaǵan; sonda da bu jolǵy júreginiń qaǵysy burynǵylarǵa uqsamady. Bu joly Aqbilekti oılamaıyn dese de keń dala, erkin, saıran ómiri eske túskende Aqbilek te sol sulý ómirdiń gúlindeı jyltyrap, kózine iline berdi.

Bekbolat aýrýhanada jatqanda Tólegen eki-úsh ret kelip, kóńilin surap ketken. Tólegen bir sypaıy, jatyq jigit. Kelgende: «Jarań qalaı? Boıyń táýir me? Tamaqqa kóńiliń shaba ma?», degen tárizdi, jarasynyń jaıyn ǵana suraıtyn. Tólegen qaıynaǵasy bolǵan soń, Bekbolat Aqbilek jaıyn suraýǵa uıalatyn. Qaryndasy jaıynan o da sóz qylmaıtyn. Ózi birdeńe aıtyp qalar ma eken dep, Bekbolat eldiń habaryn surap jaqaýratqanda Tólegen: «Jalpy aman bolsa kerek... bóten habar bilinbeıdi...» — dep, Aqbilek jaqqa jýymaıtyn. «Sheshesin óltirip, qaryndasyn alyp ketkende.. solardy baryp bir kórmeıtin, solarǵa bir járdem qylmaıtyn netken jan? Áýelden kóńili qatty adam ba eken? Qalada júrip qaqaıyp, qataıyp ketti me? Munyń paıdasyn ákesi qashan kóredi?» — degen suraýlar Bekbolattyń oıyna talaı kelse de, ózine birdeńe deýge aýzy barmaıtyn. Óıtkeni kóńili qatty deýge — Bekbolatty jan tartyp, dárigerge qaratyp, kóńilin surap kelip-ketip júredi. Qaryndasy bolsa ketti. Endi menen ne úmit qylady? — degen oılar kelgende Bekbolat Tólegenniń netken adam ekenine mıy jetpeıdi, daǵdaratyn. Bekbolattyń ımene beretini de Tólegenniń jumbaqtyǵy edi.

Endi dalaǵa shyǵysymen, Bekbolat Aqbilektiń ne bolǵanyn bilýge kóńili ketti. Qalaı, kimnen biledi? Munda qazaq bar ma eken? Keshe tósekte jatqanda bir qazaqtyń esik aldynan ótkenin kóz shalyp edi; so qazaq jylt etip joq bop ketip edi, sol kim eken?.. Nemese dárigerge kelip turǵan qazaqtar joq pa eken? — dep qabyrǵany jaǵalap, qaqpa jaqtaǵy buryshtan asty. Asyp edi aýrýhanaǵa kiretin ekinshi esiktiń tepkishegine kót qoıyp, bir-eki tymaqty qazaq sóılesip otyr eken. Bekbolat izdegeni tabylǵandaı qýanyp ketti:

— Assalaýmalıkúm! — dedi,

Qyryndap, tómen qarap sóılesip otyrǵan eki qazaq jalt qarady. El qazaǵy nusqyndy bireýi: «Álik» aldy. Aıatynda oryssha etigi bar yqsham shapandy, jekeı qara tymaqty, aýzy-basy pıazdaı, qojaǵa aıtqan nıazdaı, qara sur jigit oınaqy kózi jaltań etti de, ernin qybyrlatty, Bekbolat amandasty. Oınaqy kóz jigit:

«Seni kim shaqyrdy?» — degendeı jóndi amandaspady. Bekbolat kelgen soń sózderin qoıa qoıdy. Onysy ózderine qolaısyz kórindi bilem: jýan etik qazaq Bekbolattyń aty-jónin surady. Bekbolat jónin aıtqan soń, oınaqy kóz jigit:

— Á, Bekbolat, siz bolasyz ba? Otyryńyz, — dep syrǵyp, oryn berdi. — Áneýgi oqqa ushqan jigit ekensiz ǵoı, — dep bile qoıdy.

Bekbolat:

— Ózińizdi men tanymadym ba? — dep surap edi:

— Men «Taqyrdyń Jyltyry» degen jigit bolam, — dep Taqyrdyń Jyltyryn bilmeıtin qazaq joq tárizdi. «Jyltyr» degenge ezýin bir qısaıtyp, basyn bir shulǵyp tastady: óz atyn mardamsyp ataǵany kórinip turdy. — Myna kisi Mustaı degen bizdiń bir aǵaıyn, — dedi.

«Taqyrdyń Jyltyry» degende, Bekbolat:

— Á, estýim bar, — dedi.

Jyltyr julyp alǵandaı, tikireıe qarap:

— Meni kim dep estidińiz? — dep surady.

Bekbolat ántek múdirip qaldy da:

— Kózi ashyq, pysyq jigit dep estımiz, — dedi.

Bekbolat álgideı degende:

— Áıteýir, halyqtyń kóz jasy úshin Mataıdyń Ábenimen ustasyp júrmiz. Aqyryn bir «Alla biledi», – dep, qaz kórgen qarshyǵa bastanyp, moınyn qyltyń etkizdi.

Bekbolat maquldaǵansyp:

— E! – dedi.

«E» degeni: «Ajaly jetken qarǵa qarshyǵamen oınaıdy» degen osy-ay! Áben kim? Bul kim? Ol arystan da, bul – tyshqan ǵoı. Ol segiz bolys eldi, bir dýandy aýzyna qaratqan Áben emes pe? Ol Petramboryńa da barǵan, patshaǵa da bilikti bolǵan Áben emes pe? Onymen talasqandaı munyń ne aıbyny, ne kúshi bar? Shiltıgen bir qorash jigit...» degen oı kelip edi. Biraq Bekbolat bul oıyn nege bildirsin, ishi pysyp qalǵan kisi ǵoı: ony-muny suraı bastady:

Jyltyrdyń bilmeıtin habary, estimeıtin ósegi joq aǵyp turǵan: sóz eken. Aýzy aýzyna juqpaıdy. Ol sóılegen saıyn Bekbolattyń aýzy ańqıyp, jany kirip barady. Ol eldiń partıasyn, saılaýyn, kimniń para alǵanyn, kimniń bergenin, kim qyzyn saılaýshyǵa shyrǵa qylǵanyn, kimniń úıi, maly talanǵanyn, kimniń úıinde tintý bolǵanyn, kimniń qatyny, qyzy ketkenin, kim men kimniń keriskenin, tóbeleskenin, qyzyl men aqtyń soǵysqanyn, kimniń basy sotty bolyp, kimniń ústinen aryz berilip, gazetke basylǵanyn, kim abaqtyǵa túskenin, kim shyǵaryp alǵanyn, kim kepil izdep júrgenin, — bárin saýlatty. Onyń bilmeıtin ákimi de, sóılespegen adamy da, bilmeıtin zańy da joq. Sonyń bárin kózimen kórip, qolymen ustaǵandaı, sý tógilgisiz qyla, nandyra, janyn bere, orysshany ara-arasyna qystyra sóıleıdi. Manaǵydaı emes Bekbolat Jyltyrdyń sózine uıýǵa aınaldy, nanyp emes tań qalyp uıydy. Bir sátte osynsha sózdi, osynsha habardy, zańdy úıip-tógip aıtyp tastaǵan netken tilmar, netken bilgish dep tań-tamasha qaldy. Sóziniń arasyna jik salmastan, birdi aıtyp kele jatyp, birge ketip býdyratqanda, qalyń tobylǵydan andaǵaılaı qashqan qoıan kórgen tazydaı, Bekbolat qaı sózin ustaryn bilmeı dań boldy. Dań bolsa da, onyń aıtqan bir habary qulaǵyna maıdaı jaǵyp ketti; ol habar – «Qarashattaǵy» aqtardyń qolǵa túsýi edi. Ony estigende Bekbolat:

— E, bárekeldi!.. Iapyraı! Túgel túsip pe? – dedi.

— Túgel, birin qaldyrmaı ustap ákeldi.

«Aqbilek qaıda eken» degen suraý Bekbolattyń aýzyna kelip qap, kelip qap, biraq el qazaǵy otyrǵan soń suraýǵa qaımyǵa berdi: orys masqaralap ketken qyzdy nesine surap otyr? — dep mazaq qyla ma dep oılady. Bekbolattyń suraýy kóbeıip, áńgimeniń aıaǵy sozylyp bara jatqanyn sezip el qazaǵy: «Bir aınalyp soǵarmyn. Sharýam bar edi», — dep turyp ketti. Ol ketisimen, Bekbolat qybyrjyp, qobdılanyp, Jyltyrǵa qaraı berdi. Bir ýaqytta bir jasyryn sóz aıtatyn kisishe kózin jypylyqtatyp:

— Sizden meniń bir suraıyn degen sózim bar edi, – dedi.

— Aıtyńyz, aıtyńyz, — dep Jyltyr jópildetti.

— Mamyrbaıdyń qyzy ne boldy eken? Ony estigen joqsyz ba? – dedi.

— Joq, ony estimedim. Aqtardyń ózin keshke ákeldi. Bilýge bolady. Ol aıtpaqshy sizdiń qalyńdyq eken ǵoı. Jalki, jalki!1 — dedi.

— Iapyrym-aı! Bilýge bolsa, sony maǵan bilip berseńiz...

— Qup bolady. Búgin, erteń-aq bilip berem. Kúnde elden kisi kep jatady ǵoı... Biraq onyń endi ne keregi bar? — dedi.

«Ne keregi bar?» degen sóz Bekbolatqa aýyr tıdi: jurttyń ańyzy da osylaı eken dep oılap qaldy. Bekbolat jabyrqaý tartyp:

— Áıtse de, — dedi.

Jyltyr bilip bermek boldy. Sóıtip otyrǵanda esikten aq kıimdi matúshka shyǵyp:

— Eı, kırgız!.. Doktor, — dep Bekbolatqa orysshalap, saýsaǵymen ymdap shaqyrdy.

Bekbolat ornynan turyp jatqanda, Jyltyr matúshkege túıilip, basyn shaıqap, orysshalap jiberdi de, Bekbolatqa qarap:

— «Kırgız» dep qorlaǵanyn áli qoımaıdy, jalańbut nemeler! «Joldas», «Grajdan» dep nege aıtpaısyń? — dep jatyrmyn, dedi.

Bekbolat jymıyp, kópshiktep:

— Báse! Bularǵa da aıǵyr tabylsynshy! — dep aýrýhanaǵa kirip ketti.

— E, aty shýly Jyltyr osy eken ǵoı, — dedi Bekbolat senekte kele jatyp.

Bekbolatty tamaq ishýge shaqyrǵan eken. Qańyltyr aıaqtaǵy syldyr sorpany jerigen jylqysha tamsap, urttaǵan boldy. Sorpa iship otyrǵanyn da, sý iship otyrǵanyn da andaǵan joq; oıy bólinip, qıaly áldeqaıda otyr edi.

Aqbilek orystardan óli qaldy ma? Tiri qaldy ma? Óli qalsa sóz de joq. Tiri qalsa, úıine kep otyrsa onda ne bolmaq? Orystardyń talqysynan qalǵan qyzdy bul ala ma? Almaı ma? Dúıim elge áıgili bop, abıury ketken qyzdy qalaı alady. Eki sózdiń birinde qurby-qurdas betine basady ǵoı. O bir súıegine basylǵan, ketpes tańba ǵoı. Biraq qudaıshylyqqa kelgende, Aqbilek sorlyda ne jazyq bar? Óz erkimen barǵan emes, taǵdyrdyń kermesine kez keldi. Bul almasa ony kim alady? Adam da almaıdy, etpeı otyrǵany. Bul basqa bireýdi alar. Onysy áldeqandaı bop shyǵady, Aqbilekti ózi kórip, aıttyryp edi ǵoı. Ondaı qyz bul óńirde joq edi ǵoı.

Bular, úsh kisi qus salyp júrip, alǵash baryp kórgendegi onyń túri qandaı edi! Mańdaıy qasqıyp, moıny qazdıyp, kózi móldirep, erni úlbirep, úrip aýyzǵa salǵandaı jutynyp tur edi-aý! Tal boıynda bir mini joq, jańa shyǵyp kele jatqan súırikteı edi. Shashbaýyn syldyr etkizip, syp etip túregelgeni, tizesimen aq kóılegin serpe tastap, aıańshyl bedeýdeı kerbezdene aıaq basqany, tysqarda júrip, jeńgesimen sybyrlap sóılesip, daýysy kúmisteı syńǵyrlap táp-tátti kúlgeni; ántek jymıyp kelip, sháı jasap, óp-ótirik syzylǵansyp, úsh saýsaǵynyń úshimen shynyaıaq ápergeni, salaly, qoıý kirpigin salmaqpen qaǵyp, anda-sanda kóz astymen bir qarap qalǵany; munyń shynyaıaǵyna bildirmeı bir qant tastap jibergeni; bir joldasy sóz qatqaly:

— Bu jaqtyń suqsurlary qalaı saq! Qarshyǵany kósh jerden kóre qoıady eken, — degende:

— Qarshyǵalaryńyzdyń qyrandyǵy da, – dep kúlim etip, bulardyń qus aldyra almaǵanyn syqaq qylǵany; apasy: — «Aqbilekjan qonaqtaryńdy attandyr!» – degende, jeńgesi men ekeýi bulardyń atyn sheship, náp-názik torǵyn qolymen qoltyqtap kóterip attandyrǵany; «Qosh bolyńyz» degende, kózin jalt etkizip, basyn ántek ızep, artynan qarap qalǵany, — bári-bári sondaǵydaı saırap kóz aldyna keldi.

Buryn qyz kórmegen kisishe qulap ketpeıin, ózin-ózi osynsha berik bolaıyn dese de, Aqbilektiń júrisin, kúlkisin, kóz qarasyn kórip, estigen saıyn esi ketip, «Osynyń jolyna janym qurban bolsyn!» dep, ózine-ózi sert qylǵany qaıda? Aqbilek ózgeshe edi. Ásirese onyń daýysy, onyń kúlkisi adam balasynda joq edi. Álde ántek kúrmelip shińgirlegen qulynshaqtyń, álde tún ishinde kól júzinde syńqyldaǵan aqqýdyń daýysy ma? Joq, onyń birine de uqsamaıdy. Aqyryn sóılese, jas botanyń daýysyndaı, qattyraq sóılese, ol daýysqa kúmis qońyraý taqqandaı ma, qalaı, — áıteýir kómeıinen, kómeıi emes-aý, keýdesinen kúńgirleı-syldyrlaı shyqqan bir sıqyrly jat daýys dál júregińe baryp tıer edi. Sol kezde boıyń balqyp, janyń ıer edi. Taǵy, taǵy da ol daýysty estigiń kelip, yntyǵar ediń. Ol kúlse, bu jalǵannyń bári kúlip jibergendeı, qaıda otyrǵanyńdy umytyp qalar ediń. Ózge áıel onyń bir tyrnaǵyna, basqan izine turmaı qalar edi. Sol sıaqty Aqbilekti Bekbolat shynymen umytqany ma? Eldiń óseginen qorqyp, shynymen almaı ketpegi me? Qoı, ómirde qyzyq bolmas. Ózge qyzdy alsa da, onyń sýreti kóz aldynan ketpes. Ómir boıy ókiner de júrer. Qalaıda Aqbilektiń habaryn tezirek bilý kerek.

Ol kúni-túnimen, erteńinde kúnimen Bekbolattyń oıynan Aqbilek ketpedi. Ony qandaı jaman adamdarǵa aralastyryp, odan qandaı jıreneıin, jek kóreıin, túńileıin, bezeıin dese, ony alǵash kórgeni esine túskende, ol oıynyń bári jel qýǵan tumandaı serpilip baıaǵy perishte syndy Aqbilek kózine elesteıdi de turady. Ony osynsha oılamaıyn dep, úıdegi atyn, qusyn, myltyǵyn, ań aýlaǵanyn esine túsireıin deı me, bolmaıdy. At, qus, ań, seıil-serýen, qyzyq-dýman, — bári de jalǵyz sonyń basynda turǵandaı, bári de sonyń aınalasynda júrgendeı kórinedi de turady. Bárin Aqbilek aýdaryp áketken tárizdi. Qalaı ekenin ózi de túsinbeıdi.

Bekbolat bir kiredi, bir shyǵady, taǵat ete almaıdy. Jyltyrǵa áldeneshe jolyqty — habar joq. Birer qabat surady. Suraı berýge de uıalady. Dúnıeniń tetigi Jyltyrdyń qolynda turǵandaı. Jyltyrǵa jolyqqysy kele beredi. Biraq Jyltyr kóringen qazaqpen bir sóılesip, bosanbaıdy. Jyltyrǵa jańadan bireý kelip sóılesken saıyn: — «E, mynaý Aqbilekten bir habar ákelgen eken» dep, — dámelenedi. Ol úmiti bolmaıdy.

Bekbolat esik aldynda tepkishtiń qadasyna súıenip tur edi. Qoradaǵy dóńbekter ústinde bir qazaqpen aýyzy jabysyp Jyltyr otyr edi. Bir kezde ana qazaqty jóneltip, Jyltyr shapany delegeılenip, basyn sermep tastap, qatty-qatty basyp Bekbolatqa keldi. Kele:

— Ýat, jólik, ýat, mashinnek2, — dep orysshalap, shulǵyp qoıdy..

— O ne?

— Taǵy álgi Mataıdyń Ábeni.

— Neǵypty.

— Shortty yznat! Ákele jatqan poshtany talatyp, poshtabaı ózi shashyp ketti dep pále sap otyrǵany.

Bekbolat mánisin suraǵan soń, Jyltyr túsindirip aıtty. Mataıdyń Ábeni bolyspen ósh bolady ǵoı. Bolys Ábenniń ústinen prgaýar jasatyp, on aýylnaıdyń mórin basqyzyp, poshtamen qalaǵa jiberse, ony estip Áben úsh kisi attandyrady. Úsh kisi jolda shabarmandy qýyp jetip, poshtasyn tartyp alyp, ózin jaıaý tastap, poshtany alyp qalaǵa keledi. Prgaýardyń kózin joıyp, ózge qaǵazdy keńsege tapsyrady. «Shabarman bizge pále salam dep astymdaǵy jalǵyz atymdy bere qoımaǵan soń, poshtasyn shashyp ketti, shashylǵan poshtany jınap tapsyrǵaly ákelip turmyz» — deıdi. Bolys Jyltyr jaqtiki. Prgaýar qyl dep úıretken Jyltyr bolý kerek. Sol jumys orynǵa kelmegen soń, Jyltyrdyń buqyrap, «Short yznatty» qatyp kelgeni sol eken.

— Báribir. İnine sý quıylǵan. Materıaly3 gúbirnige alda qashan jiberilgen. Búgin bolmasa, erteń japtyram. Qudaı biledi-aý! Ony japtyrmasam, Jyltyr atym qurysyn! — dep, Jyltyr kúpsinip «Short yznatyn» qatyp baryp basyldy. Jyltyr basylǵan kezde, Bekbolat ózge habar bilgeli, sózdi basqa jaqqa burǵaly:

— Manaǵy bir oryssha kıingen qyzmettegi jigit pe? — dep surady.

Jyltyr julyp alǵandaı:

— Á, ol shekeniń agenti, — dedi.

«Sheke4» men «Agentti» bilmeıtin qazaq joq qoı, Bekbolat:

— Ol sizben qalaı jaqyn? — dep surady.

— Bizdiń kisiler qaı keńsede joq deısiń? Shekeniń ózi bizdiń kisi ǵoı! — dedi.

— Onda sizdi qalaı jatqyzyp júr? — degende:

— Oı, shyraǵym-aı! Onyń bir mánisi bar ǵoı, — dep Jyltyr jymıdy. Meni jaýyp otyra almaıdy. Men erteń-aq shyǵamyn. Káne meniń abaqtyda otyrǵanym? Esebin taptyq ta balneske5 keldik, — dep qoldy bir sermep qoıdy.

Bekbolat taǵy bir-eki sóz aralatyp qyzdan habar surady. Jyltyr:

— Joq, áli, habar joq... qyz demekshi, oı qyz kápirdi qoısaıshy, — dedi. Bekbolat:

— E, qyzdyń nesi bar?

— Short yznat!.. Álgi agent bir qyzyq áńgime aıtyp ketti.

— Ne áńgime degende, — Jyltyr mynany aıtty:

— Osynda Mádıshe degen muǵalim qyz bolatyn. Sen bilmeıtin shyǵarsyń. Ózi shala qazaq. Baıaǵyda bir shadyr sary noǵaı boldy ǵoı... Lapke ustaıtyn. Sonyń qatyny qazaq bolatyn. Úsh qyzy bar-dy: Qadısha, Mádıshe, Zaǵıpa degen. Shetinen jelaıaq. Mádıshesi jap-jas qyz edi. Aldyńǵy jyly Semeıge baryp oqyp, muǵalim bop kelgen. Sol Mádıshe orys komandırimen júredi eken. Sonyń arǵymaǵyna minip kataıtsa6 qyla berýshi edi. Túnde baqshada birdeńe sereń-sereń etedi deıdi. Baqsha kútetin shal bu ne dep jetip barsa — ekeýi eki jaqqa qasha jóneledi. Birdeńe aǵarań etedi. Qarasa sholaq dambal. Shal dambaldy «Shekege» tapsyrady. «Sheke» Mádısheni shaqyryp alyp: «mynany tanısyń ba?» — dese birese dambalǵa umtylyp, birese jylaıt deıdi. Oı, masqaralyq- aı!.. Álgi sony aıtyp, birqatar kúlgenimiz ǵoı... Bu qyz kápirge daýa joq... Qazaq pen noǵaı jetpedi me eken... — dedi.

Qyzdy bulaısha sókkenine Bekbolat kóńiline aýyr alyp, Aqbilekti arashalaǵaly:

— Óz erkimen súıtedi eken-aý! — dedi.

— E, bul qalanyń qyzdaryn qaltań bolsa — bolǵany, — dep Jyltyr basynan keshken bir-eki oqıǵany sóıledi. Bekbolat tyńdap otyryp:

— Qala bir — buzylǵan jer ǵoı, — deı berdi. Onysy Aqbilekke kir jýytqysy kelmegeni ǵoı.

Sony aıtyp otyrǵanda kishkene qaqpany ashyp, bir qazaq kirdi.

— E, Jańbyrbaı, mal-jan aman ba? — dep Jyltyr ushyp túregelip, shurqyraı ketti. Eldiń amandyǵyn surap bolǵan soń Jyltyr Jańbyrbaıdy ertip, manaǵy dóńbek ústine bardy. Sóılesti-sóılesti. Bekbolattyń eki kózi solarda. Bir mezette Jyltyrdyń kózi Bekbolatqa túsip ketti de, Jańbyrbaıdy túrtip qap, birdeńe suraǵandaı boldy. Jańbyrbaı jaýap berip edi. Jyltyr ejiktep, taǵy surady. Sóıtti de Bekbolatqa jaırańdap qolyn bylǵady:

— Súıinshi! — dedi.

Bekbolat jymıyp:

— Al, al, — deı berdi.

— Qyz aman-esen úıine kelipti, — dedi.

— Iapyrmaı, shyn ba? Iapyrmaı, shyn ba? — deı berdi.

— Ótirik aıtamyz ba? — degen soń:

— Iapyrmaı, á! Iapyrmaı, á! — degennen basqa sóz aıta almady.

Bekbolattyń qýanǵany sonsha, Aqbilekti orys alyp ketkenin de, masqara bolǵanyn da umytyp ketti. Aqbilek dál bir boranda adasyp ketip, ne taýda, ne ormanda qalyp, joǵalyp tabylǵandaı kórindi. Qýanǵan saıyn Aqbilek taza, Aqbilek perishte syndy boldy. «Janym, sáýlem qaı jerde otyr eken? Qurmaldyǵyń bolaıyn!» — degendeı, Aqbilekke múlde qulap ketti. Ákesi bazardan kelgen balasha qýanyp, Bekbolat taırańdap aýrýhanaǵa kirdi. Oıy: dárigerge qashan bosatýyn suramaq edi.

Erteńinde jolyqqanda, Jyltyr taǵy da Mataıdyń Ábenin jamandap kelip:

— Men taǵy da aryz bergeli otyrmyn. Seniń atyńnan bersek qalaı bolar edi? — degeni.

Bekbolat shoshyp ketti. Buryn mundaı hat-qalamǵa aralaspaǵan; myltyq atý, qus salý, bozbalalyq qurýmen áýestenip ketken serileý jigit qoı:

— Janym, meniń retim kelmes, mundaı jumysqa men ózim joq edim, — dep abdyrap qaldy.

— Sen óziń bir jasyq jigit ekensiń ǵoı! Odan qorqatyn túk joq: barlyq paktisi7 mine, meniń qoınymda otyr, — dep omyraý qaltasynan bir qaǵazdy sýyryp aldy. Aldy da: — Mine, mine — myna qaǵaz onyń ákesin tanytady. Tanytatyn jerge aldaqashan jiberilgen. Mynaý shornabaı8, — dedi, súıtti de is-mis joq, qaǵazyn sýdyratyp oqı bastady.

Bekbolat amalsyz tyńdady. Kim biledi, keıin bir keregi bop qalar: biz de tyńdaıyq:

Semeı gýbrepkomine, kopıa

«Qazaq tili» basqarmasyna.

H. úıezi, Sartaý bolysynyń qazaǵy;

Pálen-pálen ulynan

Maǵulymnama

«Sartaý eliniń barlyq qanyn sorǵan, baılyǵyn jıyp alǵan Mataı balalary. Sebebi 1887 jyly Sartaý eline bolysnaı, oprabıtl bolǵan. Sonan úshbý ýaqytqa shaqly eline ómiriniń júrýi bólek: aptanomıaly, hanly el syqyldy.

1. Halyqqa taraıtuǵyn alym-shyǵyn, zbor hám qara shyǵyn, poshtaýaı at hám laý at, aýylnaı starshyn saılaný hám elý basy saılaný, — barshasy jalǵyz Mataı balalarynyń yqtıarynda bolǵan. Osyndaı óz qolymen saılap qoıǵan aýylnaı starshynlar hám narodnaı sýdıalarynyń múhrlary Áben Mataıulynyń qolynda boldy da, ózi kerek qylǵan kezinde basa berdi».

— Ras pa?

— Biz qaıdan bileıik.

— Tyńda, endeshe.

2. «Ianede elde urylardy kóbeıtip, Áben Mataıuǵly olardan júırik, jaqsy atlar alatún. Sol alǵan atlar osy ýaqytta qolynda bar: bir shek ker at — ury Aqmet Saǵynaıuǵlynan; ıapas qarager at — ury Bosaǵa Salyqbaıuǵlynan; ıanede kók at alǵan».

— Bilesiń be?

— Men bilmeımin.

3. «Ianeda bireýiniń qatynyn buzyp, bosatyp basqa bireýge malǵa satatún. Sol ǵadatyn osy ýaqytta da istep otyr: Beısen Ábishuǵlynyń qatynyn buzyp Qulyq Borjyqaıulyna satyp otyr. Ianede kóp kisileri bılan hár aýylnaıǵa baryp, qonaq bolyp, ol barǵan úıiniń maly asa semiz bolmasa, oǵan ózi úkim qylady: pálen atyn, ıakı pálen túıesin ákep bersin dep. Osy isinen qoryqqan nashar aýyldar ózleri shaqyryp semiz malyn soıyp beretún».

— Bu da ótirik pe?

— El aralaıtyny ras qoı.

4. «Ianede Áben Mataıuǵlynyń malaılary: alty jylqyshy, tórteýi túnge, ekeýi kúndizge: úsh qoıshysy, biri túnge, ekeýi kúndizge: bir túıeshi, bir sıyrshy. Eki úıine tórt bıeshi, eki tezekshi. Ianede eki úıinde maldaryn saýatyn alty qatynlar. Osynyń bárine bir tıyn aqy bergen emes. Sebebi: qaısylarynyń jesir daýy, qaısylarynyń mal daýlary bar, qaısylary qatyn alǵysy keledi; qaısylarynyń qatyny buzylyp júrgen; qaısylary ury atynda; qaısylaryn qulym dep jumsaıdy, osyndaı sebep ılan qyzmet istep keledi. Ǵumyrynsha «tsar asbobodtilden9» keıin adamdy qul qylyp ustaıtyn rásim joq edi. 52 jyl boldy, Músápir Jaıtýǵanuǵly qul esebinde bolyp, jylqysyn baǵyp júr, onyń balalary qul bolyp qoıyn baǵyp júr».

— Buǵan ne deısiń?

— Bulardy beker deýge bola ma? Baı bolǵan soń malaı salmaı tura ma...

5. «Ianede 1914 jyly «Kópkól» degen zaýat bolǵan. Ol zaýattyń tas kómir tartatyn podretin Áben Mataıuǵly alyp butyna 11 tıynnan hám barsha krekeshlerge butyna 9 tıynnan qısap bergen. Bir múlıen but tas-kómir tasylǵan. Sonda barsha kirekshelerden 20 myń som paıda qylǵan. Ol ýaqytta orta qısap ılan orta jylqy 20 som bolýshy edi. Sonda barsha krekesherden bir myń jylqy paıda qylǵan bolar. Sol zaýattyń oprablaıshyny eki ıaqshy at berip, tamyr bolyp, bir ıaqshy myltyǵyn aldy; úsh aýyzdy, alystan tıetuǵyn. Ol podret bilip, oprabylaısh qaıtar ýaqytta tamyr bolyp bergen eki býyrly atty ózi uǵyrlatyp aldy. Osyndaı dosyna opasyzdyǵy bar».

— Osylardy da estimediń be?

— Estidik qoı. Munyń bekeri joq. Podretten qansha paıda qylǵanyn qaıdan bileıik? Atyn qaıta alýy ras qoı.

6. «Ianede 1916 jylǵy Saryadyr jármeńkesinde Petrepablynyń kópesi Patqullanyń 30 myń but jıǵan jún-jabaǵysyn podretke alyp, Ertiske túsirip berýge butyna bir somnan; krekeshke 90 tıynnan berip, halyqtyń úsh myń somyn jedi. Ol ýaqytta qoı 6 som edi. Sonda 500 qoı paıda qylǵan bolady».

7. «Ianede 1916 jylǵy 25 ıýn jarlyǵy bolyp, buratana elden qara jumysshy shaqyrǵanda, Qarabas zaýatynan Áben Mataıuǵly qorǵasyn tartatún podret alyp, sol podretke kirgizip, qara jumystan alyp qalam dep, kirgizgen kisilerinen 96 at aldy hám ol tartqan qorǵasynnyń kire qaqysyn Áben Mataıuǵly ózi paıda qyldy. Ianede 19 ben 31-niń arasynda bolǵan jigitleriniń ornyna bala salyp hám kári kisi salyp, hám aýrý bolyp qalǵandardan kisi basyna bir at aldy; bermeseń, kórsetem dep qorqytyp. Osylardan alǵany 140 at. Tórt kisi paıda serik bop bólip aldy: Aqyp Jamshybaıuǵly, Adambaı Júsipuǵly ıane Seıit Tólemisuǵly...» — dep kele jatyp, Jyltyr mińgirlep ketedi. Óıtkeni Seıit Bekbolattyń ákesi edi. Bekbolat sasyp:

— Joq bizdiń ákeı aman shyǵar... — deı berdi.

— Aman bolsa, aman shyǵar, — dep Jyltyr taǵy oqydy:

8. «Ianede 1919 jyly dýandaǵy kamendant Alekseevpen tamyr bolyp, jek kórgen adamdaryn abaqtyǵa salǵyzdy. Olardy shyǵaram dep kep aqshasyn aldy. Kamendant Mataıuǵlyn zemskıı sabranıaǵa predsedatel saılady. Munan Áben Mataıuǵly Shıli, Sheńgeldi elderine baryp, qorqytyp 30 at ákeldi».

9. «Ianede osy ıyl aǵús aıynda Kalshak ókimeti ılan zemstba buıryq qyldy dep, oprabıtel Abbas Mataıuly elge jarıalady: bir ıýz otyz myń som jıyp nalok salsyn dep. Tez jınap salmasańyz atret shyǵaramyz dep, aýylnaı, poshtabaılaryn shapqyzyp, barsha atalmysh aqshalarny jıyp aldy. Sol aqshanyń úshten birin salyp, ózgesin bolysnaı Abbas Mataıuǵly, Áben Mataıuǵly hám... (mińgirlep ketedi) hám aýylnaı Júsipuǵly paıda qylyp otyr dep estımiz...»

— Buǵan talasyń joq shyǵar.

— Men oǵan nesine talasaıyn? Aqsha jıylyp júrdi ǵoı. Biraq kim-kim paıda qylǵanyn kim biledi.

— Bilmeseń, mine tyńdaı ber: ,

10. «Ianede 1919 jyly aǵús aıynda Semeı baryp, Kalshak qaznasymen jaqyn bolyp, ǵaskerge 300 at berýge ýaǵyda qylyp qaıtty. Úıine kelip, 70 at jiberdi. 70 myń somnyń kezlemesin hám bir ıýz on myń somnyń aqshasyn ákelgen. Qalǵan 230 at úshin Kalshak ókimeti 500 som perýat qylǵan. Munan soń qaznaǵa at jıamyz dep, eldiń ıaqshy atlaryn Áben Mataıuǵlynyń qosa bergen atlaryn jiber dep neshe márte tilgaram kelse de jibermeı aqyry sol 230 at Mataıuǵlynyń qolynda qalyp, Aqbanuǵly, Temirbaıuǵly, Tórebaı balalary hám... (mińgirleıdi) uǵly paıdalanyp ketti...»

— O joly bizdiń ákeı telimnen qur qalǵan shyǵar: arazdyǵynyń basy so ǵoı.

— Oǵan men talaspaımyn, áıteýir birge júrgen kisi ǵoı.

— Ony netýge bolmas pa?

— Joq ony artynan sóılesermiz.

11. «Ianede Kalshak ókimeti jyǵylyp, aklar qashqanda Áben Mataıuǵlynyń ataǵyna kelgen bir palkaýnik, bir nashelnik kanta joldastary ılan, barshysyn alǵashqy kelgen qyzyldar ustap aldy. Budan buryn Stepanskıı polkiniń arǵy Sarytaý syrtyndaǵy Jamanqala poselkesinen júrgeli turǵanda, Mataıuǵly, Aqbanuǵly, Ermekbaıuǵly, Temirbaıuǵly hám... uǵly basqa bolystan qansha joldaslary bar aqtardyń 60 ǵaskerin ustap alǵan. Bir polemet, qansha at, arba, qansha kıimlar, qansha aqshalar, — barshalaryn olja qylǵan. Ustap otyrǵan ústine qyzyldar kelip qalyp, alǵan nárselerdi tap dep, ıane ózińe tán jylqyńnan bizge eki júz at daıarla dep buıryq salǵan. Sonan keıin Mataıuǵly plenniń nársesin jıylǵan el taratyp alyp ketipti, kim alǵanyn bilmeımin. Bir kisi qosyp bereıin, ózleriń kisi jiber, solar jısyn dep suranǵan. Polk bastyǵy úsh saldat qosyp berip, tórt kisini nárse jınaýǵa jibergen. Mataıuǵly elden 200 at jıǵyzyp bergende, bular aryq at nashar eldiki, ózińnen 200 semiz at ber dep qaharly buıryq qylǵan. Elden taǵy at jınap júrgende polktyń júretuǵyn ýaqyty bolyp aldyńǵ 200 aryq atpen júrip ketken. Sol attar barshasy ketti. 10 at qaıtqan edi, olardy Mataıuǵly ıesine bermeı alyp qoıdy; sebebi laýshyny men jiberdim dep. Plen nársesin jıǵan úsh kisige úsh myń som, bir polemet berip, qalǵan qansha qarý-jaraq, buıymlarny joǵarda aıtylmash úsh-tórt adam paıda serik bolyp bólip aldy».

— Buǵan ne aıtasyń?

— Aqtyń nársesinen paıda qyldy ǵoı jurt.

12. «Múnden keıin elge saılaýshy shyqty. Sarytaý eline kelgen Shamen Aıdarbekuǵly Mataıuǵly ılan sóılósip 20 jyldan bergi 3-nshi aýylnaı starshyny bop júrgen Júsipuǵlyn bolysnaı repkom saılady. Shar joq, aýyzsha suraý joq, bir bolys eldiń barsha aýylnaı repkomlaryn da jazǵan. Mataıuǵly jazdyryp jiberdi. Múnden keıin soıysqa 40 ógiz bersin degen buıryq keldi dep, ógizi bar 40 kisige bóldik dep melıtsemen jıyp aldy...»

— Bul ras. Bizdikinen de bir ógiz aldy.

«Sol maldarǵa qazyna aqsha bergenin de bilmeımiz. Berse de ózimizdiń jalmaýyzdar jep qoıǵanyn da bilmeımiz».

13. «Ianede Mataıuǵly eki jerge qystaý salyp otyr. Bireýi Shaqat bulaǵyndaǵy Álkebaı balalarynyń, Qorabaı, Boqsaryuǵlarynyń... jerin tartyp alyp, ekinshi kól basynda, kún batys jaǵynda Qurman balalarynyń kún shyǵys jaǵynda Toıbazar balalarynyń jerin tartyp alyp, tamam nasharlardy jylatyp, qańǵyrtyp otyr. Ianede Álkebaı balalarynyń qora-múlki bar edi. Eki bólmeli úı, qansha qora jabdyq: esik, terezelerin ózine bermeı jylatyp otyr».

— Bu da ótirik pe?

— Qystaý salyp, jer alyp otyrǵany ras qoı.

14. «Ianede bir qystaýynan bir qystaýyn aýdarystyryp salatyn aǵash úı ıane túrli jumyslaryn elden jigitler jınap, aqysyz olar jumys isteıdi. Óz úıinen tamaq joq, mańaıdaǵy aýyldarǵa buıryq salady: biz qonamyz, qymyzyn jıyp, semizin daıarlap otyrsyn dep. Halyqqa zıany tımegen kúni bir top kisimen bir semizdi soıǵyzyp jep ketedi».

15. «Aqyry Sartaý eliniń qazaǵy — qoı; Áben Mataıuǵly qasqyr. Qoı qansha kóp bolsa da qasqyrǵa qarsy kele ala ma?

Osy atalmysh zalymlardy elge jolyqtyrmaı, bir orynǵa jıyp qoıyp, bir ǵadil adam úı basynan júrip jaýap surasa, barshalary basynan keshken oqıǵalaryn aıtar edi.

Maǵlum qylǵandaǵy maqsutym: Ǵadalatly ókimet, ǵadalat, marqamat etse, kóp halyqtan táńir jarylǵasyn alsyn degen.

Men maǵlúm qylýshy sizderden tilenemin: meni Áben Mataıuǵlyna bildirmeseńiz eken; Mataıuǵlynyń qahary qatty edi. Meni saý qoımaıdy ǵoı.

Daıý maǵlúm bergýshi.

192h jyl, 20 maı.»

Jyltyr aryz oqyp boldy da suq qolyn ortan qolyna tirep, tyrnaǵymen aryzdy bir shertip qaldy:

— Mine, mynaý 15 pakt, 15 statıa kótine tas baılasa da, súrkildetpeı me?! — dedi.

— Biz qaıdan bileıik, qara kisimiz ǵoı, — dep, Bekbolat alaqanyn jaıdy. Óıtkeni mynaý aryzdan ózi de shoshynaıyn dedi.

Sońǵy kezde Bekbolattyń ákesi Ábenmen araz edi. Sebebi Kalshak tusynda jıylǵan aqshadan, 300 atqa alynǵan buıymnan máz telim bermedi dep ókpelegen. Sol ókpemen Ábenniń bir shaqyrǵanyna barmaǵan. Qoryqsa ózi tyǵylar dep qyryq ógizdiń tusynda Bekbolattyń ákesinen bir ógiz aldyrǵan. Seıit oǵan yǵyspaǵan. Sodan keıin Áben Seıitpen aýylnaılas Dúrbeýil degendi qolyna ustap adam qylǵan. Seıit Dúrbeýilge el bıletpeımin dep aýylnaı ishinen partıa ashqan. Dúrbeýilge Áben atsalysqan. Dúrbeýil jaqtaǵy bireýdiń Seıitke tán bireýde aqysy bar dep, melıtse jiberip bir sıyryn qýdyryp alǵan. Seıit balasyn jiberse de, sıyrdy qaıyrmaǵan. Sodan bylaı Ábenniń Seıitke tize kórsetýi kóbeıgen. O jaqtyń qatyndaryn, jesirin ketirtken, jer daýyn týǵyzǵany, alasylaryn bergizbegen, barymta kiristirgen — áıteýir páleni ekken. Seıit Ábenge qarsy turýǵa qarmaýly súıener em bolmaı, bata soǵa almaı júretin. Jaqyn arada osy Jyltyrdyń qýǵynymen Ábenniń qoıǵan bolysyn túsirip, onyń ornyna qaladaǵy Kúreńbaı degen kómenes etikshini bolys saılatqan edi. Jyltyr «ózi qoıǵan» Kúreńbaıyn salǵannan Ábenge qarsy shyǵaryp, burynǵy aýylnaılardy túsirtip, ózine tán adamdarynan qoıǵyzyp edi. Buryn el bılep kórmegen etikshi qalaı úıretse de, Ábenge tótep bere almaı, eldi meńgere almaı esi shyǵyp júr edi. Keshegi poshta tartyp alýy da «jaman bolysty» basynǵandyǵy ǵoı. Bekbolat Jyltyrǵa jolyqqannan beri, bul áńgimelerge ábden qanǵan. Endi Jyltyrdy ózimsinip:

— Bizdiń otaǵasy da Ábenge narazy adamnyń biri ǵoı: álgi aryzdan o kisini shyǵaryp tastaýǵa bolmas pa eken? — dep surady. Bekbolattyń ańqaýlyǵyn seze qoıdy da Jyltyr:

— E, ábden bolad, — dedi (aldaqashan jiberilip qoıǵanymen jumysy joq). Hege deseń, Jyltyrǵa el kerek qoı.

Biraq Jyltyrdyń jymıǵanyn Bekbolat ta sezdi; álgi sózdi baıqamaı aıtqanyn bilip:

— Biraq ol aryzyńyz jiberilip qoıǵan joq pa? — dedi.

— E, ol arasy ońaı, retin tabarmyz, — dedi.

— Retin tapsańyz durys, — degen boldy. Ar jaǵy Jyltyrǵa senbedi.

Bekbolattyń Jyltyrǵa senbeıtin de jóni bar ǵoı. Qalaı sensin?

Jyltyr aty shýly ala aıaq. Onyń qylmaǵan buzaqylyǵy joq. Ol áýelde Mataıdyń Ábenine tilmash bolǵan. Ábenmen birigip eldi qanaǵan; Ábenge shákirt bolǵan. Ol qazynanyń aqshasyn da jegen; talaı adamdardan «qaryzǵa» aqsha alyp, dát degizgen. Tóńkeris kezinde elge saılaýshy bop shyǵyp, parany ókirtken. Bir taıpy aýylǵa túgel et as dep ámir qylyp, — etterińdi ózderiń je — dep júrip ketken kúnderi de bolǵan: ulyqtyǵyn kórsetpekshi ǵoı. Ol shalqasynan jatyp, jeti qyzǵa aıaǵyn jýǵyzǵan. «Kemesermin», «Boldomoshnmyn», «buıryǵym» bar, «mandatym» bar dep elden salyq ta jınap alǵan. Ol túgili bu Jyltyr kisi de óltirgen; urlyq ta qylǵan, padlok mer, padlok dokýment alý da munyń qolynan kelgen. Onyń búldirmegen eli, ekpegen pálesi joq. Ol abaqtyǵa júz túsip, júz shyqqan... Ol — bir synap. Onyń ótirigine naıza boılamaıdy. Ol bir — sý; orysshaǵa da, qazaqshaǵa da birdeı. Ol talaı qyzdy alyp qashqan, talaıdy tastaǵan; qatyn alý, tastaý oǵan tymaq aýystyryp kıgenmen bir esep. Onyń basyna qandaı tas tıse de, bir qaıtpaıdy; urǵan saıyn borsyqsha semiredi. Qashan kórseń de, kózi oınaqtap, pushyqtaý murnynyń juqa tanaýy deldıip, dóńes mańdaıy jaltyrap, qýnaq qulansha atyǵyrylyp turǵany. Ózi de orta boıly, aram et joq, qaǵylez, saıtan sekildi ushyp tur. Júris-turysyna, bet qubylysyna, qol sermesine kóz ilespeıdi; bir mınýtte júz qubylady.

Bekbolat buryn Jyltyrdy ala aıaq dep estıtin. Biraq ózi kórgen emes edi. Endi Jyltyrmen tanys bolǵan soń: «Mundaı da adam bolady eken-aý! Bularǵa ólim joq-aý» dep tań qalyp júrdi. Áıtse de: «Bu kápir álde qaı jerde aýnatyp ketedi?» — degendeı qaýipsindi. Bet-aýyzy da, ózi de, sózi de jyp-jylmaǵaı; qolǵa ilinerlik, taban tirerlik, túk kedergisi joq, jyltyr muzdyń ústinde turǵan kisideı boldy.

«Ne de bolsa, aýrýhanadan ketsem eken; elge, keńge shyqsam eken. Baısaldy qazaqty kórsem eken; mynaýyń quryp qalsyn! Adamnyń basyn aınaldyryp jiberdi ǵoı», — degen oımen Bekbolat aýrýhanaǵa kirdi. Kirse — dáriger kıinip ketkeli jatyr eken:

— Meni qashan shyǵarasyz? — dep taǵy surady. Dáriger:

— Erteń, erteń, — dep basyn shulǵydy.

Bekbolat kóńilin bir demdep tósegine kelip jantaıyp, Aqbilegin taǵy oılady...

Erteńinde sáskede dáriger jarasyn kórip, dári seýip, qaıta baılap, shyǵýyna ruqsat berdi. Ákesi — atqa minesiń, toıǵa barasyń degen balasha qýanyp ketti. Aýrýhananyń kıimderin tastap, óz kıimin kıgen soń, adam sıaqtanyp qaldy. Tysqa shyǵyp, shapanynyń óńirin silkip, jaýyrynyn qımyldatyp, qapastan shyqqan qustaı qomdanyp alyp, artyna qaramastan qazdańdap jóneldi.

Kún bulttaý. Túnde jańbyr jaýyp, jer sabyr bop qalǵan eken.

Tanys qala, tanys kóshe. Olaı-bulaı ótip jatqan matúshke, saldat. Úıez keńsesiniń aldy tolǵan qazaqtyń attary...

Bekbolat eki-úsh kósheni aınalyp, salǵan boıymen Tólegenniń páterine keldi. Tólegen úıde joq, qyzmetinde eken. Qazanshy matúshke as úıde tamaq istep jatyr eken:

— Aman, aman, — dep tanı ketti...

— E, etti kep asyp jatyrsyńdar ǵoı.

— Qonaq keledi.

— Qandaı qonaq?

— Kamısar, kep kamısar.

— Men de qonaq bolam, — dedi kúlip.

— Jaraıdy. Araq kep, shoshqa bar, — dep matúshke qaljyńdady.

— Qoı, shoshqań qurysyn!

Matúshke kúldi. Bekbolat ker-jerdi aıtyp turyp, arǵy as úıge qaraı jóneldi. Matúshke:

— Eı, aıaǵyń súrt! — dep jeńinen tartty. Óıtkeni taqtaıdy jańa jýyp qoıǵan eken.

— O, quryp qal! Aıaǵym taza, — dep bosaǵada jatqan dymqyl kenepke aıaǵyn súıkep, arǵy bólmege kirdi.

Tap-taza eki bólme. Aýyz bólme, ortada úlken ústel. Jaǵalaı oryndyq. Buryshta ilýi Tólegenniń kıimderi, eki shalbar, biri qara shuǵa biri kók dıagnal, kúzen ishik, brezent sýlyq, sholaq kamzol, syrma shalbar. Sońǵy ekeýi Tólegenge kıýge laıyq emes. «Muny qaıtedi eken», — dep oılady.

Bul bólmede biraz otyryp, kıimderdi kóterip kórip: — osynyń bárin bir ózi kıe me — degendeı basyn bir shaıqady da, joǵarǵy bólmege kirdi.

Qos áınektiń arasynda kók shuǵa jazý ústeli tur; ortasynda tórt buryshty, buryshtary bylǵary qalyń qyzyl qaǵaz, jez qaqpaqty, tórt qyrly tas dáýit; onyń eki jaǵynda eki jez shamdal; qalam qystyratyn, shylym salatyn taǵy birdeńeler; ústeldiń irge jaǵy qattaýly kitaptar, qarsy qabyrǵada, buryshta jaltyraǵan, solqyldaq kraýat, aq jastyq, maýyt kórpe, kraýat aldynda, jerde kishirek qyzyl masaty; qabyrǵalarda úlken-úlken úsh-tórt sýret; kraýattyń aıaq jaǵynda aınaly shkaf, jumsaq barqyt qaptaǵan alty oryndyq.

Munsha aspaptar qaıdan kelgen? Osynyń bárin Tólegen aqshasyna satyp alǵan dep oılaısyzdar ma? Joq. Tólegen munyń bárin keńseden alǵan; keńse qalanyń baılarynan jınalǵan; óıtkeni qyzyldar kelisimen baılardyń múlkin qazynaǵa kóshirgen ǵoı. Tólegen sıaqty esebin tapqan qyzmetshiler qazynadan paıda qylmaı tursyń ba? Tólegenniń alatyn da jóni bar ǵoı. Ol ózi protkom (azyq-túlik) degen keńsede kemesardyń orynbasary. Óıtkeni Tólegen jyly jerdi biledi ǵoı. Jaqsy kıim, jaqsy tamaq protkomshilerden tabylady ǵoı.

Bulardyń qaıdan kelgenin Bekbolat qaıdan bilsin? Tólegen qara basyna quntaqty jigit eken dep oılaıdy. Anyǵynda da Tólegen quntaqty jigit edi. Jaqsy turǵandy kim jek kóredi? Sonda da Tólegen «El paıdasy» degen sózdi aýzy aıtqany bolmasa, ar jaǵy óz paıdasyn kóbirek qarastyrýshy edi. Ol qazaqqa obal bolar demeýshi edi: elden laý, azyq-túlik, salyq jınaıtyn bolsa, kemesardyń aıtqanyn eki qylmaýǵa janyn salar edi. Jınalysta esh ýaqytta aıtysyp, tartyspaýshy edi; óz oıyn jaryqqa salýdan ólgenshe saqtanar edi. Ózinen úlken ákimge jaǵynýdyń ilimin ábden bilgen edi. Biraq óte aq jarqyn, jaırańdaǵan jigit edi. Anamen de, mynamen de «Á, tabarsh» — dep ótirik kúlgensip, ıyqqa qaǵyp sóıleser edi.

Ózińdeı jastar partıaǵa jazylyp jatsa da, Tólegen áli jazylǵan joq edi. Jazylmaýynda esep bar edi: qyzyldar qulap qalsa, kim biledi... odan da baıqaı turaıyn dep oılaýshy edi.

Alaıda partıaǵa kirgen joldastarymen pikiri, qyzmeti, ym-jymy bir edi. «Pikir» derlik Tólegende pálendeı pikir de joq. Kóptiń aýqymy oǵan pikir; komenester ne aıtsa — qup. Alaıda Tólegen pikirsiz jigit emes. Onysy — rýshyldyq pikir edi. Qyzmetke adam saılasa, elge kisi jiberilse, elden shyǵyn jıylsa, óz eline, óz tuqymyna búıregi buryp otyrar edi. Biraq ol burǵanyn ómiri sezdirmeı, eppen is qylar edi.

Tólegen qoly ashyq myrza edi. Ásirese, onyń myrzalyǵy joldas arasynda kórinedi. Joldastary túgeldeı «Protkom» deýshi edi. Protkomnen tabylmaıtyn nárse joq: kıim-tamaq, — bári sonda ǵoı. Tólegenniń protkom bolýy ózine de, keıbir joldastaryna da teris emes edi. Ony eki jaǵy da sezýshi edi. Sondyqtan Tólegenniń turmysy táýir bop jatqanyn kórgen saıyn, olar jymıyp:

— Áı, sen mynalardy qaıdan taýyp ala beresiń? — degende Tólegen de myrs etip:

— E, eldi-kúndi, tabylady ǵoı, — deı salýshy edi.

Mine, búgingi Tólegenniń qonaq shaqyrýy da sol jaǵynýdyń saldary edi. Jaǵynbaı qaıtsin? Sheshesin óltirtken, qaryndasyn masqaralatqan Muqash týraly partıada sóz bopty. «Muqash eńbek sińirdi: ony bir jaqsy orynǵa qoıý kerek» desipti. Qandaı oryn berýdi revkomge tapsyrypty. Revkomdegi — Baltash. Kim biledi. Baltash kedeıshil, bir betkeı jigit. Muqashty Sartaýǵa bolys qylyp jibere me? Jáne Áben baı bolyspen, shataqtasyp jatqany málim: Sartaý bolysyn ózgertpeı tura ma?..

Minekeı kók súrkeıe qalpaǵynyń astynan qara buıra shashy men tyshqan kózi birdeı kórinip, murty qyrylǵan kók aıaz erni ótirik jymyńdap, jýan partpelin qoltyqtap, ásem kıimdi Tólegenniń ózi de keldi. Kele jatyp, matúshkesinep ony-muny surap, úı-ishin túgel sholyp:

— Belıkolepno, belıkolepno, — dep sóılep kirdi.

Onyń daýysy shyǵysymen Bekbolat ornynan turyp, aldynan qarsy shyqty. Eki bólmeniń arasyndaǵy tabaldyryqta qarsy jolyǵyp, Bekbolat sálem berdi. Tólegen qolyn sozsa da, tabaldyryqtan ótip baryp qolyn ustap amandasty. Nelikten ekeni belgisiz: «Tabaldyryqta turyp amandasqan kisi araz bop ketedi» degen orys áıelderiniń yrymy sol arada oıyna túse qalyp edi.

— E, aman-esen shyqtyńyz ba?.. Jaqsy boldy... Qyzmetten qol tımeı, baryp turýǵa da bolmady, — dep sońǵy kezde kóńilin suraı almaǵanyn shaıyp-jýdy. Onysy da ózinshe esebi me, kim bilsin...

Partpelin ústelge qoıyp, aýyz úı jaqqa baryp, matúshkesine birdeńe tapsyryp, qaıta kele jatyp:

— El jaqtan habar bar. Sizdiń aýyl da aman deıdi... Bizdiń otaǵasy da... — dep kele jatyp, ántek kidirip: — Jaqsy, kóńildi bolsa kerek, — dedi. Onysy qaryndasynyń tabylǵanyn estirtpek bolǵany edi. «Qalyńdyǵyń tabylypty» deýge ózin qaıyn aǵa kórip, týralap aıta almap edi. Ony Bekbolat ta seze qoıdy:

— Iá. Estidim. Jaqsy bopty, — dedi.

Tólegen Bekbolattyń Aqbilekten áli kóńili aınymaǵanyn sezip, táýir kórip ketti. Táýir kórgendigin nemen bildirerin bilmeı:

— Shylym tartasyz ba? — dep, qaltasynan kúmis tabetertkesin shyǵaryp, ádemi shylymyn aldyna jaıyp qoıdy.

Bekbolat shylym tartyp mashyq qylmasa da almaýdy qolaısyz kórip, eki barmaǵynyń ushymen qoly ántek qaltyrap, shylymdaryn sháship-tógip birin aldy. Ekeý-úsheýi ústelge túsip qalyp edi:

— Oqasy joq, oqasy joq, — dep Tólegen Bekbolattan buryn jınap, saýytyna sala qoıdy.

Mynadaı quraq ushyp turǵan «oqymysty» qaıyn aǵasyn kórgen soń Bekbolattyń kóńili Aqbilekke burynǵydan da bekigen tárizdendi. «Mynadaı qaıyn aǵasy, anandaı qalyńdyǵy bar jigittiń ne armany bar?» degendeı, ántek maqtanysh kirdi. Bir jaǵynan ózi qarapaıym qazaq bolǵanyna «oqymysty» qaıyn aǵasynyń aldynda qorynaıyn dedi. Álgi qolynyń ántek qaltyraǵan sebebi de sol edi.

Tólegen qorjyn shalbarynyń qaltasynan jupar ıisi múńkigen aq oramalyn alyp, olaı-bulaı aıańdap júrip, murnyn shuqylap súrtti.

Bekbolatqa onyń bu jumysy da «úlken tóreniń» qalpy tárizdi kórindi. Kelgen kisimen sóılespeı otyrýdy taǵylyq dep biletin Tólegen kúıeýimen til qatyspaı otyrýdy qolaısyz kórip, aıandap murnyn súrtip júrgende; ne taqyrypty sóıleýdi oılap júr edi. Sypaı sóz osy bolar dep:

— Bu kún bir qonaq shaqyrýǵa qam qyp jatyr ek. Der kezinde jaqsy keldińiz, — dedi. Qazaqtyń dám ústine kelgen adamǵa «Maqtap júredi ekensiz» deıtin mátelin aıtqysy kelse de, onym tym qazaqylyq, tym aqtarylǵandyq bolar, qaıyn aǵa basyma, oqyǵan basyma laıyq bolmas dep, ózin-ózi toqtatty. «Jaqsy keldińiz» degende Bekbolat ta birdeńe aıtqysy kelip, qozǵala túsip, oryndy sóz taba almaǵan soń, «Nıetim túzý ǵoı» degendeı, ajarlanyp:

— Á! — deı saldy.

— Gýberneden bir azamatymyz kelip edi. Ony da shaqyryp edik, — dedi. Ony aıtqany: bir esepten jaqyndyqty bildirý úshin; óz áleminen de habar bergeni edi, ekinshi gýberne azamattarymen de áriptespiz degendeı, kúıeý balasyna kishkene qorazdanbaq edi. Áıteýir sóz qataıyn dep, Bekbolat qozǵalyńqyrap:

— O kim degen jigit? — dep surady.

Tólegen ol kelgen Aqbala degen, Gýbrepkom múshesi ekenin bildirdi.

Osyndaı sypaıy sózdermen biraz otyrǵan soń, Tólegen: — Tamaqty bileıinshi, — dep aýyz úı jaqqa ketti. Jalǵyz otyrýdy qolaısyz kórip, Bekbolat ta boı jazýǵa qoraǵa shyqty.

Qonaqqa aldymen Yqań men Typań keldi. Tólegen aldynan shyǵyp:

— A, Yqa, kelińiz, — dep qolyn ustap, oryndyq usyndy.

Bekbolat ta qolyn kókiregine basyp, sálem berip, qolyn usynyp edi, Yqań kózildirigi arqyly súze qarap, qý súıek myqyr qolymen bostaý ustap:

— Amanbysyń, — dedi.

— A, Typa, kelińiz, — dep Tólegen shotbaq qara kisige oryndyq usyndy.

Bekbolat Typańdy tanı ketti. Eki qolymdy bergenim qata boldy ma dep, jeńin sybanyp, qalaqtaı alaqanyn Typańnyń jyp-jyly, jumsaq ýysyna qyrynan suǵa qoıdy.

Typań kóziniń astymen bir qarap:

— Aman ba, shyraǵym! — dep ıegin bolar-bolmas qozǵaltyp, Yqańnyń qasynan oryn aldy.

Tólegen eki qonaǵyna jaırańdap:

— Qansha aıtqanmen burynǵynyń kisileri qamshy saldyrmaıdy-aý! Jaqsy keldińizder! — dep bilezigindegi kózdeı saǵatyna qarady.

Tólegenniń sóıleýi-aq muń eken, Yqań úlken qylmysty bop qalǵan kisishe shoshyp ketti, kózin bajyraıtyp, aýzyn úńireıtip:

— Erte kep qaldyq pa? — dep basyn qaltań etkizdi. Yqańmen jarysa Typań da:

— Belgili qazekem balasy emespiz be? «Et degende bet bar ma?» — dep Yqańa bir qarap, qarnyn búlkildetip kúlgen boldy.

— Joq, erte emes. Aldymen kelgenderińizge qýanyp aıtam, dep Tólegen jylmańdap: — Minekeı, tartyńyzdar! — dep, manaǵy kúmis saýytyn ashyp aldaryna qoıdy.

— E, báse! — dep, Yqańnyń kóńili jaılandy. Kónetoz sholaq qara beshpentiniń qaltasynan uzynshaq aq qalbyryn alyp, eptep ashyp aldyna qoıyp jatyp: — Rahmet!.. Men óz temekimdi tartpasam, qanbaımyn, — dep oryssha bir-eki sóz qystyrdy.

Typań orǵan shabyndynyń túbiri beıneles shashyn bir sıpap, máýkil basyn bir shulǵyp, byrtyq saýsaǵymen bir shylym alyp:

— Bizge tabylǵany bola beredi, — dep, bopyldatyp alyp, sora bastady.

Yqań aq qalbyrynan tórt buryshtap qıyp, qattap salǵan qaǵazdan barmaǵyn jalap, birdi alyp, qıyrshyq temekisin baptap oraýǵa kiristi. Shylymyn jýantyq qyp orap, qaıta-qaıta jalap japsyrdy da, shúmekke shómetaı ornatqan anasha, ys bolǵan sholaq tútigine nyǵarlap buraı suǵyp, jilik tistegen Maılyaıaqsha bir ezýine yrsıta qystyrdy. Sonan keıin qattaǵan ýaq qaǵazdaryn temekiniń ústine salyp, qaqpaǵyn myqtap jaýyp, manaǵy qaltasyna qalbyryn jaıǵastyrdy. Myna qaltasynan ottyǵyn alyp; qabyn sol barmaǵymen myqtap ustap turyp, oń qolymen shyrpynyń tumsyǵyn sharyqtyń qajalǵan jerine dál tıgizip turyp, sermep kep qaldy. Ottyq pys ete tústi.

Yqańnyń shylym jasap tartqanyna Bekbolat qaraı qaldy. Óıtkeni Yqańnyń shylym jasap tartqany úlken taqýalardyń baptanyp dáret alyp, namaz oqyǵanynan bir keıin qalǵan joq. Moınyndaǵy bir aýyr mindetti atqarǵandaı, ómirdiń bir maqsuty sol shylymda turǵandaı, sonsha yqylasyn qoıǵany Bekbolatqa jat kórindi. Yqań shylymyn tutatqanda, áýeli aýzyn toltyryp, tútindi jódemelete býdaqtatyp jiberdi. Ony kórgende Bekbolattyń kózine keshke taman basyna kúl shashqan buqa elestedi. Sóıtkenshe bolmady, jel turyp, tútin azyraq serpileıin dedi. Yqań tutatyp alǵan soń, aýzynan jel jiberip, tútindi aıdap, shylymyn suq qoly men ortan qolynyń arasyna qysyp, rahattanyp otyr eken.

Álde bireý Yqańnyń shylym tartqanyn osynsha sóz qylǵany nesi der-ay! Dese jetpegendigi de. Munda úlken mán bar. Kóńildi qyna, kózińdi torta bassa, kúıinseń, ókinseń, qaıǵyńdy uǵar, sózińdi tyńdar jan bolmasa, qaıǵyǵa qarsy turýǵa qaıratyń jetpese, ishke tolǵan qapyryqty shylym, nasybaı, apıyn, araq bolmaǵanda nemen seıilter ediń? Dárigerler temekini de, araqty da, apındy da ý deıdi, deneńdi ýlaıdy, tamyryńdy qýalaıdy, qanyńdy buzady, dertti qylady, jasyńa jetpeı kárteıtedi, óltiredi deıdi. Álde kóńildiń sheri ý emes pe? Ol janyńdy jemeı me? Álde meıirimsiz, qorlyq, zorlyq jaýyz ómir ý emes pe? «Zárdiń basyn zer alar» dep nege aıtypty. Álim de, ilim de ýdyń zıanyn ózgelerge aıta bersin. Biz Yqańnyń shylym qumarlyǵyn cóge almaımyz.

Cóge almaıtynymyz: Yqań (shyn aty — Ystybaı ǵoı) buryn úlken qalada turyp, atbekettik quryp, arǵymaqtyń, araqtyń ıgiligin kórgen, orystan qatyn alǵan. «Kerekeń» tusynda Quryltaı músheleriniń tizimine de ilingen. Ózinshe bolǵan-tolǵan kisi ǵoı. Qyzyldar kelisimen, sol saltanatty turmystan jurdaı bop, shashtyń aǵynda, óler shaǵynda «El taýyp» osy qalaǵa kelse de, páter, otyn, úı-saımanǵa jarymaı, qyzyna pálte, ulyna etik taba almaı, kári kempiri kúnde qulaǵyn mujýshy edi. Ózi bir, bólimniń bólimshesinde (podotdelde) orynbasarlyq qyzmetin atqarýshy edi. Yqań qaıdan ońsyn? Ashshy temekisin bıpazdap tartpaǵanda, Yqań endi ne bitiredi? Qoı Yqań baıǵusty ne qylasyz? Typań bolmasa.

Typań mine jańa báteńkesin kóldeneńdetip, eki aıaǵyn aıqastyryp otyr ǵoı. Qarashuǵa shalbary da (eskiniń jurnaǵy ǵoı), qońyr penjegi de áli syny kete qoıǵan joq, qaıyrma jaǵa taqtaly kóılegine qara shubar galstýk te taǵyp qoıypty. Typań dep otyrǵanymyz — Tyshqanbaı degen kisi ǵoı. Yqańdaı úlken oqýly bolmaǵanmen, buryn oryn tepken, bedeldi kisi bolǵan soń, jurt «Typań» dep ketken ǵoı...

Yqań da, Typań da «dáýlet qusy» bastarynan ushqan adamdar edi. Yqań jańa tártipti túgelimen jaratpaýshy edi. Óıtkeni omyraý balshebek keldi de — baıaǵydan bergi qyzmetti de, abyroı-ataqty da, ádet-ǵurypty da talqan qyldy; oqyǵanyń, bilgeniń de, saqalyńnyń aǵy da bes tıyn turmaı qaldy. Odan da jaman pálesi «pensıe» bola ma, joq pa, — qarańǵy. Onyń ústine birdemesimen jasty bala-shaǵanyń «ulyq» bolyp olaı qyl, bulaı qyl — dep buıyrǵany-aq batyp barady. Tólegen sıaqty qudaıǵa qaraǵan bireýi bolmasa, Baltashtar, áne bir qylı kózder kez kelgende sálem de bermeıdi. Al Typań kór-jerden «Bezabrazıa, pálen-túgen»... — dep qabaǵyn túksıtip býdyraǵany bolmasa, sábet ókimetine pálendeı qarsylyǵy da joq, syǵalap qyzmet qylyp, kóndigip kele jatyp edi. Óıtkeni, Typań tesik tabatyn epti kisi ǵoı. Al Yqańda ondaı ep joq. «No!» dep biraq óletin kisi ǵoı.

Aıtpaqshy, Yqań men Typańnyń jasy týraly túk aıtpappyz-aý! Yqańdy elýde deseń de, alpysta deseń de úlken qatalasqan kisi bolmaımyz, óıtkeni mańdaı terisi qurysyp, bet-aýzy tyrysyp, kózine tarta baılanyp turatyn kisi ǵoı. Al Typańnyń jasyn adam bilip bolýy qıyn, óte qubylmaly edi. Óıtkeni anket toltyrǵanda qyryq beste bolyp shyǵýshy edi de, jasyraq áıel otyrǵanda otyz, otyz besterge túsip qalýshy edi.

Tólegen qazaqshylyǵy ustady ma, nemese bir kúnime keregi bolar dedi me, jastardyń qatarynda bul ekeýin qonaqqa shaqyrǵan edi. Oǵan bular «biz de jas ekenbiz» — degendeı, áldeqandaı bop, dardıysyp kelip otyr edi.

Typań qybyrjyp qarap otyra almaıtyn kisi ǵoı.

— Qalaı, Tólegen, qyzmet jaqsy ma?.. nemene, áneýgi qalashylardyń astyǵyn qaıtarttyńdar ma?.. Bular tipti bezobrazıa ǵoı, — dep qazaqqa qabyrǵasy qaıysatynyn bildirip, zorlyq, jábir kórgen qazaqtardyń aryzyn sóz qyp otyrdy. Typań álde birdeńeni kóptirip aıtqanda, Yqań kózin ejireıtip:

— E, razbe!? E, razbe?! — dep tańyrqaǵanyn bildirdi. Yqańnyń tańyrqaıtyn da jóni bar, óıtkeni baıandama, otshót, anket, nusqaý sekildi esepsiz mol qaǵazdyń ishine kirip ketip, basy qatyp, syrtqy dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqannan habary kem edi. Dala qazaǵynyń ne kúıde jatqanyn surap bileıin degen pálen oıy da joq edi.

Áńgimeniń kóbi jalaqy, páter, otyn, temeki, — qysqasy kún kóris jaıynan boldy. Sóıtip otyrǵanda, jýan partpelderin qoltyqtaǵan óńsheń qylqan keskendeı jas kemeserler de kelip qaldy. Bu kelgen tórt jigittiń biri: qoshqar týǵan qozydaı kelbetti, bitimdi Aqbala edi; endi biri kelbetti de, kıimi de qońyrlaý, júris-turysy da solapattaý Baltash degen jigit edi; odan sońǵy derdek erin, jalpaq muryn, bir kózin asa, bir kózin basa qaraıtyn, Doǵa degen qara bujyr jigit edi. Tórtinshi — Doǵanyń janynda ershikteı, Baltashtyń janynda shappa shottaı jylmyraıǵan Jorǵabek degen kisi edi. Anaý gúbirneden kelgen Aqbala, mynaý ýeziń bastyǵy Baltash, Doǵa — «Ákbolbas»10, Jorǵabek — jer bóliminde qyzmet etedi. Kemeserler saýsyldap kirip kelgende Tólegen:

— Á, kelińizder, kelińizder! — dep, aldarynan júgirdi. Bizdiń Bekbolat ta ushyp túregelip, bosaǵada qazdıyp tura qaldy.

— Á, — dep Typań da qýtyńdap túregeldi.

Yqań turýdyń da, otyrýdyń da esebin taba almaı: «E» dep kúshenińkirep, oryndyqtan bóksesin tıer-tımes kóterip búkshıdi. Typań bir-ekeýiniń qolyn ustap, qalǵan ekeýine:

— Búgin biz kóristik qoı? — dep ótirik jymıǵan bop jatyr.

Aqbalaǵa qarap Yqań basyn qylqyń etkizdi. Ber sheginde turyp Bekbolat ta qalaqtaı alaqanyn qyrynan japsyryp jatyr.

Kemeserler qalaı bolsa solaı partpelderin laqtyryp tastady. Baltash kereýetke baryp sereń ete tústi. Jorǵabek Typandy saǵalap oryn aldy. Aqbala otyrmaı, ústeldegi kitaptardy alyp, asha bastady. Doǵa áınek aldyna jeke otyryp, bir kózin qysyp qoıyp shylym tartty.

Óńsheń jaqsy kıingen tóreler kıe-jara kelip, úıdi bılep ketken soń, Bekbolat qymtyrylyp, árqaısysynyń betine bir qarap, bosaǵa jaqta turdy da, oryndyqtyń shetine taman eptep otyra qaldy.

Tólegen bir kirip, bir shyǵyp, aýyz úıge baryp, pyshaq-shanyshqylaryn syldyratyp, tamaq daıyndatyp júr.

Aqbala bir kitapty qolyna ustap turyp:

— Eı, mynada Kaýtskıı de bar ǵoı, — dedi. Tólegen aýyz úı jaqta júrip:

— Bizde Engels te bar, Marks bolýdan da dámemiz bar, — dedi.

— Ýaı qoıshy! Marks bolyp jarytpassyń, — dep, tósekte jatyp, Baltash kekete sóıledi.

Jorǵabek pen Typań ymy-jymy bir kisishe bastary tıisip, kúbirlesip, kúlisip birdeńe aıtysyp otyrdy. Tek araqtyń jaıyn sóılesip otyrdy bilem, Jorǵabek:

— İshýge nege bolmasyn? — dep qaldy.

«Bul májiliste adasqan qazdaı ana shette jalǵyz qalǵan Yqań, bu jaqta Bekbolat edi. O kisi tómen qarap taǵy da shylym jasaýǵa kirisip edi. Shylymyn tutatyp alǵan soń, Yqań teris qarap aıańdap júrgen Aqbalany nusqap, Typańdy aqyryn túrtip:

— Bu qaı bala? — dep surady.

— Gýbrevkom chleni, Aqbala degen joldas, — dep Typań aýzyn toltyra jaýap berdi.

O kezde gýbrevkom chleni estimegen kisishe, óleń aıtqan bop yńyldady. Aıandap júrip ádemi kereýetke, masaty kilemge, barqyt oryndyqtarǵa kózi tústi, qabyrǵadaǵy hlýpi Lenın, Troskıı joldastardyń, olarmen qatar Tólegenniń sýretin de baıqady; shkafty, ústeldi, ana jaqtaǵy kıimderdi de sholyp ótti. «Turmysyń jaraıdy, jigitim! Qonaq shaqyratyn jóniń bar eken» degen mánde aıańdap júrip:

— Ym-ym... da, — dedi.

Ýezik jerde kimder qyzmet qylady? Kimi qalaı turady? Kimge senýge, kimmen istesýge bolady? Olar nemen shuǵyldanady? Qandaı kitap oqıdy? Orystarmen arasy qandaı? Kedeıshili, baıshyly, adaly, aramy qaısy?.. Mine, mundaı nárselerdi bilýge Aqbala qumar edi. Álgi olaı-bulaı aıandap, ár nársege kóz salǵanda, «Ymda» degeni — «Seniń jaıyndy da bildik» degendeı bir qorytyndy paıda bolyp edi. Aqbala tutqıylda Baltashtyń qasyna toqtaı qalyp:

— Mundaǵy baılar tegi jaqsy tonalǵan ǵoı? — dedi.

Úıdiń tóbesine qarap, shashyn úrpıte ýqalap, «Sen kómenes bolsań, men de kómenespin» degen túrde shaljıyp jatqan Baltash oqys suraýdy estigen soń, eńsesin azyraq kóterip, moınyn qyńyraıtyp, bir kózin syǵyraıtyp:

— E, sybolyshtardy ókirtti ǵoı! — dedi. Onysy «Baı ıtti qansha tonasa da, meniń qyrtyma kelmeıdi» degeni edi. Óıtkeni Aqbalanyń ne oımen suraǵanyn bilmeı, ózinshe, baıshyl, kedeıshildigimdi synaǵaly surady ǵoı dep joryp qap edi.

Suraýyna Baltashtyń teris mán bergenin Aqbala seze qoıdy da, oǵan senimin sezdirgeli:

— Sol múlikter orystardyń qolynda ketti me, qazaqtardan da paıdalanýshy boldy ma? — dep surady.

Bul suraýǵa bári de qulaǵyn tigip ańtaryla qaldy. Baltash barqyt oryndyqtarǵa qarap:

— E, mekemege kelgen múlikten bizdiń keıbir jigitterdiń de alyp, ustap júrgeni bar, — dedi.

O kezde ana jaqta júrip, qulaǵy shala-sharpy shalyp qalǵan Tólegen de jetip kelip, Baltashqa qarap:

— O ne? — dedi.

Baltash — saǵan kelgen pále joq, — degen kisishe betin tyrjıtyp:

— Jaı, ánsheıin, — deı saldy.

Tólegen ántek qıpalaqtap turyp:

— Káne, joldastar! Tamaqqa júrińizder! — dedi.

Qonaqtar kerenaý qozǵalyp, aýyz úıge qaraı aıańdasty. Olardyń art jaǵynan kelip, Bekbolat ta bir shetten otyrdy. Jas tóreler Bekbolatty jan eken dep elep, kim dep suraǵan da joq. Bekbolat oǵan ántek qorlanyp, ishinen olardy unatyńqyramaı otyrdy.

Tamaq mol boldy.

Aldymen ortaǵa týralǵan et qoıyldy. Onyń artynan kespe keldi. Odan keıin domalaqtap qýyrǵan shapqan et tartyldy. Sońynan qarbyz soıyldy.

Etti ústelge ákep qoıysymen, Tólegen tórgi úı jaqtan ishine tyǵyp birdeńe alyp kep edi, Typań jymyń ete túsip, bilmegensip:

— Seniń qolyńdaǵy ne? — dep, óńirinen tartty.

— İjdeńe emes... kishkene álgi ne edi... — dep qolyn ústeldiń astyna taman ustap, qıpaqtady

— Nemene, tazasy ma edi? — dep Typań taǵy qozǵaldy.

— Kishkene «Bozjorǵa» edi, — dep Tólegen sypany qonaǵyna qarap jymıdy.

— Úı, onyń reti bolmas, — dep Baltash túsin sýytqansyp, kóziniń qyrymen Aqbalaǵa qarady.

— Bizdiń qubyjyǵymyz joq, sender bolmasań, — dep Typań qarnyn búlkildetti.

— Ózi de pelen kóp emes, tek «apıtet» úshin, — dep Tólegen móldiregen bótelkeni sýyryp alyp ústelge qoıýǵa yńǵaılandy. Bári de bótelkege qaraı qaldy.

— Qurǵyr, sen muny qaıdan taýyp júrsiń? — dep Jorǵabek te bir tamsandy. Tólegen:

— Eldi-kúndi birdeńe bolǵanda, — degende:

— Bul tabatyn jerin biledi, — dep Doǵa da bir kózin syǵyraıtyp tamsandy.

— Búgin keshke zasedanıe (májilis) joq pa eken? — dep Baltash Typańa qarady.

— Búgin joq qoı. Ózi de bir shatynap turǵan naǵyzy bilem, — dep bótelkege qylmyńdady.

Bular sóılesip jatqanda, Yqańnyń eki kózi bótelkeni iship-jep bara jatyr edi. Yqań araq tatpaǵaly qashan. Mynaý — bir dáýlet qoı! Átteń, dúnıe ózine derbes tıer me edi!.. Jurt olaı-bulaı desip, araqtyń gradysyn sanap, qıpaqtap otyrǵanyna Yqań shydaı almady: aldynda turǵan staqandy usynyp:

— Bu jaryqtyqty áýre qylmaı, quıshy qaraǵym, — dedi. Jurt dý kúldi. Manadan beri sypaıysyp otyrǵan Aqbala da:

— Aqsaqal aıtty ǵoı. Quı endi! — dedi. Tólegen jymyńdap:

— Jóni so ǵoı! — dep daıar turǵan sýdy qosyp, staqandarǵa quıa bastady.

Baltash jan-jaǵyna alańdap, Bekbolatqa:

— Áne bir áınektiń shymyldyǵyn túsirip jibershi! — dedi. Qonaqtar staqandaryn kóterip:

— Káne, muny kimniń qurmetine ishemiz? — degende, mundaıda kósemsip otyratyn Typań qybyrjyp Aqbalaǵa qarap:

— Jańa kelgen qonaqtyń qurmetine ishý kerek shyǵar, — dedi. Aqbala julyp alǵandaı.

— Ol jaramaıdy. Basqa birdeńe úshin... Áleýmet mańyzy bar jumys úshin demeseńizder, — dep óziniń áleýmetshil ekenin, ózin kótermelegendi qalamaıtynyn bildirdi.

So kezde Baltash ushyp túregelip, staqandy kóterip:

— Jasasyn Sábet ókimeti! — dep, árkimniń staqanyna bir shaǵylystyrdy.

— Jasasyn! — dep, báride shý ete tústi. Jalǵyz Yqań, Typańdardyń kóz quıryqtary ushyrasyp qalǵany bolmasa, «jasasyn» degen daýystyń kemdigi bolǵan joq. Qaıta Typańnyń «jasasyny» basym shyqty.

Ekinshi kóteriliste — balshabekti, úshinshisinde qazaq aptonomıasyn, odan keıin jańa qonaqty, eń aıaǵy úı ıesin de jasatqyzyp, araq birte-birte ishile berdi. Tek Bekbolat bul kóteriliske qosyla almaı, kózi bajyraıyp, shanyshqymen álek bop otyrdy.

Bir bótelke spırt eki jarym bótelke araq boldy. Araq ishilgen saıyn, kúlki kóbeıip, májilis qyzýǵa aınaldy.

Aqbala gýbirne jumysyn úsh ese arttyra maqtap, ózderi tyndyryp jatqan boldy. Manadan beri salqyndaý otyrǵan, Doǵa men Baltashtar da Typań men Jorǵabekterdiń qaljyńyna qulaq qoıyp, keıde olarmen birge kúlisip te jiberdi. Yqań kóbinese araqqa dendedi. Et jaǵyna kelgende Doǵa men Typań «bıtin» saldy. Manaǵydaı emes, qonaqtar qyzaryp-qyzyp sóılegende biriniń ıyǵyna biri asylyp, kózderi kishireıip, birin-biri tizege salyp qap, stakandy keıbiri túsirip alyp, shylymdar da qalaı bolsa solaı, ústelde jatyp qalatyn kúıge ushyrady. Orysshalasý, tútin salysý, kúlisý... mıdaı aralasty. Tamaqtan keıin qonaqtar tórgi úıge ketti. Bulardyń sózi de, ózi de Bekbolatqa túsiniksiz kórine bastady; bulardy basqa dúnıeniń adamdaryńdaı, ózimen olardyń arasyn jer men kókteı kórip, oqymaǵannyń kemdigin Bekbolat sonda bir qatty sezdi.

Bular da ózimdeı jigitter-aý! Oqysaq biz de osylardaı bolamyz-aý!.. dep azyraq kúndegendeı bop otyrdy. Áıtse de ózin elemegenine qorlanyp, namysy keldi. Olardy da kemitpek boldy. Tútinin burqyratyp, shylym tartqany, araq ishkeni, qaǵaz shımaılaǵany, orysshalasqany bolmasa bulardyń ómirinde ne qyzyq bar? Tar úı, tar qala, tar kóshede, anaý ulan baıtaq dalany, asqar ala taýdy, jasyl ormandy, ıt júgirtip, qus salǵandy kórmeı ne ǵyp shydap júredi eken?! Ne ǵyp boıy jazylady eken?! Iapyraý bular múlde osyǵan úırenip alǵan-aý! Orys bolǵan-aý! Áke-sheshesin, el-jurtyn bular da oılaı ma eken? Bular da bizge usap Aqbilek syndy qyzdy jaqsy kóre me eken?.. degen oılarmen aýyz úıde otyryp qaldy.

Matúshke kelip, oryndyqtardy qozǵap, ústeldegi ydys-saımandardy jıa bastady. Bekbolat matúshkege oralǵy bola bergen soń, tysqa shyǵyp, qolyn jýyp, boı jazdy. Óıtkeni shylymnyń tútinimen basy zeńip qalǵan eken.

Esik aldyndaǵy tepkishekte Bekbolat birqydyrý otyryp qaldy. Aýrýhanada aǵyp turǵan Jyltyrdyń sózinen basy dań bop, Bekbolat tezirek elge ketsem eken dep bir oılap edi. Endi mynaý óńsheń oryssha sóılesken, shylym tartqan, araq ishken, byqsyǵan qazaq ákimderin kórgen soń, taǵy da el esine tústi. Taǵy da elge qaıtqysy keldi. Bulardyń ishinde eleýsiz bóten kisi bop otyrǵansha, men de ózimdi uǵatyn, ózimmen qaljyńdasatyn, ózimdi qadirleıtin joldastarymdy kórsem eken, — dep oılady. Aýyldan kisi qatynasatyn kezi bolsa kerek edi. Ne ǵyp kelmeı jatyr? Ákeı de sózben áýligip ketken birtúrli zeń bas adam ǵoı! Meni kerek qylmaǵany ma? — dep ishinen ákesine renjidi.

Bekbolat aýyz úıge kirgende, tórgi úıdegi tóreler qyzý-qyzý aıtysta jatyr edi. Bir mezette Bekbolattyń qulaǵy «Mataıdyń Ábeni», «Muqash» degen sózderdi shalyp qaldy. Muqash — kádimgi Aqbilekti shyǵaryp beretin Muqash, Áben — munyń ákesimen araz bop júrgen Áben. Ekeýi de Bekbolatqa kerekti kisiler ǵoı. Bekbolat eptep kirip, bosaǵa jaqtaǵy bos oryndyqqa otyryp, áńgimege qulaǵyn tikti.

Sóılep turǵan Baltash eken. Ústelde jaıýly jatqan bir qaǵazdy alaqanynyń syrtymen soǵyp qalyp:

— ...bul aryzdaǵy sózdiń bári ras... Baı nelikten baı bolady deısiń? Eldi jeýmen, nashardyń qanyn sorýmen, solardyń eńbegimen baı bolady. Mataıdyń Ábeni, menińshe eldi qurtqan, baryp turǵan sybolysh kisi, eń zıandy element. Menińshe, onyń kózin joıý kerek. Muqashtyń ústinen myna materıaldy bergizip otyrǵan da sol sybolysh!.. Ras. Muqashty da men tap-taza jigit dep aıta almaımyn. Elge zıany tıgen de shyǵar; biraq onyń zıany baıǵa tıdi. Ol — naǵyz komenes, ıdeınyı komenes. «Sel opravdaet sredstva» dep orysshalap baryp kerýetke otyrdy.

— Joldastar, maǵan kishkene sóz berińdershi! — dep, bir kózin qysyp, Doǵa qolyn shoshaıtty.

Aqbala tumsyǵyn kóterip, Doǵanyń betine qarady da:

— E, aıta ber, — dedi.

— Aıtqanda bylaı, — dep Doǵa bir qolymen myqynyn taıanyp, tartymdy kisimsip bastady: — Mataıdyń Ábeni baı ekeni de ras, bolys bolǵany da ras. Znashit ol elge bedelsiz emes, bedeli bar. Biraq qur baı eken dep, baıdyń bárin bir kúnde joq qylýǵa bola ma? Bolmaıdy ǵoı. Znashit, mynaý aryzdaǵy sózdiń kóbi beker... beker. Muny jazyp otyrǵan belgili atshaınyı Taqyrdyń Jyltyry, Jyltyry... Onyń qazir qylmysy moınyna túsip, arıstabaıt etilip otyr, etilip otyr... Znashit, bul aryzdy qoldanyp is qylýǵa bolmaıdy, bolmaıdy... Al Muqash bolatyn bolsa, o da tonyn partıaǵa aınaldyryp jamylyp júrgen bir qý, bir qý...

Znashit, onyń oıy bolys bolý, bolys bolý... Osy kúni partıaǵa ury-qarylar da kirip ketip otyr. Jaman aýyl jásheıkesine jegi ury jazylǵany keshe seksıada málim bop otyr, málim bop otyr... Znashit Muqash sıaqty jigitterdi taza komenes deýge bolmaıdy, bolmaıdy... Onyń qylmaǵany joq: eldi aqtarǵa shapqyzǵan, talatqan, qyz, qatyndaryn bastyrǵan, bastyrǵan, shyǵaryp bergen... — degende Tólegenge bir qarap qoıdy. Tólegen qyzaryp tómen parady. Bekbolat ta jerge qarap ketti.

— Iá, znashit, onyń materıaly, mine, qolda otyr. Znachıt ol materıaldy teksermeı, ony qyzmetke saılaýǵa bolmaıdy, bolmaıdy... — dep, Doǵa kóbinese qolymen, basymen sóılep baryp, sózin bitirdi.

Ol bitirgen kezde: «Maǵan... maǵan...» dep, Baltash ta, Typań da kóterilip qozǵalyp qaldy. Aqbala:

— Ana kisi aıtsyn, — dep, Typańdy nusqady.

Doǵanyń Muqashty jamandaǵany Bekbolatqa unasa da, Mataıdyń Ábenin jaqtaı sóılegeni unamady: «Myna kisi ne der eken» dep Typańnyń aýzyna qaraı qaldy:

— Ay, jigitter, joldastar! Bul jumysqa kishkene qyzýlamaı, qazaqshylap qaraıyqshy... Jastar, joldastar, sender komenes bolsańdar da, qazaqsyńdar ǵoı. Qazaqqa bárimiz qyzmet etemiz dep júrmiz...Qashannan beri etip te kelemiz... Senderden góri bir kóılekti buryn tozdyrdyq qoı: qazaqtyń jaıyn jaqsyraq bilemiz desek, maqtanǵan bolar ma ekemiz, — dep «osy sózim qalaı shyǵyp ketti?» degendeı, Typań báriniń betine jaǵalaı bir qarap qaldy.

«Qazaqqa qandaı qyzmet qylǵanyńdy bilemiz» degendeı, Baltash tyrjıyp teris qarady. Jorǵabek «Mynaý búldirdi-aý!» degendeı, birese Aqbalaǵa, birese Typańa qarap, qabatyn túıdi. Doǵa «Aıta ber!» degendeı bas ızedi. Yqań shylymyn oral ózimen-ózi bolyp, jem shoqıtyn qus tumsyqtanyp, ústelge tónip qap otyrdy. Tólegen bul áńgimege qatysy joq kisishe, tómen qarap, ottyqty shyr kóbelek aınaldyra berdi. Baltashtyń jaratpaı otyrǵanyn Typań da baıqady:

— Ánsheıin tek úlkendik... aǵalyq jónnen netkenimiz bolmasa, biz qatysatyn da sóz emes edi, — dep manaǵydaı emes, jasyp qaldy.

Typańnyń munysyn estigen soń Aqbala:

— Joq, joq, aıta berińiz: sizderdiń pikirlerińiz de kerek. El jaıyna sizder qanyq ekenderińiz ras, — dep, qýat berdi. Onyki de qýlyq edi. Qýlyq ekenin Typań túsinse de, qyzyp alǵan kisi er keledi ǵoı. «Qashanǵy qorǵalaı beremiz» degendeı, sózin taǵy bastady; manaǵy «qazaqpyz ǵoı» degen sózden qashaıyn dedi.

— Sózdiń shynyna keleıikshi, — dep tamaǵyn bir kenep aldy: — Bul ózi shataq jumys. Sartaý eli qyp-qyzyl partıa... Partıalyqpen eki jaǵy da aryzdy jaýdyryp jatyr. Pále salý, ótirik shaǵym degenińiz qudaı saqtasyn, ...aıtpaqshy «Qudaı» degen sózdi ne qylmańdarshy, sózdiń aıalǵysy ǵoı... — dep taǵy bir sasqalaqtap qaldy.

— Ózge tolyp jatqan qaǵazdy qoıaıyn, mysal úshin, jaqynda ǵana bolǵan myna bir oqıǵany aıtaıyn... — dep, áneýgi poshta talatý týraly Jyltyrdyń aıtqan habaryn sóıledi. Sony sóılep bolyp: — Mine, osynyń qaısysyna senýge bolady? Qazaqtyń ótirigine, jalasyna adamnyń kózi jetpeıdi... — dep bir qoıdy. Jalpy qazaqtyń kemshilik minezderin buldyratyp sýrettep kelip, aıaq kezinde sóziniń betin Áben jaqqa burdy. Áben gazet-jornal oqıtyn, kózi ashyq adam ekenin, mektep ashyp, bala oqytyp jatqanyn, eldiń kedeılerine kásip taýyp beretinin, úı turmysyn, sharýasyn mádenıetti eldiń qalpyna túsirip, elge úlgi bop turǵanyn, qazaq oqyǵandaryna járdem beretinin, qashqan aqtardyń shashyrandy atrattaryn qyryp, qazaqty jaýyngerlikke úıretkenin, elin shabynshylyqtan qorǵap qalǵanyn, ıgilik iske aldymen halyqqa basshy bolatyndyǵyn, bir dýan elge bedeli barlyǵyn, onymen jaýlassa el búlinip, kóterilis bop ketetinin, — bárin de sypaıy, maıda tilmen aıtyp kelip, sózin toqtatty.

Typańnyń sózi nedáýir áserli bolǵany ǵoı, Baltash júgen kórgen bas asaý jylqysha basyn julqyp tastap, qabaǵyn túıip, sóz surap, orshyp otyra almady. Doǵa «Aqtan tıgizdiń, jaraısyń sabazym!» degen kisishe, masaırap, qylı kózin ashyp juma berdi. Baltash julqymsa da, Aqbala úlken jerden kelgendigin, tártibin kórsetkeli, sózdi Jorǵabekke berdi.

Jorǵabek jorǵalap aldy da ketti. Ol Baltashtyń sózin de teris degen joq, Doǵanikin de kemitken joq; Typańnyń keıbir sózin de durysqa shyǵardy. Bul áńgimeni pálendeı úlkeıtken de joq, qazaq arasynyń qashannan kele jatqan shataǵy, oǵan bola artyq aıtysýdyń da qajeti joq; áńgime onda emes, qazaqtyń keleshekte el bolýynda, el bolýy úshin, aldymen oqý kerek, durys sot kerek, anaý kerek, mynaý kerek; onyń bárin isteıtin qazaqtyń endigi jastary; jastarda ózara birlik bolý kerek; aqyldasyp is qylý kerek; bar úmit jastarda... — degen mánde jastardy madaqtaı, birlikke shaqyra, dáneker bola sóıledi. Qalaıda Jorǵabektiń sózinen belgili bir qortyndy shyǵarý qıyn boldy.

Bul aıtysty estip otyrǵan Bekbolat kimdiki durys, kimdiki teris ekenine aqyly jete almady. Áıteýir Muqashty jamandaǵandy táýir kóre berdi. Odan ózgesin artyq kerek qylmady.

Bu qalaı boldy? Bir jaǵy Ábendi ólgenshe jamandap, Muqashty maqtady. Endi bir jaǵy Ábendi kótermelep, Muqashty iske alǵysyz qyp shyǵardy. Bulardyń bir aýyz bola almaǵanynyń sebebi ne? Ol sebep ashylmady ǵoı. Ashylmaıtyn jóni bar. Qaısy deseńiz, ol — mynaý:

Baltash ýeziń bastyǵy. Onyń rýy, atasy basqa; basqa ýeziń jigiti. Bul eldiń jaıyna ol jetik emes. Biraq Baltash kedeıdiń balasy; qolynan kelse, ózi kedeıshil bolǵysy keledi. Ol myna Doǵalardy, Tólegenderdi jaratpaıdy: el jumysyna aralasqan, bylǵanǵan dep esepteıdi. Baltash joqta Doǵa men Typań Sarytaýdyń bolysyn túsirip, ábenshil bireýdi qoıǵan. Baltash kelgen soń, oǵan renjip, úlken kemeserligin qylyp, ol elge Kúreńbaı etikshini bolys qoıyp jibergen. Kúreńbaı sodan beri Baltashtyń kisisi bolyp, osy qaladaǵy bir táýir kelinshekpen tamyr qylǵan. Onymen de turmaı, Kúreńbaı Baltashqa pálte qylatyn kúzen jıyp bergen. Baltash aqsha berip satyp alsa da, sol kúzennen ózi qaýiptenip júretin. Kúreńbaımen ymy-jymy birigip, Ábendi jamandaǵan sózderin kóp estigen. Onyń Ábendi ońdyrmaı otyrǵan máni sol.

Al, Doǵa she? Doǵa shet jerdiń adamy, qaladaǵy jataqtyń balasy. Biraq Doǵanyń naǵashylary Áben rýynan bolatyn. Doǵa Sarytaý eline saılaýǵa shyqqanda, Áben ony «jıen» dep qolyn súıip kútken, kók jorǵasynyń maıyn bergen. Ol o ma? Doǵa dúnıeni de teris kórmeıtin jigit qoı, qaltasyna jumsaq qaǵaz da basylǵan. O da az ǵoı. Doǵanyń oıynda bir sulý qyz alý da bar edi. Sol qyzdyń reti Áben jaqtan kele me dep dámelenýshi edi. Nelikten onyń sulý qyzǵa qumar bop júrgenin keıin estirsiz. Ázir túsin ashpaı tura turaıyq.

Typań she? Oı, Typańnyń ótken zamandaǵy isterin sanap bitire almaspyz. Typań o basta Ábenniń tilmashy edi ǵoı. Odan keıin, mırovoıda tilmash bolyp, «baǵy» kóterilgen ǵoı. Typańnyń rýy da sol el; alyp otyrǵan qatyny da sol eldiń qyzy. Áben tiri turǵanda, Typańa ne dárker deısiz? Qaza berip ne qylaıyq, osy da jeter.

Al, Jorǵabekke jol bolsyn! Bu kisi oqýdy keshirek bitirip, áleýmet jumysyna jańadan aralasqan. Bul ózi bir ataqty bolystyń balasy. Gımnazıada oqyp júrgende-aq zerek, pysyq, sheshen bala bolǵan. Sodan áli pysyq. Biraq Kolshak zamanynda kórnekti orynda qyzmet etip, kózge túsip qalyp, qyzyl kelgen kezde elde qashyp júrýshi edi. Qyzmetke qazaq oqyǵandary kerek bolyp, ótken isterge keshirim jarıalanǵannan beri, Jorǵabek jaqynda kelip, jer bólimine kirip edi. Onyń bar maqsaty: jastardy eppen ustap, bedelin, yqpalyn júrgizip, aıtqanyn istetý edi. Qaza bersek túpki oıy — bir úlken oryn edi. Ol oıy júreginiń túkpirinde sary maıdaı saqtalyp jatýshy edi. Syrtqy túrinde eptilik, sheshendik, áleýmetshildik, isshildik, bútinshildikten basqa oǵash minez bilinbeýshi edi. Árkimniń betine qaraı qubylyp, óz pikirin áste sezdirmeýshi edi; ol kórimen de, jaspen de, komenespen de, emespen de janasyp keter edi; onda dos ta, qas ta bolmaýshy edi; syrtynan jamandap júrgen adamymen jolyqqanda jaqsy sóılesip keter edi. Ózinshe qýmyn, jurttyń bárin aldap júrmin dep oılar edi. Tólegen ekeýiniń minezderinde bir uqsastyq bar sekildi edi, biraq Tólegennen góri, bul ótimdi, tartymdy, bilimdi, bedeldi, alǵyr edi. Bir kórgen, bir sóılesken kisini tez uıytyp, eritip áketer edi. Topta sóılese, «Jorǵabek jigit!» degizer edi.

Jorǵabek sózin bitirgen kezde manadan beri zorǵa shydap otyrǵan Yqań Tólegennen ruqsat surap, úıine qaıtty. Óıtkeni Yqańa bul aıtystar túsiniksiz, jat nárse edi. Yqań qashannan orys ishinde júrip, elden qol úzip, alystap ketken kisi edi; eldiń daý-shary o kisiniń mıyna barmaýshy edi; el sózinen góri o kisige bir rúmke araq kádirli edi. Jáne manaǵy araqtan azyraq júregi qobaljıyn dedi me, álde úıdegi kempiri tyqyrtar dep qoryqty ma, áıteýir Yqańa tysqa shyǵý kerek bolyp edi.

Manadan beri Tólegen túk sóılegen joq. Nesine boı kórsetsin? Doǵa men Typańnan qalatyn sóz bar ma? Onyń sengeni de solar ǵoı. Ózge joldastardyń sózin tyńdap otyrǵan Aqbala endi ózi sóıleýge ońtaılandy. Aqbala tóńkeris bolǵaly, top aldynda sóz sóılep, kósemdik qylyp, aýyzǵa ilinip júrgen jastardyń biri edi. Ol gazet-jornalǵa da sóz jazatyn, baıandamany da jaqsy isteıtin, jurtqa «oı, páli-aı!» degizgendi súıetin jigit edi. Keıingi jastardyń arasynda bedeli de bar edi. Komenes partıasyna aldyńǵy qatarda kirip, qazaq jastarynyń partıaǵa kirýine sebepker bolyp, shynymen komenes bolam dep júrgen, pikirli, bilimdi jigit edi.

Ol bir jerde otyryp qyzmet qylýdan da júrgendi, sóılegendi, dýmandy topty táýir kórýshi edi. Ózi sóılep, ózgeler aýzyna qarap otyrsa, sonda onyń jany kirip jymyń-jymyń eter edi.

Ol sıezderdiń qaýlysyn, jańa shyqqan kitaptardy kóp oqýshy edi. Ásirese, Lenın, Troskıı, Býharın, Stalın sekildi ataqty kósemderdiń sıezderdegi aıtysqan sózderin qyzyǵyp oqyp, keıbir ádemi jerlerin, ádemi sózderin jattap alýshy edi. Jattap almaǵanda da, solardyń sóz sóıleý ońtaıyn qulshynyp oqyǵandyqtan jadynda qalýshy edi. Bilgish adamdardyń pikirin keıde óz pikiri qylyp sóılep jiberetin de jerleri bolýshy edi. Estigen sózin, habaryn ishine syıǵyzyp tura almaı, aıtyp salǵandy táýir kórip turýshy edi. Ásirese, etken jınalystarda onyń ne aıtqanyn, óziniń ne degenin qaıta aıtyp berýge sheber edi.

Biraq sonysyna qaraǵanda, jeńiltek, ushqalaq emes, júris-turysy, boıy sabyrly, aıtys-tartysqa shydamdy, tabandy jigit edi. Óziniń bilimine, enerine, sheshendigine ezi senýshi edi. Ózi jeńilip, jyǵylyp qalǵan jerlerde de, kóńili kóp jabyrqamaýshy edi; ózinshe basqa plan, basqa shara qarastyryp, bir jubanysh taýyp alýshy edi; keleshekten úmiti zor edi.

Ol qazaqqa shyn peıilimen qyzmet etpekshi edi, biraq kóp nárseni qıal qylýshy edi. Keıde sondaı bir qıalmen aldanyp júrip, turmysqa janaspaıtyn isterdi de istemek bolýshy edi. Óz oıyn, óz maqsutyn jaryqqa shyǵarý úshin, ómir ıesi ózi bolǵandy qalaýshy edi. Úıezge kelgendegi bir maqsaty da jastardy óz sońynan ertip, ózin tanytyp ketý edi.

Úıezdegi qyzmetkerlerdeı el jumysyna aralasyp, artyq bylyqpaǵan, paraǵa, ajarǵa satylýdan aman, naǵyz áleýmet qyzmetkeri, naǵyz maıtalman bolýǵa ózin arnaǵan azamat edi.

Sondyqtan Aqbala manadan beri aıtylyp jatqan sózderge ózinshe úlken mán berdi. Ol máni — osy Sartaý eliniń jumysy jaılansyn degen mán emes, úıezdegi azamattar arasyndaǵy alalyq joıylsyn degen de mán emes, birinikin maquldap, birinikin teriske shyǵaryp, birin-birine jyǵyp berem degen de mán emes, sol aıtystan shyǵaryp, bir irgeli máseleni qozǵap, endi ózime qorytyndy týǵyzýǵa boldy degen mán edi. Aqbalanyń bir jaqsy jeri: sózdi qazaqsha da, oryssha da taza sóıleýshi edi. Ol qazaqsha sóıledi: Bekbolatqa uǵymdy boldy.

— Iá, joldastar! Men endi óz pikirimdi aıtaıyn, — dep murnyn oramalymen súrtip, tómen qarap otyryp sóz bastady. — Másele bolys, úıez mashtabyndaǵy másele bolsa da, jalpy qazaqstandyq máseleni qozǵaýǵa sebep bolyp otyr, — dep, keýdesin kóterip, suq qolymen bas barmaǵyn ýqalap, basyn ántek shalqaıtyp, qarsy aldynda otyrǵan Typannyń qarnyna qadala qarady: másele sol qarynda turǵannan jaman.

— Biz tóńkeriske daıyndalǵan el emespiz. Tóńkeris bizge kókten tústi. Biz orys praletarıaty, orys balshebekteri qan tógip alyp bergen daıar oljaǵa ortaq bolyp otyrmyz, — dep bir nyǵyzdap qoıdy. Bul sóz tóńkeris bolǵaly talaı aıtylyp, talaı jazylyp, ıi qanǵan, eski sóz bolsa da, Aqbala shyt jańa sózdeı qyp aıtty.

Iá, ókimet — jalshyniki, kedeıdiki. Jalshylar toby baılar tabyn jeńip, qashannan ıemdenip júrgen jer-sýyn, fabrıka-zavodyn, mal-múlkin astynan aýdaryp alyp otyr... Iá, ıá... orysta tap kúresi bastalǵaly júzdep jyldar ótti. Bizde tap tartysy áli bastalǵan joq. Ol nelikten? Álde bizde baı, kedeı, jeýshi, jegizýshi joq pa? Álde bizdiń elimizde qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalap tur ma? Joq, joldastar! Jeý, qanaý, janshý, zorlyq, qıanat degen nárselerden bizde kóz tunjyraıdy. Biraq ókimet baılardiki, kúshtilerdiki bolǵandyqtan jylaýqordyń kóz jasy kórilmedi, tilegi berilmedi. İshten tynysh, qapa bop, ıtshilep kúnelte berdi.. Iá... Iá... Baı teginnen-tegin baı bolmaıdy; eldiń baılyǵyn, qanyn soryp, malaıdyń eńbegin jep baı boldy. Bul — talassyz shyndyq. Álgi Ábenderdiń baı bolý sebebi sol. Oǵan daý joq... Iá, ıá... Bizde kedeıler taby degen tap bolyp, baılarǵa, jaýyzdarǵa qarsy tura almaýy qalaı? Olar da jan emes pe? Óz paıdasyn, ólerin bilmegeni me? Mine, buǵan túrli sebep bar. Bizde jalshylar, kedeıler bas qosarlyq, uıymdasarlyq, muń-muqtajyn sóıleserlik fabrık-zaýyt syqyldy ordaly dúkender bolmady. Ezilgen, janshylǵan kedeıdiń basy birikpeı, ár tóbeniń túbinde bytyrap júrdi. Shyn mánisinde bizde praletarıat bolǵan joq; bolsa da olar óli az; endi bizden jalshylar shyqpaq, óıtkeni fabrık-zaýyt kásibi bizge de ornamaq. Ken jumyskerleri bizde buryn da bar ǵoı... Iá, ıá... bizdiń kedeılerimiz, jalshylarymyz aqtan qarany aıyra almaıtyn, kózi soqyr boldy... Iá, kedeı balasy sońǵy jyldarda ǵana oqı bastady. Buryn tórelerdiń, aqsúıekterdiń, baıdyń, bolystyń balasy oqıtyn... (Jorǵabek estimegen kisi bop, teris qaraıdy). Iá, onsyn bizde rý talasy degen pále bar. Rý basy aqsaqal, atqaminerler óz paıdasyna bola rý-rýdyń kedeılerin jaýlastyryp, kedeıdi shoqpar qyldy...

— Iá... Endi kedeıdiń ókimeti kelip otyr. Kedeıdi súıe, kedeıge tendik áper, kedeıdiń kezin ash, sharýasyn túzet dep otyr. Kedeıdi súıeý bizge kerek pe? Kerek. Tap jigin, tap tartysyn ashýymyz kerek pe? — Kerek. Qalaı ashamyz? Qandaı sharalar qoldanamyz? Mine, másele — osynda, — dep qaltasynan shylym alyp, tutatyp, bir sordy da sózin taǵy qozǵady. Tyńdaýshylar «Tap tartysyn qalaı ashar eken?» degendeı, eńselerin sala qulaq qoıdy.

— Bul másele týraly gýbernede eki túrli aǵym bar... jazalasa úsh túrli aǵym bar deýge bolady. Biraq men úshinshi aǵymdy aǵym eken degim kelmeıdi, óıtkeni olar bizde tap joq, tap tartysy degen orysqa eliktegendik: bul bolmaıtyn áńgime desedi — degen kezde Jorǵabekke keziniń qyryn bir jiberip qoıdy. Jorǵabek: «Maǵan aıtyp otyrsyń ǵoı» degendeı, artynan myqtaıtyn kisishe kózin bir qysyp qoıdy.

— Bizder qazaqtyń komenesteri ol pikirdi qoldaı almaımyz... Biz tóńkeris jolyna túsýimiz kerek... Iá, sonymen eki aǵym bar.

Birinshi aǵymnyń aıtatyny: qazaqqa tóńkeris jasaý kerek: baıdyń jer-sýyn, mal-múlkin, jazalasa artyq qatynyna sheıin kedeılerge tartyp áperý kerek; pyshaq ústinen bólip berý kerek, baı, kedeı degen aıyrmany joıyp, qolma-qol teńgerý kerek. Áıtpese, baı qolynda maly turǵanda, jer-sýy turǵanda, ómiri kedeıge tendik bermeıdi desedi. Bul aǵymdy bastaýshy keıbir orys joldastar; olarǵa qosylatyn bizdiń Jaqsylyq etikshi tárizdi qalanyń kedeıleri jáne keıbir sholaq oıly jastar... — dedi. Sońǵy sózderinen Aqbala ózi bul aǵymǵa qarsy ekeni kórinip qaldy. Ózine qarsy kisilerdiń pikirin sholtıtyp, ońdyrmaı sóıleıtin, óz pikirin dáleldep, nyǵaıta sóıleıtin aıtýshylardyń ádeti ǵoı. Aqbala da sol joldy tutynyp, anaý aǵymdardy kemite sóıledi.

— Al ekinshi aǵym aıtady: ondaı tóńkeristen mán shyqpaıdy, onymen kedeı teńelmeıdi deıdi. Bulardyń dáleli, — dep kóp sózben dálelderin sanap, túsindirip etti... — Ol dálelderi: osy kúnde baıdyń malyn tala dese, buzaqylar talap ketetini, kedeıler baıdyń malyn paıdaǵa asyra almaı, jaý malyndaı, iship-jep qoıýy; sóıtip jalpy memlekettiń baılyǵy kemýi, sol kezdegi dert, jut, asharshylyq, soǵys eldiń sharýasyn kúızeltýi; baıdy kedeı qylamyz dep júrip, kedeıdi baı qylyp alý qaýpi, kedeı ońaı oljaǵa qyzyǵyp, eńbekke úırenbeı ketýi, eldi eńbeksizdikke úıretý — satsalızim, kómenezim jolyna qaıshylyǵy, kedeı aqyl-oı, sana-sańylaý jaǵynan teńelmeı turyp, jalań malmen teńele almaıtyny... taǵy sondaı kóp sózderdi aıtyp kelip: — Kedeıdi oqytý, kózin ashý kerek, uıymdastyrý kerek, ákimshilik, sot, kedeıdiń qolynda bolý kerek; kaperátip, ártel ashyp berý kerek; kedeıdi otyryqshy qylý kerek; kásipke úıretý kerek... — dep bir toqtap, sónip qalǵan shylymyn tutatyp aldy. Sodan keıin:

— Baı, kedeı, tap máselesine bizde osylaı negizgi kózqaras bolý kerek. Áben jalǵyz emes, Ábender kep. Olarmen biz alysýymyz kerek; múmkin uzaq alysarmyz. Óıtkeni olarda amal, aıla kep. Olar tesik taba biledi. Olardyń agenti úıez túgili, gýbernelik jerde, kindikte joq emesin qaıdan bilemiz? Aldymen jýandardyń yqpalynan, rýshyldyqtan qazaq azamattary, ózderimiz tazarýymyz kerek. Ózimiz tazarmasaq, eshnárse jasaýǵa bolmaıdy, — dep sózin aıaqtady.

Aqbalanyń sózi kúshti shyqty. Kúshti shyqsa da, bul tyńdaýshylarǵa unamady. Aldymen «Tap tartysyn ashý kerek» degen sózi Jorǵabek pen Typańa unamady. Óıtkeni bul ekeýi álgi keketip ótken úshinshi aǵymnyń adamdary edi.

«Baıdyń, jer-sýyn, malyn tartyp áperý kerek emes» degeni Baltashqa unamady. Óıtkeni Baltash shynymen kedeıshil jigit edi. Biraq Baltash aıtysýdy oılasa da, aıtyspady. Óıtkeni, manaǵy eki-úsh ret sóz bermeı, toqtatyp qoıǵandy da ol kek qyp otyr edi. Onyń ústine «Birinshi aǵymdaǵy sholaq oıly jastar» degen sózi de buǵan jaısyz keldi. Aıtysa qalsam meni de «sholaq oıly» dep sanaı ma dep qaýiptendi. Jáne ózimiz tazarýymyz kerek degen sózi de buǵan arnap aıtylǵan tárizdendi. Aıtysýǵa ózi tyǵylyp qalǵan kisi tolyq dálelderi de bolmady. Óıtkeni Baltashtyń bilimi de Aqbaladan góri kemirek edi. Bul jınalystaǵy bilimi táýirleý, kitapty kóp qarastyrǵany Jorǵabek edi. Jorǵabek qabaǵyn túıińkirep alyp, birneshe suraý berdi. Suraýlarynyń saryny mynaý tárizdi edi:

— Orystardyń jumysshyǵa, mujyqqa tutynǵan sharalaryn, joldaryn ózgertpeı, qazaqqa da tutynam dep oılaısyńdar ma?

— Tap jigin ashýǵa, qazaqtyń qazirgi, burynǵy turmysynda qandaı qolǵabys eterlik sharttar, jaǵdaılar bar?

— Teginde tap tartysyn saıasattyń, ókimettiń kúshimen júrgizýge bola ma?

— Qazaqtyń keleshegine qalaı qaraısyńdar?

— Mal baqqan, egin ekken, ónersiz, bilimsiz jurtta satsalızim ornaıdy dep Marks aıtqan ba eken? Mundaı oqıǵa, tájirıbe tarıhta bolyp kórdi me?

— Jer júzinde áleýmetshil tóńkeris bolmaı turǵanda, bir memlekette satsalızim ornatýǵa bola ma?

— Satsıaldyq sharýany qalaı jasamaqsyńdar? Qazaq kapıtalızm dáýirin keshire me, satsalızimge bir-aq sekirip óte me?.. — degen tárizdi...

Jorǵabektiń suraýlaryn Aqbala ishinen unatqan joq. Óıtkeni jaýap berýge artyq daıyndyǵy da joq, túıdegimen kelip qalǵan, tosyn suraýlar edi. Alaıda, syr bildirmeıin dep:

— Bul suraýlaryńyzǵa men qazir jaýap berýime de bolady... Máselen kapıtal dáýirin qazaq basynan keshirmeýi múmkin, óıtkeni endi derbes baı, saýdager bolmaıdy (onda «NEP» joq kezi). Biraq bul arada bul suraýlardyń bárine jaýap berýdi artyq kórem; biz qazir ári kishkene qyzyńqyrap alǵan kisimiz, ári Marks, Lenınnen dálel keltirmegen soń, jaýabymyz jeńil bop kórinýi múmkin. Bular ózi tereńirek qarastyratyn másele. Al endi bylaısha, jalpy aıta ketýge de bolady. Teginde, biz orys eńbekshilerinen bólek eshbir jol taba almaımyz. Biz solardyń sońynan erip, solarmen qol ustasyp teńdikke jetemiz. Qazaqtyń óz aldyna saıasaty da, tarıhy da bola almaıdy. Sondyqtan orystan bólinip, is qylamyz deýdiń, tereń máselelerdi tekserýdiń bizge bul kúnde pálendeı qajeti de joq. Bizge kúnbe-kúngi jumys kerek. Mujyq arasynda tap tartysyn júrgizý múmkin bolsa, qazaqqa da múmkin: sharýa-kásip jóninen ekeýiniń pálendeı aıyrmasy joq. Mádenıet jóninen de mujyq qara úzgen joq. Bizdiń aıyrmamyz tek rýshyldyqta. Mine, osy jaǵyna biz qatty kóńil bólýimiz kerek... — degen sekildi birtalaı sózderdi aıtyp kep, aıaq kezinde: — Siz Marksti oqyǵan kórinesiz... Ne ǵyp tóńkerisshil bolmaı júrgensiz? — dep kekeı kúlgen boldy.

— Tóńkerisshil emes ekenimizdi qaıdan bildińder? — dep Jorǵabek te kúlimsiredi.

Bulardyń sońǵy sózderi Bekbolatqa quran sózindeı túsiniksiz boldy. Bastapqy sózderdi de Bekbolat áreń tyńdap otyr edi, óıtkeni ol sózderdiń ishinde Áben, Muqashtar bar edi. Sondyqtan Bekbolat: «Osylaı deńder» degen kisishe:

— Ym-m! — dep ornynan túregeldi.

Teginde qusbegiler, ańshylar óz sózinen basqaǵa topastaý keledi ǵoı, Bekbolat ta osy joly óziniń topastyǵyn baıqaıyn dedi. Qaı jerde, qaı dúnıede otyrǵanyn ózi de bilmedi. Sóz kóbeıgen saıyn basy qatyp bara jatqan soń, tysqa jóneldi.

* * *

Tuńǵysh kóbik qar. Tymyq. Qatqaq. Aýa shynydaı. Attyń izi badanadaı. Qaladaǵy shyǵa beris tepseńde sherttire aıańdaǵan eki atty. Berginiń mingeni eki taqasqan, eshki bas, qulan san tobylǵy tory. Ásem basady, qardy ýystap laqtyrady. Úıt shirkin! Sherttir, sherttir! Quıysqan qysqa, er yqsham, úzeńgi aıaqtyń ushynda... Taqym jabysqan: Sur kúpili aq quba jigit qamshyny sıpaı túsedi. Arǵynyń astyndaǵy jataǵan jıren. Jaraý. Biraq torynyń aıańyna ilese almaı, búlkil qaǵady. Jigiti pás, kıimi kóne.

Jeldeı esken aıańshylǵa mingeniń bar ma? Minseń, bilesiń: at ústi adamdy arýaqtandyrady, kóńilińdi kókke serpedi, aýzyńmen kús tisteısiń!

Toryly qamshyny eki búktep anaý taýdy nusqady:

— Ýaı, shirkin-aı! Degen qansonar eken! Aı, áttegen-aı! — dep saptamasyn sart etkizdi. Joldasy:

— Ne aıtasyń! — dedi.

— Búrkitti qaıyrǵaly qansha boldy?

— Jańada, bir-aq juma...

— Bu kún shyqpaǵan soń ne kerek!

— Sonar bolmaýshy ma ed?

— Qusty umytyp ketkensińder ǵoı...

Muny aıtyp kele jatqan Bekbolat qoı. Habar kesh tıip, Aqbergen at ákelgenshe, so bopty. Erteńgi shaıdan keıin elge tartqan beti edi. Dál júrer kúni qar jaýyp, qansonar bop qalar ma.

Bekbolatta bir búrkit, bir qarshyǵa bar-dy. Qustaryn kórmegeli aı bop qaldy. «Mal, jan aman badan» keıingi sóziniń kóbi qustary bolǵan. Aqbergen qustarǵa jem izdep, qoıan atýǵa ketkende, tomaǵasy túsip qalǵan búrkit kúshikke talpynyp, eki shalǵysyn qıratyp alǵan eken. Kesheden bergi «Áttegen-aıdyń!» bári sol shalǵynyń ókinishi edi. Ol eki shalǵyny jamap alýǵa da bolady ǵoı. Sonda Bekbolat búrkit baptap túletip, qanat, quıryǵyn bir samadaı qyp aldym ǵoı dep júrgen jyly edi. Bekbolat qusyna renjigende, Aqbergen:

— Biz ózińdi ýaıym qyp júrsek... — táıiri, qoldan keletin nárse ǵoı, — dep jubata beretin.

Aqbergen Bekbolattyń jan joldasy. Bala jasynan birge ósken. Qashannan bergi qońsysy. Janynan eki eli qalmaıtyn serigi.

Aqbergende kári sheshe, eki sıyr, bir qatyn, bir at. Sodan basqa mal-jan joq. Orazasyn óz úıinen ashqan, qysy, jazy úıde turǵan jan emes. Ol ári qusbegi, ári mergen, ári ánshi, ári jaqsy joldas. Bekbolattyń ákeden de, týysqannan da artyq senetin adamy — Aqbergen. Óıtkeni ol bilmeıtin syr joq. Balalyq, jastyq, ańshylyq, jel bastyq, ashtyq, toqtyq, oıyn kúlki — ekeýiniń bir tartqan taýqymeti. Birge kúıingen, birge súıingen.

Bes arqan boıy túpsiz quzdardan Bekbolat úshin Aqbergen túlkiniń kúshigin alǵan. Aıaǵyn ántek jazataıym salsa, ajal aýzyn ashyp turǵan tik jartastyń betimen shybynsha órmelep baryp, búrkittiń balapandaryn ákelgen. Búrkit qashqan qarly túnderde úsh kún, úsh tún dym syzbaı taý-tas kezip, úńgirge túnegen. Saqyrlaǵan sary aıazdarda búrkitti jaýratpaımyn dep ishki tonyna balasyndaı bólegen. Ákki túlkige búrkittiń aıaǵyn shaınatpaımyn dep ólerin bilmeı shaýyp, qıa tastan at-matymen domalap, buǵanasyn qıratqan. Asaý qusty úıretem dep, arpalysyp, qolyna áldeneshe súńgi soqtyrǵan. Jastyqtyń talaı tar kezeńderinen asqanda, únsizde — til bolǵan, jolsyzda — jol tapqan, qasqyr bop toryǵan mysyq bop jorǵalaǵan, ıt bop irge tyrnaǵan, qazyq bop at ustaǵan. Munan artyq eńbekti týǵan ana bolmasa kim sińirer?

Onysyna qaraı Aqbergenniń aty da, asy da, kıimi de Bekbolattan bolatyn. Qatyn áperýge de Bekbolat sebep bolǵan. Bekbolat úılenip, bólek otaý tikse, óz aldyna saba ornatsa, Aqbergen qara lashyǵyn janyna qondyrsa, Bekbolattyń otaýyn emin-erkin bılese, — mine Aqbergenniń endigi bir armany.

Dúnıede dos degen bolsa, sondaı shyn dos Bekbolat pen Aqbergen edi. Bulardy dos qylǵan ekeýiniń de qumarlyǵy, áýesi — ańshylyq edi; ekeýiniń súıeginde de jalqaýlyq, serilik bar edi; ekeýi de sharýaǵa qyrbaı edi; ákesi Bekbolat ekeýin «Eki áýeıi» deýshi edi. Alaıda ekeýiniń jaratylysy eki basqa edi.

Aqbergen Bekbolattan góri qajyrlyraq, shydamdyraq, aılakerlirek, qısyǵyraq, kekshilirek edi. Bekbolat odan góri aıańkesirek, qıalshyraq, jasyǵyraq, maqtanshaǵyraq, áýesqoıyraq edi. Bekbolat qysylǵan, sasqan, keıigen jerde Aqbergen aqyl taýyp, toqtaý aıtyp, demesin bolýshy edi, jazalasa, Bekbolat onyń tilin kóbirek alýshy edi. Qatty qaıyrym-beınettiń bárin Aqbergen kórgen soń, Bekbolat ózim istetip júrmin dep jubanýshy edi. Aqbergen ondaı beınetti qajyrym, erligim artyq bolǵannan istep júrmin, menen basqanyń qolynan kelmeıdi dep oılaýshy edi. Aqbergenniń eńbegi bolmasa, Bekbolattyń tirshiligi de qyzyq bolmas edi; Bekbolattyń aty, asy, kıimi bolmasa, Aqbergenniń kúni de kún bolmas edi. Birinde joǵy birinen tabylyp, eki jarty bir bútin bop, tatý-tátti ómir súrer edi.

«...Eseptesken dos bolmaıdy» dep jurt aıtady. Eseptespegen dosty kórgemiz joq. Syrtyna shyǵarmaǵanmen, eki dostyń esebi ishinde júredi. Esepsiz ketse, birin-biri aldaǵan, arbaǵan bolyp tabylady; onyń túbi teńdik emes, zorlyq. Mindetsiz, siletsiz, maqtansyz, qaıaýsyz, aınymas dos, bolady degenge senbeńizder. Óıtkeni ózin umytyp ketetin adam tabylmaıdy: árkimge aldymen tirshilik kerek, tamaq kerek. Ári óz basynyń, ári dosynyń paıdasy birdeı tabylǵan soń adam shyn dos bop júredi (álde «shyn ultshyl», «shyn áleýmetshilder» de sondaı ma eken?). Bekbolat pen Aqbergen sondaı dostar edi.

Kesheden beri úı-ishiniń kór-jer amanatyn oryndap jáne Tólegendikinde bolǵan soń, Bekbolat dosymen emin-erkin sóılese almap edi; atqa minip, ońasha shyqqan soń, áńgime qozǵaýǵa aınaldy. Bekbolattyń áńgimesi Aqbilek bolý kerek qoı. Biraq Bekbolat salǵan jerde Aqbilekten bastaýdy qolaısyz kórip, qus jaıynan qozǵaǵany sonyń betashary edi. Aqbergen «O kúnde jurt qusty oılaǵandaı boldy ma?» — degen kezde Bekbolat endi Aqbilekti sóz qylýdyń kezegi keldi ǵoı, — dep oılap:

— Iá, ol kúnder esten qalmaıtyn kún boldy ǵoı. Naǵyz bir juldyzdyń terisinen shyqqan ekemiz... Bu qoıany qurǵyrdyń joly qatty bolmaı qoımaıdy... So kúni jolyqpaımyz degen oıda bar ma edi? — dep bir qoıdy.

— E, qudaıdyń ámiri deseıshi... O da bir sory bar qyz eken, dedi Aqbergen myrzasynyń oıyn bilgeli.

— Ne soryn aıtasyń? Orystyń qolyna túskenin be, basqa ma? — dep surady Bekbolat joldasyn baıqaǵaly.

— Sory bar emeı nemene, el-jurtqa áshkere boldy... abıury ketti, — degende, Bekbolat ta onyń oıyn bile qoıyp:

— Kim ómiri abıurly bop ótet deısiń, taǵdyr da, — dedi.

— «E taǵdyr ǵoı... Aqbilektiń perdesin ózimiz ashpaımyz degen kimniń oıynda bar? — dedi.

Bekbolat Aqbergenniń arbasyp kele jatqanyn bildi de, sózdiń betin ashqaly:

— Sen de qý bop ketipsiń-aý! — dep jymıdy.

— Ony nelikten aıttyń? — dep, túsine qoıyp Aqbergen de jymıdy.

Óıtkeni buryn bul ekeýiniń arasynda perneli, qalytqyly sóz bolmaıtyn; oılaǵandaryn búkpesiz aıtyp salatyn ǵoı. Mynadaı tússiz áńgime ekeýine de unamady. Ne birin-biri tosańsyp, jatyrqap qalǵany, bolmasa ózge bir sebeptiń barlyǵy seziler edi. Ol sebep:

«Abıurynan aırylǵan Aqbilekti qalaı ómirlik jar qylasyń?» deýge Aqbergenniń aýzy barmaı, «Aqbilekti áli de bolsa alamyn» degendi Bekbolat ta ashyp aıta almaı kele jatýy edi. Bekbolat eldiń, dosynyń ańysyn ańdamaq edi. Aqbergen myrzasyn synamaq edi. Nege deseń, bul ózi zor másele ǵoı. Ómir serik jar tabý — bir qıyn jumys. Tapqan jary Aqbilek edi. Ol mundaı kúıge ushyrap otyr. Aqbilek oqıǵasy qazaq balasynyń basynda bolmaǵan, tóten oqıǵa ǵoı. Jalǵyz Bekbolat pen Aqbergen emes, mundaı oqıǵadan keıin ne isteý, qalaı bolý kerektigin búkil qazaq balasy oılap kórgen joq qoı.

— Qý bop qapsyń. Meni jatyrqaǵannan saýmysyń? — dep Bekbolat joldasyna nazyn bildirdi.

Sony aıtqanda Aqbergen manaǵyndaı emes, ajary sazaryńqy tartyp:

— Seni men nege jatyrqaıyn? Seni jatyrqaǵanda meniń tabarym da belgili ǵoı. Biraq ne aıtýdyń jónin taba almaı kelemin... Óziń ne oılaısyń? Áýeli sonyńdy estirtshi... Saǵan degen mende bóten nıet bolyp kórgen joq, qara basym qara jerge kirgenshe, ondaı nıet bolar dep oılamaımyn... — dep dostyqtyń nysanyn kórsetti.

Bul sózge Bekbolattyń da júregi erip ketti: dosyn qushaqtap súıip alǵysy keldi, biraq ondaı daǵdy ómiri bolyp kórgen joq qoı. Sondyqtan:

— Sende bóten nıet bolar dep men de oılaǵan emen. Áýeli qudaı qudaıdan sońǵy jaqynym da, dosym da sen dep bilem. Sen bilmeıtin syr joq. Senen basqa aqyldasar kisim de joq. Ákeı ekesh ákeı de anany qoıa berip, Aqbilekti aıttyrǵanyma ishi yrza emes-ti. Ony óziń de bilesiń... Endi jumystyń túri mundaı boldy... — dep, Bekbolat bala jasynan beri qaraı qozǵap, balalyqty, jastyqty, oıyn-kúlkini, joldastyqty, dostyqty, eldiń partıasyn, partıa taqyrypty, ákesi buǵan qyz aıttyrǵanyn, ony mensinbegenin, ekeýi aqyldasyp, Aqbilekti kórip kelip unatqanyn, — bárin jyr qyldy. Aıaǵynda kelip: — O bolsa, ondaı boldy. Bul mundaı bop otyr. Mańdaıymnyń sory bar ma? Qaıdan bileıin. Endigi oıym: «taǵy da qyz izdep, taǵy da ákeıdi renjitip júrgende, ómirdiń de birtalaıy ótip keter. Odan da nede bolsa táńiriniń jazýy shyǵar, jurt ne dese o desin, táýekel dep sonyń ózin alǵym keledi», — dep kúrsinip toqtady.

Bekbolat sóılep kele jatqanda, Aqbergen: «Aıtqanyńnyń bári «ras» degen kisishe; «E, e, e!» dep basyn ızeı berdi. Bekbolat toqtaǵan soń, Aqbergen de óziniń nasharlyǵyn, jalǵyzdyǵyn, qońsylyǵyn, dostyǵyn, tileýi birligin aıtyp shyqty. Bekbolattaı uzartyp sóılegen joq, shaǵymdy, tıimdi jerlerin basyp ótti. Aqyrynda:

— Óz yndynyń solaı bolsa, onyńa men de bóten sóz aıta almaımyn. Jalǵyz-aq dos bar edi, duspan bar edi, qurby-qurdas bar edi. Ekeýmizdiń osy júrgenimizdi de kóre almaıtyn kisiler bar edi... Tek solardyń tabasyna qalamyz ba, birde bolmasa birde betińe salyq qyp, súıegińe tańba bola ma dep, artyn oılaǵanymyz bolmasa... — degen sózge ákep tiredi.

— Onysyn endi qudaıdan kúttim. Men jamandyǵymnan, bolmasa Aqbilek jamandyǵynan bolyp otyrǵan nárse emes. Tutqıylda kez kelgen táńiriniń bir apaty. Oǵan kim ara tura alady. Aıta bersek sol óńirde orystan cay qalǵan áıel bar ma eken? Biraq qaısysy bezip jatyr áıelinen? Ashylmaǵan qaýyn, jarylmaǵan jumyrtqa izdeıtin baıaǵy beıbitshilik shaǵymyz bar ma? Eldiń ne qymbaty, ne asyly qurban bolmaı jatyr? — dep Bekbolat joldasyn dálelmen jeńbek boldy.

«Artynyń namysy» degeni bolmasa, Aqbergen de artyq talasqan joq.

Joldasyn ózine serik qyp alǵan soń, Bekbolattyń kóńili bir demdegendeı bop:

— El ne deıdi eken? Bizdiń úıdiń ishi qalaı kóredi eken? — dep surady.

— El dep endi, el ne demeıdi? Eldiń sózine artyq qulaq qoıǵan da kici joq... Jalǵyz-jarym Saılaýbaı, Aıazbek... sekildi byqsyma kúnshiler aıyzy qanady bilem... Qaryndastaryn almaı qoıǵan soń, súıtpeı qaıtýshy edi... Al tileýles aǵaıynnyń ázir sýyq sózi estilmeıdi... Óz úıleriń bolǵanda, bı (ákesi) pálen tús jaryp, eshteńe aıta qoıǵan joq bilem. «Aqbilek tabylypty» degen habardy estigende: «E!» depti de qoıypty. Al, Janbolat aǵań bolsa, ol endi aýzy jeńil kisi ǵoı: «E, bizdiń Bekbolat endi o qyzdy almaıdy, orystyń sarqytyn neǵysyn!» dep, úıine kelgen, ketken kisige «perot» soǵyp otyratyn bolsa kerek, — dedi.

— E, o jigit endi soǵa beredi ǵoı... Elde joq, kúndeı perızatty taýyp alǵan neme! — dep Bekbolat kúldi.

Aqbergen qoshamet qyldy.

«Óıtkeni aǵasynyń alyp otyrǵan qatyny da partıa taqyrypty atastyrǵan bir jetesizdeý adamnyń shaja baıtal beıneles kilbıgen, maımaq, kári qyzy. Qarny shermıip, borbaıy shyt-shyt bop, tek jyl saıyn bir baladan qozdata berýdi bilýshi edi. O jeńgesin Bekbolat pen Aqbergen dáıim mazaq qyp, ashýlandyra berýshi edi. Ony kórgende ekeýiniń jyny qozyp ketýshi edi. Bu joly da kúlýge sol sebep boldy.

Aýylǵa jetkenshe ekeýiniń áńgimesi — áıel boldy. Áıel degen jaryqtyq ómiri taýsylmaıtyn, adamdy jalyqtyrmaıtyn qyzyq áńgime ǵoı. Ásirese bizdiń «Eki áýeıi» áıeldiń áńgimesine jalyqqan bar ma? Aýyzdarynan silekeıi, kózderinen jasy aqqansha kúlisip máz-máıram boldy.

Bekbolat bir jasap qaldy.

* * *

Baltash kabınetine kirip keldi.

Qyzyl shuǵamen kejimdelgen emen ústel. Surala tas dáýit, qalam saýyt, shamdal, basqyshtar. Bylqyldaq barqyt oryndyq. Taqtaı aınadaı. Ústel shytyrdaı. Ońynda — Lenın, solynda Stalın sýreti. Ústelde tilıpon. Qolyn sozsa elektir. Bir túımeni basyp shyldyr etkizse — hatshy jetip kep, moınyn qylqyń etkizedi.

Osy syndy kabınetine Baltash kirip keldi.

Oryndyq ta, ústel de, qalamdar da jegýli attaı jalańdap: «Otyr da ókirte ber!» — dep tur.

Baltash cap partpeldi ústelge bir alyp uryp, betti bir sıpap, bylqyldaq ornyna alshıa kelip otyrdy. Sol qolynyń túımeli jeńin ashty da ýaqytty bildi. Toǵyzdan qańǵyp barady eken. Sol jaǵyndaǵy qattaýly qaǵazdardy aldyna taman alyp, qoı qyrqatyn kisishe ıkemdeı baýrap, túıilip qaraı bastady. Birine «Anyqtalsyn», birine «Tekserilsin», birine «Májiliske salynsyn», endi birine «qarjy joq», taǵy birine «Tyńdalmasyn», «Qaıqaıtylsyn» degen tárizdi, burysh-buryshyna qıǵashtap «Rezelis» (qarar) qondyryp, qoldy oraqtatyńqyrap, aıaǵyna kóldeneń bir tartyp qap jatyr edi, esik tyrs etti.

— Mojno? — dedi.

— Mojno bolsa, — ýfın atdeldiń bastyǵy Birdemeshteın eken. Otyra qalyp qaǵazdaryn býdyratyp, qolyn sıqyrlarsha týlatyp, syqbyrtyp edi, Baltash a — degende «múmkin emes» dep basyn shaıqasa da, ár-berden soń «Á, ol múmkin» dep qoldy qoıa berdi. Baltash aqsha jumysyna onsha jetik emes edi; paragraf bartal, dekret, sekret — degender kóbeıip ketip, solardyń kiltıpanyna mıy jete almaı júr edi. Jaýapty qyzmetker bolǵan soń, bir jerimnen múlt kete me dep, saqtanýshy edi; biraq qaı jerinen múlt ketip júrgenin ózi de bilmeýshi edi. Anyǵynda pálendeı tiresetin de máseleler emes edi. Alaıda Baltash áýeli bir tiresip, betin qaıyryp alýdy ádet qyp edi: isi pálshi bolsa alǵashqy dúrse qoıa bergende, beti qaıtar, durys bolsa, bezekter, dálel tabar degen ólsheýishi bolýshy edi. Birdemeshteın ketken soń, basyn bir sıpap:

— Shortty yznat! Sybolyshtar qaıdaǵy joq páleni taýyp, aqsha alady, — dedi.

Baltash ókshesin tirep, ornynan bir kóterileńkirep, oryndyǵyn umtyltyp, orny beriktigin sezgendeı, qaıta nyǵarlana otyryp, kelgen adamdarǵa túıile qarap, birine qol sermep, biriniń qaǵazyna qolyn oraqtatyp, aıaǵyna bir tartyp qap jatty.

Bir mezette Typań kirip kep, jaırańdap bas ızep, jup-jumsaq qolymen kemeseriniń qolyn ǵashyq jarynyń qolyndaı, jaqsylap qysyp:

— Sálemet pe... — dep, aqyryn jymyń etti. Óıtkeni keshe qyzý ústinde qattyraq kettim ba, birdeńe dep qoıdym ba dep, uıyqtap turǵaly záresi joq edi. Mynaý maıda amandasý — sonyń maıdalaýy edi. Maıdalap bolǵan soń, endi bir sastyraıyn — degen kisishe; — Búgin sizdiń baıandamańyz bolady eken, — bir japyraq qaǵazdy usyndy.

Baltashtyń toq shegi qylyp óte tústi. Qorqaqtyqtan deısiz be? Joq. Óz jumysyn bilmeıtindikten deısiz be? Joq. Bir tyqyr taıandy ma? Joq. Baıandamany talaı istegen, orny da, arty da myqty. Sonda da baıandamasy túskir kisige bir qypyl kirgizbeı qoımaıdy. Qashan sony istep, jaýap berip, aıtysyp, tartysyp, aman-esen ótkenshe, kótińe qyl batpaıdy, qyl kópir tárizdenedi de turady.

Baltash:

— Barlyq materıaldy jınap, rettep berińiz, — dedi.

— Bolady, — dep Typań ıek qaqty da shyǵyp ketti. Áıtse de, manaǵydaı emes, Baltashtyń súreńi kelińkiremedi. Sóıtip otyrǵanda tańqy muryn, badyraq jigit kirip keldi. Kele:

— Amansyz ba, joldas? — dep ústelden asyla qolyn sozdy.

Ózi súreńi buzylyp otyrǵan kisi, myna qyr qazaǵynyń omyraýlap kelip, qolyn sozǵanyn jaratpaıdy:

— Aman, — dep kóziniń qyryn túsirdi.

Bu kelgen Muqash edi.

Muqashtyń nege kelgenin Baltash ta bilip otyr. Qansha jaqsy kórgen kisiń bolsa da, qaıta-qaıta kelip mazańdy ala berse, iltiń páleni táýir kórmeıdi ǵoı. Jáne Muqashtyń materıaly tekserilsin; oǵan deıin qyzmet berilmesin dep, keshe Aqbala bar, bári qaýly qylysqan. Sondyqtan Baltash oǵan otyr dep te aıtqan joq, qaraǵan da joq. Muqash ózi baryp jaqyn oryndyqqa otyrdy. Baltash kóz qyrymen taǵy bir qarap qoıdy. Muqashtyń keýdesi kúpsıgen, kózi — ejireıgen. «Tyndyryp keldim» dep túri aıtyp tur. Onymen de qoıǵan joq, otyrar-otyrmastan:

— Káne, joldas! Meni ne qylatyn boldyńyzdar? — dedi. Ne bolaryna kózi jetkendeı-aq. Óıtkeni ol búroda maqtaý alǵan ǵoı; orynǵa qoı dep, Baltashqa tapsyrǵan ǵoı.

— Sen nemene?.. Qandaı qyzmetke turǵyń keledi? — dedi Baltash, ne suraryn bilmeı, kózin jumyńqyrap:

— Qandaı qyzmet bolady? Jurt istep jatqan bir qyzmet bolady da, — dedi.

— Eldegi qyzmetti qalaısyń ba? Qalada bolǵyń kele me?

— Qala qyzmetine meniń oqýym joq qoı. Elde bolǵanym durys qoı.

— Elde qandaı qyzmet qalaısyń?

— Osy kúni kim bolsa sol bolys bop jatyr ǵoı. Biz de sonyń birindeı qyzmet qylarmyz.

— Á, bolys bolǵyń kele me?

— Qoldan kelse, ne bolmaıyq deımiz? Buryn baılar da boldy... Endi ózimizdiń ókimet kelgende, biz de bolaıyq ta, — dep jymıdy. Onysy Baltashty ózimsingeni edi.

Baltashqa bul sózi unamady:

— Sen partıaǵa ne maqsutpen kirdiń? — dep surady.

Bul suraý Muqashqa shálkem-shalys keldi: Meni tergeýshi sen be ediń, — degendeı:

— Ne maqsuty bolady?.. Kedeıdi jaqtaıdy, qyzmetke kedeıdi qoıady, baıdyń malyn kedeıge áperedi... degen soń kirdik... Biz ezilgen tappyz. Malaılyqta júrgemiz. Moınymyzǵa ershik salyp júk te kótergemiz. Endi bizdiń kúnimiz týǵan joq pa?.. — dep ajyraıyńqyrap, birtalaı ózi bilgen qyzyl sózderdi aıtty. Baltash Muqashtyń maqsuty bolys bolyp, mal tabý ekenin baıqady: ishinen «sen de bir sybolysh ekensiń. Doǵaniki durys eken» dep oılady. Muqashtyń nadandyǵyn, odan basqa maqsut onyń oıyna kirip shyqpaıtynyn eskermedi. Muqashty ózine qoıatyn ólsheýishpen ólshedi. Sondyqtan oǵan qyzmet berýdiń ornyna ózin birtalaı sógip, tergep, pikiri teristigin aıtyp kelip:

— Seniń bul oıyńdy bilse, partıadan dereý qýylasyń... Elge seniń zábiriń kóp tıgen kórinedi... — dep ony qorqytýǵa aınaldy. Muqash oǵan pálendeı yǵysqan joq: — Sen qoımaǵanmen búro qoıady, — dep oılady da:

— Sonymen maǵan oryn joq pa? — dep túregeldi.

Baltash:

— Melıtse bolsań qaıtedi, — dep edi, Muqash basyn shaıqap:

— «Bolmaımyn» — dedi...

Baltashtiki de ustap ketti:

— Bolmasań júre ber! — dep qoldy bir-aq sermedi.

— Kóremiz! — dep, Muqash esikti tars qoıyp shyǵa jóneldi. Shyǵa berip Baltashtyń ákesinen qozǵaı bir boqtap aldy da, atyna minip «Buıraǵa» tartty.

«Sábet ókimeti kedeıdiki degeni qaıda? Kedeıdiki bolsa, menen artyq kedeı bar ma? Menen artyq sábetke eńbek sińirgen kim bar?.. Álginiń qyrtyp otyrǵany ne?.. Ol tumsyǵyn nege kóteredi? Bu bir «Borjoı» ǵoı! Oqyǵan nemeniń óstip seltıe qalatyny bar... Sen qoımasań da, qoıatyn kisini tabarmyn», degen oımen atyn borbaıǵa bir salyp, jortyp kelip, tanymal mekemeniń aldyna túse qaldy.

«Buırada» Ivanov deıtin aryq, qý jaq orys bar edi. Aýyzda ár kimder esik kútip tur eken. Muqash esikke taman kelip, kımelep ashaıyn dep edi, — kezekpen kiresiń dep, balalaý orys ıyǵynan tartyp kirgizbedi. Amal joq, qamshysyn eki búktep, qolyn artyna ustap, irilenip, ejireıkirep, turdy. Aldynda noǵaıshalaý, kıingen bir muǵalim tur edi; Muqash bıikte turǵan kisishe, jan qurly kórmeı, kózin kepıettene bir salyp qoıdy. «Bolys bolatyn men kireıin! Jaman muǵalim, saǵan ne bar?» degen qaras ekenin muǵalim qaıdan bilsin, jáı turmaı:

— Joldas, qaı eldiki bolasyń? — dedi.

— Ne kerek? — dedi Muqash tumsyǵyn kóterip.

— Tarbaǵataılyq bolsań, elge barýǵa serik bola ma dep edim. Muqash sóz qatýǵa erinip, tańdaıyn bir qaǵyp basyn shaıqady. Álden ýaqytta Muqashqa da kezek keldi.

— A, Mýkashka!.. — dep Ivanov qol usyndy. Muqash búkteýli qamshysyn sermep, baldyr-batpaq tilmen Baltashtyń qyzmet bermegenin sóıledi.

— Ne aıtady?..

— Tyńdamaıdy... Ózi bir búrjoı kórinedi, — dedi. «Qasqyrdyń qara qulaq shamy» degendeı, «Búrjoı» dese-aq, balshebek shamdanady dep uǵýshy edi. «Búrjoı» degen sózdi boqaýyzdan kem kórmeýshi edi.

— Kak býrjýı? — dep, Ivanov jymyńdap, telefon qaqty. Muqash tyńdap tur.

— Qandaı materıal? Tastańyz, tastańyz! Bilem-bilem. Bos sóz. Qaldyr pojalsta. Jaramaıd... — degen sózderin uqty. Qaıda qaldyr dep, nemene jaramaıdy dep jatqanyna túsine almady. Biraq Ivanovtyń qabaq túıisinen, qol sermesinen ózine bolysyp, sóılep jatqanyn sezdi.

Ivanov tilıpondy shyldyratyp qoıdy da:

— Kúte tur. Erteń májiliste qaraımyz... Seni ornalastyramyz, — dedi.

Muqash «Bajalstyny» qaǵyp, qol ustap qoshtasyp: «Qırattym ba!» degendeı apyrańdap tysqa shyqty.

Kóshede kele jatyr edi, burynnan tanymal Jaqyp degen jigit jolyqty, Jaqyp birese agent, birese milıtse, birese istúktir bolyp júretin orysshaǵa Muqashtan góri jetik pysyq jigit edi. Sóılesken jerden:

— Qaıyrly bolsyn! Bolys boldy dedi me? — dedi.

— Kim aıtty?

— Sartaý jigitteri aıtyp júr.

— Joq áli.

— Oıbaı! Endeshe seni bolys qoıamyz dep, suranyp jatqan kisiler bar.

— Kim-kim? — degende, Jaqyp Muqashty ertip, aýrýhanadaǵy Jyltyrǵa alyp keldi.

Jyltyr qashannan kútip otyrǵan nemeshe asty-ústine túsip jylpyldap, baı bitkendi ońdyrmaı, onyń ishinde Mataıdyń Ábenin iske alǵysyz qyp, aıaǵynda Muqashty bolystyqqa suranyp jatqandaryn aıtty.

— Bolystyqtan basqa qyzmetke turma! Seni qaıtsek te Sartaýǵa bolys qoıamyz. Bizge tek Ábenniń enesin uryp berseń bolǵany dep, Muqashty ábden qutyrtty.

Muqash ne is qylsa, munan bylaı Jyltyrǵa aqyldasyp turmaqshy boldy. Jyltyr ózi «naýqas sebepti» aýrýhanadan shyǵa almaı jatqanyn eskertip, Jaqypqa: — Muqashty aparyp qonaq qyl, ne keregin taýyp ber, — dep tapsyrdy.

Jaqyp keshke taman qalanyń shet jaǵyndaǵy ózi sıaqty jylmańdaǵan bir qazaqtyń úıine ákelip, et asqyzyp, samogon ishkizip, qonaq qyldy. Atyn jemge kómip qoıdy. Qaltasyna «jumsaqtan da» basty. Kóńil kóteretin bir áıel de tabyldy... Muqash myrshymǵa kirdi. Muqash kókidi. «Bolys bolmaımyn» — degen oı joq.

Erteńinde salyp Ivanovyna bardy.

Ivanov keshegideı emes, «Mýkashke» dep qolyn sozǵan joq. Salqyn amandasyp:

— Qandaı qyzmet qalaısyń? — dedi. Baltashqa aıtqan sózin Muqash taǵy aıtty. Ivanov basyn shaıqady.

— Agent bolasyń ba? — dep edi, Muqash bolmaıtynyn bildirdi: kesheden beri qaradaı bolys bop qoıǵan kisi emes pe? Agent bolam dep buryn bylǵanǵany taǵy esinde. Ivanov:

— Olaı bolsa úıińe qaıt, kerek qylsaq, aldyrarmyz, — dedi.

Muqashtyń saly sýǵa ketti, ne aıtaryn bilmedi.

Áńgime bylaı: Doǵa, Tólegen, Typańdar bas bolyp, Muqashty Sartaýǵa bolys qylmaýdyń áreketine kirisken edi. Óıtkeni olar Ábenniń kisileri ǵoı. Olardan basqa da Ábenniń tilektesteri ár mekemede bar edi. Qalaıda Muqashty qaralaý úshin «CHK»-nyń bir agentin sońyna salyp qoıǵan edi. Muqashtyń qaıda baryp, qaıda turǵany, kimmen sóıleskeni, qonaqta bolǵany, samogon ishkeni, áıelmen jaqyndyq qylǵany... — biri qalmaı «CHK»-nyń «Laýqúl maqpúzyna» tirkelip edi. Keshe Baltashtyń sózine senbeı, Muqashty jaqtap otyrǵan Ivanov, búgin sylq ete túsýi sol «laýqyl maqpúzdaǵy» jazýdy kórip edi. Májiliste ol kórgenin aıtpaǵanmen, Baltashtardyń Muqash týraly materıaldy tekserteıik degen jobasyna «Qazaq jumysyna kirispeıtindikten» kóngen edi.

Muqash Jyltyryna baryp kópti sóıledi. Ol tań qaldy. «Ivanov solaı dedini» estigen soń, o da keshegideı jalpyldamady:

— Munda bir mashıne bar eken. Sen endi óz sharýańda júre tur. Biz munyń izine shóp salyp kóreıik, — dedi.

Sonymen, Muqash ári elge jeksuryn bop, ári ókimetten jaqsy at ala almaı, pushaıman bolyp, qalada bir-eki kún sandalyp júrip, aýylyna qaıtty.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

QAIǴY

Minekeı, Aqbilek úıine kelgeli on bes shaqty kún boldy: Alǵashqy kezdegi Aqbilektiń isi: basyna qara salyný, bata qyla kelgen qatyndarǵa kórisý, jylaý, úhileý, kúrsiný, aldyna tosqan qumanǵa qolyn tosyp, kóz jasyn shaıý, dastarqandaǵy dámdi shymqyp aýzyna salý, túzge baryp kelý, qaıta kelip bir ornynan tapjylmaı otyrý boldy. Burynǵydaı emes:

«Jylqy ishinde shubarym,

Jibekten taqqan tumaryń.

Álpeshtegen jan apam,

Tarqamaı qaldy-aý qumarym.

Esiktiń aldy qazǵan jar,

Jar jaǵalaı qaz qonar.

Jan apamnan aırylyp,

İshimde qalyń qaıǵym bar...» —

degen tárizdi, jyryndy jeńgeleri úıretken qurama-surama joqtaýyn, kisi kelse, suńqyldatyp qoıa beretin boldy. Jeńgeleri solaı dep joqta degen soń, Aqbilek solaı bolýǵa tıis eken dep aıta berdi. Áıtpese ishindegi qalyń qaıǵysyn bildirýge «Jylqy ishindegi shubar», «Esik aldyndaǵy qazǵan jar» sıaqty sózderdiń túk laıyǵy joq, mánsiz, jat sózder men júrektegi qaıǵynyń arasyna sóılegen saıyn, jylaǵan saıyn birte-birte kópir salynyp, jalǵasqan, baılanysqan tárizdendi.

Áýelgi kezde: «Iapyraý, osy baıy ólgen, balasy ólgen qatyndar, ólisimen, qalaı suńqyldatyp joqtaı alady eken?! Ne ǵyp júregi aýzyna tyǵylyp qalmaıdy eken?!» dep, ishinen tańyrqap júrdi. Óıtkeni, Aqbilek áneýgúni Ámir aǵasyn tosyn kórgende, odan keıin ákesine, qatyndarǵa, aýylyna kóriskende túk aıta almaı, eki sózdiń basyn uıqastyryp qosa almaı, tyǵylyp qaldy ǵoı. Keıin jeńgelerinen joqtaý úırenip alǵan soń sondaǵysy ózine bir túrli balalyq, topastyq, ónersizdik, uıat sıaqty kórindi. Biraq: «Ol kúndegi meniń jaı-kúıimdi jurt uǵar: men onda shuǵyldan kóristim ǵoı, aýzyma sóz túskendeı boldy ma? Buryn men daýys qyp kórdim be?..» — degen oılarmen ózin-ózi jubatýshy edi.

Aýylyna alǵash kep túskende, qatyndar qoltyqtap, súırelep ákelip, ákesine kóristirdi. Jabyla kergilese, apasy tiriletinnen jaman aýyldyń bitken erkek, áıeli kókparǵa, tartqan serkedeı sozǵylap, ılep, julqylap, kerip, ábden eseńgiretip, álsiretti. Bári de: «Qaraǵym-aı! Shyraǵym-aı!.. Kóz jaqsym-aı!.. Erkejan-aı!.. Shyraılym-aı!..» dep esirkedi, aıady, ózeýredi, beti-qolyn jýǵyzyp, aldyna dám qoıyp, «İshe ǵoı, jeı ǵoı, qaraǵym!..» — dep, ústine túsip, ólip-óship kútti, syılady. Aqbilek bárine de nandy, bári de baýyrym eken, meni aıaıdy eken, áli de meni jaqsy kóredi eken dep oılady. Aýyl kútken saıyn, «Qaraǵym, shyraǵym!» degen saıyn áneýgi aýylyna taıanyp kele jatqandaǵy, ózinen-ózi ımengen, ózin ıt tıgen astaı kórip jırengen, dúnıeniń qaıǵysyn bir óziniń basyna ornatqan, ómirge qol sermetken qalyń oı, aýyr sezimder birte-birte alystap, ústin tot basyp, umytylyp bara jatqandaı boldy. «Basyma qara tumandy beker ornatqan ekem: jurt maǵan onsha ózgergen, tosyrqaǵan, menen úrikken, jırengen kórinbeıdi ǵoı. Men áli de osy aýyldyń, osy úıdiń ardaqty bir balasy ekem ǵoı...» dep óz úıine ózi úırengendeı, baýyr basqandaı boldy.

Kúnderden kún ótti. Únemi kirgen-shyqqan tanymal kisi, kúńgirlegen birkelki «Qúlhýalla», «Qúledhúlla», «Olla húıad-húý..» jattap alǵan «shubar», «tumar», esiktiń aldy...» daýys qylǵan saıyn Umsynaıdyń qashanǵy ólgen Ábildasyn joqtaýy, ózi kim bolsa, soǵan kóriskeni, qatyndardyń aıyrǵany, — bári de japyraqtyń sybdyry, sýdyń aǵyny, túıeniń bozdaǵany tárizdi, Aqbilekti terbetip, áldıleı, qalǵytyp, perde ústine perde japqandaı, qaıǵysyn búrkeı beredi. Biraq qaıǵy umytylǵan joq, onyń ústine jańa qaıǵylar jamaldy.

Alǵashqydaı emes, bata qylýshylar sıredi. Et pen sháı kemidi. Onymen birge aýyldyń qatyndary da qatynaýyn sıretýge aınaldy. Jalǵyz-aq jaqsy kóretin Urqıa jeńgesi janynan ketpeıdi. Báıbishe ólgennen keıin osy úıdiń sharýasyna aralasqan sol eken. Áli de bolsa bas-kóz bolyp júr. Balalardyń ústi-basyn da sol qarastyryp júr.

«Balalar» dedik pe? Olardy aıtpappyz-aý. Aqbilektiń on eki jasar Qajiken degen baýyry, jeti jasar Sara degen sińilisi bardy. Aqbilek ózinen beter sol ekeýiniń jetimdigine qabyrǵasy qaıysatyn. Qajiken oıyn balasy ǵoı, kóbinese balalarmen oınap dalada júredi. Montıǵan Sarajan Aqbilektiń janynan eki eli aıyrylmaıdy; shashy jalbyrap jabysyp otyrǵany. Sara baıǵus-aı! Áıelder daýys qyp jatqanda, Qajiken úıge kelmeıdi. Sara Aqbilektiń daýysy shyqsa, kóziniń jasyn kóredi de, birge jylaıdy. Qajiken apasynyń joqtyǵyn artyq elemepti. Sara júdep ketipti. Aqbilek biraz esin jıǵan soń, Saranyń kirin jýǵyzyp, jyrtylǵan kóılegin tepship, úzilgen túımelerin qadap berdi; biltelenip bıttep ketken basyn jýyp, tarap, ońashada tizesine jatqyzyp, bıtin qarap otyratyn boldy.

Ákesi buryn da úı-ishimen kóp sóılese bermeýshi edi, endi múlde tunjyrap ketipti. Malshylarǵa: «Túıe keldi me?.. Kók at sýaryldy ma?.. Qoı qalaı shyqty?.. Ana júgendi úıge aparshy!..» degen tárizdi, sharýanyń birdeńesin aıtady; keıde Qajikendi shaqyryp alyp, atqa mingizip buzaý aıdap kelýge jiberedi. Biraq kelgeli Aqbilekke ákesi sóz qatqan joq. Aqbilekke, áýeli, qaramaıdy da.

Buryn kózine kórinbese «Aqbilek qaıda júr» dep, surap otyrýshy edi; «Qaraǵym, anany netshi» dep: ony-munyǵa jumsaýshy edi; keıde Aqbilek erkelep qasyna taman kelgende: «Qaraǵym» dep mańdaıynan ıiskeýshi edi; «Jel qarysar, belińdi býynsaıshy, túımeńdi salsaıshy» dep jany ashyp otyrýshy edi. Endi onyń birde-biri joq, jatyrqap qalǵan tárizdi. «Apamnyń qaıǵysy shyǵar... Úıde kisi bolǵan soń, ımenetin shyǵar...» dep oılasa da, Aqbilek ákesiniń ońashada da bir aýyz til qatpaǵanyna qapa bolady. O túgili ákesi Aqbilekpen ońasha qalýdan qashatyn tárizdi. Ákesimen ekeýiniń arasynan qara mysyq kesip ótkendeı bir ótkel túskenin Aqbilektiń júregi sezedi. «Ákesiniń qabaǵy qashan jadyrar eken, qashan jyly qarar eken, qashan til qatar eken?..» dep sarylyp, sarǵaıyp kútedi. Ákesiniń kózi túser me eken dep, kóziniń qyrymen jansyz ańdyp ta otyrady. Bir qarasa da qaıǵysy jeńiletindeı, baqytty bolatyndaı kóredi. Sondada ákesi kóz salmaıdy. Endi Aqbilekke sheshesiniń óliminen de mynaý jaman batty. «Jar degende jalǵyz ákem meni jek kórse, endi men kimge syıamyn?» dep qaıǵyrdy. Mine endigi aýyr kúrsindiretin jańa qaıǵy osy edi.

Aqbilek bul qaıǵysyn tiri janǵa sezdirmeı, kóp júrdi, kóp kútti, kóp dámelendi. Dalaǵa barsa da Sara men ekeýi ońasha qalsa da, sińlisin baýyryna basyp, kóz jasy burshaqtaı domalaıdy. Nege jylaı beretinin sińlisi bilmeıdi, kózi jaýtańdap: «Táte qoıshy, táte qoıshy!» deı beredi. Aqbilek kózin súrtken bolady; baýyryn ýatyp basynan sıpaǵan bolady. Az tolas bop turady da, jańbyr taǵy tamshylaıdy.

Aqbilektiń bul derti ulǵaıdy. Ulǵaıa-ulǵaıa ishine syımaýǵa aınaldy. Kimge aıtar? Kimge shaǵar? Kim bolýshy edi? Jasynan bergi syrlasy — Urqıa jeńgesine aıtpasa.

Urqıa — Ámirdiń qatyny. Ámir — Mamyrbaıdyń nemere inisi (Ámirdiń ákesi Táýirbaı Mamyrbaımen birge týysqan ǵoı). Ámir ózindik oraza ashary bar birtoǵa, momyn jigit. Urqıa túskeli on jylǵa aınalyp barady, jasy 27-ge keldi. Bar aıyby: pushpaǵy qanaǵan joq, áıtpese jibi túzý áıel. Báıbishe tiri kúninde Aqbilegin oıynǵa nemese bóten aýylǵa jibergende, jalǵyz Urqıaǵa senip, qasyna sony qosyp berýshi edi. Týǵan sheshesinen sońǵy Aqbilektiń jaqsy kóretin jaqyny da, ádep-órken úırengen ustazy da Urqıa edi. Óz úıinde aınalar bala-shaǵasy, káýsar sharýasy bolmaǵan soń, Urqıa, báıbishe ólgeli, Mamyrbaı aqsaqaldyń týǵan kelinindeı bop, úıin ustap tura qalyp edi. Osy Urqıaǵa bir kúni Aqbilek dóń astynda otyryp, qaıǵysyn sóıledi. Urqıa tyńdady da:

— Shyraılym-aý! O kisi apamnyń ólimine qaıǵyratyn shyǵar. Seni nege jek kórsin?.. — dedi.

Dese de, aqsaqaldyń balasyna salqyndaǵanyn Urqıanyń da ishi sezýshi edi. Aqbilektiń kóńilin aýlaǵaly álgideı degeni bolmasa o da tómen qarap shópti shırata berdi. Onysy óz oıyn aıtaryn da, aıtpasyn da bilmeı oılanǵany ǵoı.

Urqıanyń oılanǵanyn Aqbilek te sezdi:

— Men baıqaımyn ǵoı. Menen boıyn qashyqtata beredi. Meni kórmegen kisi sekildenedi. Nege sezbeısiń? Sen de sezgen shyǵarsyń? Keshe Sara ekeýmiz ońasha otyrǵanda, úıge basyn suǵa túsip, bizdi kórdi de, shyǵyp ketti. İle-shala sen de keldiń. Sen sezseń de, maǵan aıtpaısyń ǵoı! Meni renjir dep, aıaısyń ǵoı. Seniń onyńdy men, bilmeımin be?.. Apamnan sońǵy bar syrlasatyn kisim sen ediń. Sen de ishińe búkpe saqtaıtyn boldyń ba? — dep Aqbilek qamyǵyp jylap jiberdi.

Aqbilek jylaǵan soń, Urqıa da jylady. Jylap otyryp:

— Baýyrym-aý! Senen ne betimmen búkpe saqtaıyn! Bilgen nársem bolsa, senen jasyryp... oıboı-oı! Endi qaıteıin!.. O ne degeniń, qalqam!.. Úlken kisilerdiń ne oılaıtynyn kim biledi?.. Saǵan aıta almaı júrgen bir sózim bar ekeni shyn, ony jasyrmaımyn. Qalqam — ıá-aý! Jurttyń nege tańyrqaıtynyn bilmeımin. Osy úıge kim kelse de, bar ǵoı, báriniń kózi sende bolady (bir tamsanyp qoıady). Saǵan jurttyń tańyrqap qaraǵanyna ishimnen men kúıip-pisip otyrmyn... sondaǵy oılary ne eken deseıshi?.. Dáýde bolsa ishim aıtady: orystardan keıin qandaı bop qaldy eken? Ózgerdi me eken? Joq burynǵy qalpynda ma eken? Orystar oǵan ne kórsetti eken?.. dep qaraıdy-aý deımin. Áıtpese tańyrqaıtyn nesi bar?..

«Jurttyń oıy» dese de: Urqıanyń óz oıy da osy edi. «Orystar aparǵan soń ne istedi eken?» degen suraý óz aýzyna da kelip qaıtyp turýshy edi. Biraq ózi mynadaı sorly bop otyrǵan «Shyraılymnan» qalaı beti shimirikpeı aýzy baryp surasyn?

Álgi sózdi estigennen Aqbilek jasyn tyıyp, kózi móldirep, qıalǵa túskendeı, aldynda turǵan jez sháýgimge qarap bedireıe qaldy. Qarashattaǵy quıyn soqqandaı astan-kesten kúnder zamatta kóz aldynan shapqan attaı buldyrap ótti.

Aqbilektiń bedireıe qalǵanyn kórgen soń, Urqıa oıyn bóleıin dep:

— Seni aman-esen keledi degen tiri jan bolǵan joq. Ózimiz kúder úzip qoıdyq... Orys shirkin óltirip tastady toı dep oıladyq: úlken apamdy kózimiz kórdi ǵoı. Qudaı saqtaıyn dese, qaıda saqtamaıdy? Shybyn janyń qalǵan soń ne kerek, — dedi.

Urqıanyń «erniniń emeýrininen» onyń oıyn Aqbilek te bile qoıdy. Orystardyń ne ǵyp jibergenin bu da estigisi keledi eken dep oılady. Urqıa sezdirmese de, aı-jaı bolǵan soń, Aqbilek syryn ózi de aıtpaqshy edi. Biraq «Maqtanǵan kisishe nesine aıtam? O bir jaqsy nárse bolsa eken...» dep, ishine saqtap júrýshi edi. Endi aıtatyn oryn keldi ǵoı dep, jeńgesine bastan-aıaq kórgen oqıǵasyn sóıledi. Jeńgesi tamsanyp, tyńdaı berdi. Qara murttyń atyp tastaı jazdaǵan jerin, qasqyr qamaǵan jerin aıtqan kezde: «Oıpyrymaı, oıpyrym-aı!» dep úreılenip, áńgime bitken soń:

— Qalqam-a-aı! Qalqam-a-aı! Kórmegendi kórgen ekensiń ǵoı!.. Áıteýir kóp orystyń talqysynan aman bolǵanyńdy aıtsaıshy! — dep, tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady.

Bul syrdy tiri janǵa shyǵarmasqa, Aqbilek jeńgesinen ýáde aldy. Sodan keıin ekeýi burynǵydaı qaltqysyz dos bop ketti. Ońasha bolsa: jeńgesi Qarashat jaıynan ony-muny surap qoıady. Aqbilek dúnıe kórgen kisi bop, keıde Qaramurttyń qylyqtaryn asyńqyrap aıtatyn da boldy. Ótken kúnder bir túrli jırenishti bolsa da, aıta-aıta jırenishti jaqtary umytylyp, sulý jaqtary kóbeıip, ertegi tárizdenip ketti. Syryn aıtqany Aqbilekke de táýir boldy: bir sypyra qapyryǵy seıilgen ispettendi.

Alaıda «Ákem nege túzý qaramaıdy?» degen jumbaqty Aqbilek sheshe almady. Ol jumbaqtyń sheshýin Urqıanyń ishi sezse de, Aqbilekti aıap, aıtpady, Aqbilek bul turmysqa da júre-júre kóndikkendeı bolyp, anasynyń ornyna úı sharýasyn basqarýǵa kiristi. Jarylyp ólsin be, qaıtsin?..

Mamyrbaı aqsaqal nelikten balasyna salqyndady eken? Ne oılaǵany bar eken? Áńgimeniń betin solaı qaraı buraıyq.

Syrtyna shyǵarmaı, toń aıbatpen júretini bolmasa, Mamyrbaı aqsaqal teginde balajan kisi edi.

Kim balasyn súımeıdi?

«Sen týǵanda Nuraılym,

Tóbel bıe soıdyrdym

Tórt qyrlap oshaq oıdyrdym...

Qara keske bólettim

Al qara kes batad» — dep,

Bala keske bólettim.

Apynnan shúmek oıdyrdym,

Kúmisten túbek qoıdyrttym...

dep Bı Edige — Er Edige aıtqandaı, kim balasyn úlde men búldege oraıyn demeıdi? Kim balasynyń arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty, Aplotondaı aqyldy, Jırenshedeı naqyldy bolǵanyn saqalynyń aǵynda, óleriniń shaǵynda úıde yrys, túzde epic bolǵanyn tilemeıdi? Mamyrbaı aqsaqal da balasynyń jaqsy bolǵanyn bir kisideı tileýshi edi. Tilegeni emeı nemene: zamanyndaǵy qurby-qurdasynan keıin qalmasyn, óner úırensin, adam bolsyn, jatqa jalyndyrmasyn... dep, Tólegenin on eki jasynda qalaǵa oqýǵa berip edi. Alty-jeti jyl oqyp, mine adam boldy. «Jat jurttyq bala ǵoı; bizben qansha joldastyǵy bar? Oń jaqta az kún taırańdap, dáýren súrsin!» degen báıbisheniń tilin eki qylmaı, Aqbilegin mańdaıǵa shertken jan emes edi; onyń tana-monshaǵyna, sán-saltanatyna dúnıe aıaǵan joq edi. «Jylamaıtyn, teńi ǵoı» dep, báıbishe unatqan soń, Aqbilegin Bekbolatqa táýeldi qyp edi. Ana eki balany qoıshy: áli jas qoı.

Bala qamyn jese de, aqsaqal baladan «Qol jalaǵam joq» dep oılaýshy edi. Nege deseń, oqyp ózi adam bolǵany ne kerek, qalada jatyp hat jazǵany, bolmashy isten jan tartqany ne kerek — Tólegen «qaqaıyp orys bolyp ketti. Jaz bir-eki aı elde tura ma, turmaı ma, on aı kózi kórmeıdi. Onysy da oqa emes qoı, Tólegen aıttyryp qoıǵan ájeptáýir qalyńdyǵyn qoıa berip, malyn bosqa shyǵyn qyldy. Oǵan da artyq qynjylmas edi. Biraq sýyq habar estıdi: Reseı jaqtan qańǵyp kelgen, atasyn, jetesin bilmeıtin bir noǵaıdyń qyzyn alǵaly júr desedi. Mamyrbaı aqsaqal «Noǵaı» dese, aza boıy qaza turýshy edi; óıtkeni baıaǵyda Násirden degen bir baqalshy noǵaı Qula atynyń aqshasyn jep ketken ǵoı. Aqsaqaldyń Tólegenge, ásirese, renjigeni: keshegi báıbisheden ólideı, Aqbilekten tirideı aıyrylyp, basyna qara tún týyp, jalǵyzdyq kórgende sol shirkinniń bir kórinip ketýge jaramaǵany edi. Kelmeıdi degen kimniń oıynda bar? Aǵaıyn da, aýyl da kútti. Qolynan esh nárse kelmese de, qaran sýalyp otyrǵan ákesin jubatyp ketseıshi. O jaman týǵan, shirkin!

Tólegeni túz balasy bolǵany, kózshe toǵanaq bop, ózin kútetin, syılaıtyn qaraǵy — Aqbilek edi. Ajary da, minezi de qolaıyna jaǵýshy edi. Qaq-soqpen isi joq, ádep-órkendi, salmaqty bop ósip edi. «Qudaı buıryǵynan» qutyla almaı, atastyryp qoıǵany bolmasa, Aqbilegin qolynan shyǵarýǵa qımaýshy edi. Eń bolmaǵanda tórt-bes jylǵa deıin bermespin dep, qudasynan mal alýǵa da asyqpaýshy edi. Sóıtken Aqbilegi mundaı kúıge ushyrady...

Alǵashqy kezde aqsaqal Aqbilekti ólgenge sanap júrdi. Biraq «Óldi» dese de ólimge ishi qımady. Keshe ǵana kúlkisi bulbuldaı saırap, súırikteı bop ósip kele jatqan kóziniń qurty, aldanyshy, qýanyshy emes pe? Báıbisheniń orny bir úńireıip qalsa, Aqbilektiń orny odan da beter úńireıip, úıi múlde qýaryp, adyra qalǵan moladaı kórindi. Anaý eki jas bala buralqy kúshikteı sendelip, kirlep, bıttep-qurttap, júdeý basqa aınalyp bara jatqanyn kórgende Aqbilekti tipti kereksidi. O bolsa, apasynyń opnyna balalardyń ústi-basyn qarastyrar edi, úıdi úńireıtpes, qýartpas edi: qashan bir qatyn alyp úıligin túzetkenshe, sharýaǵa da bas-kóz bolar edi. Týǵan-týysqanǵa ne senim bar? Bóriniń kózdegeni — óz paıdasy.

Biraq Aqbilek «Barsakelmeske» ketti. Jaı ketken joq, súıekke tańba salyp, masqara bop ketti... «Pálensheniń qyzy sondaı bopty...» degen ataq máńgi jaıylar ma? Ákesin búıtip qor qyp ketkenshe, allanyń aq óliminen ketse, ne armany bar edi. Aqbilegin jaqsy kórgeni, aıaǵany, qyzǵanǵany, ókingeni, jırengeni, qorlanǵany bári aralasyp, aqsaqaldyń júregine zil qara tastaı bir biteý jara paıda bolǵan edi? Áneýgi «Aqtar ustalypty» degen habardy estigende, aqsaqal qorlyqty da, namysty da umytyp, atalyq meıirimi jeńip: «Aqbilek qaıda eken?» degen sóz aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ózi de baıqamaı qap edi. Sol qyzýdyń ústinde kisi attandyryp, suraý salǵyzyp edi.

Endi, Aqbilek tabylyp, úıine kelgen soń, onyń sorly bolǵan túrin kórgen soń, onyń masqaralyǵyn oılaǵan soń, aqsaqaldyń namysy qaıta qozǵaldy. Burynǵy nárestedeı bala, aq qaǵazdaı taza kórip júretin Aqbilegi endi kúıe jaqqan qaǵaz, bala emes qatyn bop qaldy. Aqsaqal balasyn qudaı qosqan kúıeýinen de qyzǵanatyn ishi tar kisi edi, balasy kirsiz, taza bolǵanyn qalaýshy edi. Endi Aqbilek balasy emes, bóten áıel ispetti. Kimnen qalǵan áıel deseıshi! Qazaq, qazaq bolsa bir sári ǵoı. Ol o ma? Kelgen-ketken kisiniń kózi Aqbilekte bolatynyn aldymen ákesi sezedi. Bári de:

«Mamyrbaıdyń orys talqylaǵan qyzyn qara!» dep, aqsaqaldy kózge shuqyǵan tárizdendi. Endi Aqbilegi ákesine masyl boldy. Bala ustaǵan emes, jurtqa tamashalaýǵa maımyl ustap otyrǵan kisi tárizdendi. Aqbilektiń qyrsyǵynan aqsaqal masqara bop abyroıynan, adamdyǵynan aıyrylǵandaı boldy. Mine aqsaqaldyń balasyna túzý qaraı almaı, qashqaqtap júrgeni sol edi. Qyzǵanysh, jırenish, ókinish, aıanysh, yza, qorlyq — bári ulasyp, onyń tiri qalyp, kózge kúıik bolǵanyna barmaǵyn shaınap, zyǵyrlanar edi. Biraq óz qolyn ózi kessin be? Óz ishine ózi pyshaq uryp, jarylyp ólsin be? Ý jegen qasqyrdaı ishi alaý-jalaý bop órtenip, shyqpaǵan súldesin súıretip júr edi.

Keıde aqsaqal ońasha otyryp, tereń oıǵa batar edi: «O baqyrda ne jazyq bar?» dep balasyn bir aýyq aıar edi. «Ony da qusa qylmaıyn, tús jylytaıyn» dep bir oıysyp kelse de, onyń basynan ótken kúnderi esine túskende, Aqbilek keýdesinen ıterip turǵandaı birdeńe onyń mańyna jolatpaýshy edi. Bir aýyq «tezirek qutylsam qaıter edi...» dep oılar edi. Biraq qalaı qutylar? Bekbolat jýyrda ala qoıar ma?.. Jáne úıi bolsa ıesiz tur. Áýeli ózi bir shúıke bas taýyp alyp, onyń qamyn sodan keıin oılaǵan durys qoı. Sońǵy kezde aqsaqaldyń oılap-oılap, tapqan túıini osy edi.

Biraq, aqsaqalǵa endi qatyn ala qoıý da ońaı jumys emes: jasy jer ortasynan asyp, mine elýdiń beseýine shyqty. Endi qartaıǵanda mal shyǵaryp, bireýdiń jas qyzyn alyp, baýlyp: adam qyla alar ma? Ol alǵany qandaı adam bop jolyǵar? Bala-shaǵany ol kótere alar ma? Kári kisige qanaǵat qyp otyrar ma? Uıaty bar bireý kez kelse — quba-qup. Jeńil-saıaq bireý kıligip, bozbalamen jyrtyńdaǵanyn kórse, odan ólgeni artyq qoı. Sony oılaıdy da. «Besik kórgennen» oıdy qýady: «Esik kórgendi» salmaqtaıdy. Qaıtyp kelgen qatyn teginde jeńil oıly, uıatsyz bolady dep jaratpaıdy. Baıy ólgen qatynnyń ne balasy, ne ámeńgeri bolmaı turmaıdy. Sybaı-saltań, ar-uıaty bar, sharýaǵa uqypty áıel qaıdan tabylar eken? Oı táńirim-aı! Dúnıede qartaıǵanda qatynyń ólmesin! Odan úlken qyrsyq bolar deımisiń? Baby tabyla ma? Pále-daǵy! Sol pále Mamyrbaı aqsaqaldyń basyna ornaǵan edi.

Mamyrbaı aqsaqal artyq baı bolǵan da kisi emes, joqshylyq zaryn da tartqan kisi emes. Ózi óz bolǵaly jaz saýmaly men bir toqtysyn, qys bir tabaq etin qonaǵyna berip, áńgimelesip, kúlip-oınap otyryp jegendi — ómirdiń bir qyzyǵy dep bilgen kisi edi.

Aýylnaı ortasyna da, bolys ishine de sodyrynan qadiri basym, salmaqty, tartymdy tabandy kisi edi. Ertede birer saılaýda bı bolyp, keıingi ýaqytta ony tastap qalaǵan adamyn qaraqshy qyp, qoıyp júrýshi edi. Áıtse de aǵaıyn arasynyń sózi aqsaqaldyń aldynan taraýshy edi: jalań sóz qýyp ketpeı, bir jaǵynan sharýasyn da qarap, attan túspeýshi edi. Bata qylǵan, «Qaıyrly bolsyn» aıtqan aǵaıynnyń aıaǵy sıregen soń, úıge ıe tabylǵan soń, aqsaqal bir betkeı sharýa jumysyna kiristi. Qys bolsa, túsip qaldy, qarashanyń qary jaýdy. Alymsaǵy, berimsegi, soǵymy, qalasy, dalasy degendeı orda sharqy úıdiń jabdyǵy az ba?

Aqsaqal sóıtip sharýasyna aınalyp júrgende, bir kúni úıine bir joldasymen Áldekeı degen turǵylasy kelip qondy. «İpsekem úıiniń qamshy jaǵy tilek, miner jaǵy solaq, so jaq tanaýynyń shegi bar, tebe tańbaly jalpaq tory bıesi, Ysqaq úıiniń miner jaq aldynan oıyq, aq aıyl, aq jal, bódes sary bıesi» joǵalyp, soǵan suraý salyp júr eken. Áldekeı jolyqqan kisige osyny saýlatyp júrip, zamandasyna «sálem berip, bata qyla keteıin» dep túsken eken. Qonalqanyń kezine kep qaldy ma, kim bilsin — áıteýir Áldekeńniń aıtysy solaı.

«Áldekeı túsip jatyr» degende, aqsaqal: «Osy da qańǵı beredi eken!» degen. Óıtkeni, Áldekeı joq qýyp, daý saýyp, el keze beretin, ózi kedeı bolsa da, eti tiri kisi edi. Aqsaqaldyń álgideı degeni bolmasa, Áldekeıden pálendeı jırengen joq. Óıtkeni ári zamandas, ári áńgimelesip, kóńil kótergisi de keldi. Sondaı bireý bolmasa, ózinen ımenetin aýyl-otan kisilerimen kósilip sóılese ala ma? Únemi aýyl-úıdiń adamy kisini jabylandyryp, tynysyńdy, órisińdi taryltyp, qatynbasshy, úı kúshik qyp jiberedi ǵoı.

Áldekeı «Álip — lámǵa» «Qúl hýaldany» úsh eselep qosyp, quran oqyp, amandasyp bolǵan soń, ótkendegi bir hannyń qaıǵyly bop basyn kótermeı jatqanda, bir bıdiń kóńil aıtyp, basyn kótertkenin mysaldap, zamandasyna baptap kóńil aıtty. «Qaıǵy kelse qarsy tur, qulaı berme!..» degen Abaı sózinen de bir aýyzdy aıtyp jiberdi. Bul Áldekeı eskishe birtalaı saýaty bar, eski sózdi kóp biletin, «Myń bir tún», «Qyryq ýázir», «Totynyń toqsan taraýy», «Alty barmaq», «Qyssasúl anbıalardy» jatqa soǵatyn, shejire kisi edi. Jasynda Baıshýaqtan bir jaman jyǵylǵany bolmasa, balýan, dombyrashy, ánshi, nasybaıshy, syqyldaǵan bozbala bolǵan, qaljyńǵa da usta kisi edi. Bul kúnde nasybaıy, qaljyńy, eski sózi. «Ondaı qyl, mundaı qyl» degen oıyny bolmasa, ózge ónerinen jurdaı bop, daý qýyp, et ańdyǵan, eki kúrek tisinen aıyrylǵan, saptamasynyń qonyshy salpyldańqyrap ketken suqymdaý shal edi.

Otyrysymen-aq, Áldekeı áńgimeni sherte bastady. «Arýn Rashıtten» qozǵady. Áz Jánibek te, Jırenshe sheshen de, Luqman Ákimde kirip ketti. Sol eldegi pálen jaqsy, túgen bılerdiń sózderi de eske alyndy. Qalaıda, Áldekeı otaǵasynyń sózi jelge ketken joq, kókiregin qapyryq basyp júrgen bizdiń aqsaqal áńgimeni tyńdaǵan saıyn, aýyl-otynnan qıaly alystap, basqa bir dúnıege kirgendeı, bu jalǵannyń opasyzyn bilgendeı, kóńili jadyraıyn dedi. Jadyraǵany ǵoı:

— Ýaı, álgi qoıshyny shaqyrshy!.. Myna kisige bir toqty ákep soısyn... Kári saýlyqtyń eti bar edi, oǵan tisi ótpes, — dedi.

O kezde Áldekeı qaz moıyn qara shaqshasyn jaman qonyshtan sýyryp, bas barmaǵyn suq qolymen qaýsyrmalap tyrnaǵyna nasybaıyn náshine keltire silke bastady. Manadan bergi til men jaqty bezep otyrǵandaǵy qarazy da — bir tiske jumsaq edi. Endi qara shaqshany qalaı qutyrtyp sermeseń de jarasty. Qaq, shirkindi qaq.

— Sen osy úıden bir kúl jaǵyp, nasybaı ýqalap alshy! — dep balalaý joldasyna ámir qyldy. Baǵlan soıǵyzǵan soń, Áldekeıden ámiri kúshti kim bar? Áldekeıdiń serpetin de jóni bar: myltyǵy bar milıtse, agent nemese bolys bolmasa, eldiń kim kóringenge mal soıa berýi sıreýge aınalǵan, baıaǵydaı mol dáýlet joq: shyǵyn kóp. Jáne soǵym soımaǵan bir jaman mezgil ǵoı. Keshegi qonyp shyqqan úıi «Bir siri» jegizip, Áldekeı túıilip ólip qala jazdap, jolshybaı boqtap kelgen ǵoı.

Áldekeı otaǵasy jeńiniń aýzyn qońyr tibenmen ushtaǵan sur kúpisin jelbegeılenip, qyzyl eltiri tymaǵynyń miner jaq qulaǵyn aıqysh-uıqyshtaı jymyryp, shalqaıyp otyryp, sháıdi da jaqsy ishti. «Áıel balasy bir aıaýly bala eken! Átteń, orys sóıtip tastaǵany bolmasa!» dep ishinen oılap qoıady. Óıtkeni ákesi toqty soıǵyzǵan soń, bu bir syı kisi eken dep, Aqbilek qara sháı salǵyzyp edi. Sháıǵa qanyp, qurys-tyrysy jazylyp alǵan soń, Áldekeı qaıdaǵy joq kúldirgi qýlyq taýyp alyp, báıbishesi ólgeli ezý, tartpaǵan aqsaqaldy kúldirdi: toqtynyń etin aqtap jeý kerek qoı. Qashan et piskenshe Áldekeıdiń aýzynda damyl bolǵan joq. Bir sózdiń kezeginde:

— Balalardy júdetpeı, bir shúıke bas alýyńyz eken, — dep basyp ótti.

Aqsaqal Aqbilek jaqqa kóziniń qyryn bir salyp:

— Oı, Áldekeı-aı! Endi qartaıǵanda qatyn alyp ne máz bolamyz? — dedi. Onysy: arǵy jaǵyn qatyn alýǵa bel baılap qoısa da, ózi izdegen bolmaı, jurt uıǵaryp ápergendi qalaǵany edi. Jáne bala-shaǵanyń kózinshe «Qatyn alam» dep qalaı aıtsyn?

— E, o ne degenińiz? Áli tuǵyrdan túsetin kezińiz bolǵan joq qoı. Eki kúrek tisim joq, men de Salımany qushaqtap jatyrmyn. Qatyn almaǵan soń, retińiz kelmeıdi ǵoı, — degen tárizdi bir talaı «Nashtaqat» aıtty. Súıtip otyryp: — Sizge laıyqty kim bar eken?.. Á... Qyz alýǵa sizdiń áptińiz kelmeıdi ǵoı. Qyz endi ustatpaıdy.

Sharýaǵa uqypty, baıy ólgen, toqal qatyn bolsa áı, sizge sol másh keler edi — dep, eldegi toqal qatyndardy bir-birlep eksheı bastady. Aqsaqaldyń óz oıyna munyki dóp keldi.

Erteńinde shaıdan keıin aqsaqal qoranyń buryshynda Áldekeı ekeýi otyryp bir qydyrý sóılesti. Ne sóıleskenin qaıdam? Áldekeıdiń aty ertteýli tur edi: esik aldynda turǵan Ámirlerge aqsaqal:

— Ýaı, myna kisini attandyrshy! — dedi.

Áldekeı, kelip ketkennen bylaı ne ǵajap ekeni belgisiz aqsaqaldyń Aqbilekke burynǵy qarasy ózgerdi. Balasyn jyly tartyp:

«Qaraǵym, anany úıtseıshi, mynany búıtseıshi!» dep, sharýanyń, balalardyń jaıyn sóıleýge aınaldy. Aqbilek tirildi: ákesin jańa taýyp alǵandaı boldy. Sodan keıin ishken asy boıyna tarap, ajary kire bastady.

* * *

Áınektiń taram-taram qyraýy tabandyǵyna tyrs-tyrs tamady. İrkindi sýda tońazyǵan shybyndar júzedi. Kúzgi kún tórdegi sary jaınamazǵa appaq sáýlesin tógedi. Áınek aldynda bastary tıise jazdap shúńkildesip eki jas áıel is tigedi. Kelinshek kók sýyrtpaqty ernine tistep, sýsyldata sýyryp jip shıratady. Sulý qyz kishkene kók kamzoldy tizesine salyp, omyraýyna oıǵan tana, kúmis qadaıdy. Olardyń artynda, buryshta qara shashy jalbyrap mańdaıyna túsken, tompıǵan bala baqaıyn jybyrlatyp, aq qaıshymen qýyrshaǵyna kóılek pishedi. Sulý qyz artyna burylyp «Kelshi, qalqam!» deıdi. Qalqasy aldyna kep seltıip tura qalady. Ápkesi jańa bitirgen kók kamzolyn kıgizip, shashbaýyn tómen basyp, omyraýynan sıpaıdy. Jańa kamzolyna bala máz. Tigip kıgizgenge, ápkesi máz. Ekeýi de jymyń qaǵady. Jańa kamzol kıgen bala qýanǵannan yrshyp túsip, ápkesiniń moınyn qushady. «Qalqam, endi bylǵamaı kı!» dep ápkesi betinen súıedi. Qandaı jarasyp tur! Jalǵyz-aq kelinshektiń ajary kelmeıdi: aýyr kúrsinedi.

Bul kúrsingen Urqıa edi. Jańa kamzol kıgen kishkene Saranyń gúl-gúl jaınaǵan ajaryn kórgende, ishki derti taǵy bir qozǵalyp, edi. Oı, dúnıe-aı! Tym bolmasa, jasaǵan osyndaı bir jalbyr shashty qımady ǵoı! Dúnıede baladan qyzyq, baladan tátti ne bar deısiń! Qýarǵan qý bas ómir — beıne bir japyraqsyz aǵash. Onda ne kórik, ne dán bar? Balasy bolsa, Urqıa da osyndaı kamzol tigip kıgizbes pe edi? O da tana-monshaqqa omyraýyn saýsyldatpas pa edi? Balapanyn baýyryna basyp, emirenip, erkeletip, jep qoıǵandaı qushyrlana súımes pe edi? Kóńildiń bar kirbińi demde joıylyp, maýqy basylmas pa edi. Oı, bala shirkin-aı! Neden mundaı ystyq bolady eken!

Bala dese Urqıa ishken asyn jerge qoıady. Balaly qatyndardy kórgende, ishi jarylyp kete jazdaıdy. «Osylardyń da armany bar ma eken?» dep oılaıdy. Kedeılik, joqshylyq, ashtyq, dert, qaıǵy — bári de bir balanyń qasynda túk emes tárizdi. Qandaı ǵana qatyn aýzy baryp, balasyn qarǵaıdy eken, jylatady, urady eken? Saranyń sándengenin kórgende, balasyzdyq Urqıaǵa taǵy qatty batty. Balany ómiri mundaı tilep kórmegendeı boldy. Balaǵa ańsap, shóldep, úsh júz alpys eki tamyry túgel keýip, sýalyp bara jatqandaı, emeshesi qurydy. Neshe kún shólde júrgen adam da mundaı shóldemes.

Urqıa kúıeýim qatyn alady-aý meni shetke qaǵady-aý dep qoryqpaıdy: Kúıeýine senimdi ǵoı. Qaıta «Toqal al!» degendi zaryqqan kezde, ózi aıtyp júretin ǵoı. Dese de kim biledi, jasaǵan ıip, boıyna bala bitip qala ma dep, ekeýi de dámelenetin. Urqıa jatsa da, tursa da, qudaıdan bala suraıdy, baqsy-balgerge qaratqan, qajy-moldaǵa úshkirtken, áýlıe tasqa álem baılap túnegen, qudaıy sadaqany da talaı bergen, moınyna burshaq salyp tilegen. Sonda da áli bala joq.

— «Erkejan, beri kelshi! Sen maǵan bala bolsań qaıtedi? — dep Urqıa Sarany aldyna alyp, qysyp-qysyp súıdi.

— Bolasyń ba? — dep, Aqbilek jymıdy.

Sara «Shyn aıtyp otyr ma?» degendeı ápkesine qarady.

— Oı, jasaǵan-aı! Biz de bala súıetin kún bolar ma eken!.. dep, taǵy bir ýhlep qoıdy.

— Basyń jas, qudaıdyń qazynasy keń ǵoı. Súıersiń.

— Qaıdan bileıin... aıtqanyń kelsin-aý!.. Shyraılym-aý, saǵan jorytaıynshy. Búgin men bir tús kórdim... túsimde bizdiń aýyl kóshken eken deıim. Seni men ekeýmiz kóshten adasyp qalǵan ekemiz deıim. Bir asýdan assaq, aldymyz eki taýdyń qýysyndaı, bir qudaıdyń ýysyndaı qulama quz eken deıim. Quzdyń ústinde qalyqtap júrgen bir qara búrkit, bir mezette bizge taman tónip keldi de, seni kóterip alyp ketti. Oıbaı-aı! Óltiredi-aý! dep, qaıterimdi bilmeı, bezektep turmyn. Búrkittiń baýyrynda kóılegiń jelpildep, týra kúnshyǵysqa qaraı ketip barasyń. Alystaǵan saıyn qara búrkit aq baýyr torǵaıdaı bop kórinedi. Búrkit sorǵalap, temen quldılaıdy. Endi jeıdi-aý, endi jeıdi-aý, — dep, tastan tasqa sekirip, júgirip kelem... Qarasam — sen bir aq úrpik balapan bopsyń. Búrkit joq. Jartastyń basynda kóziń baqyraıyp otyrsyń... Qaıdan kelgenin bilmeımin, ar jaǵynan áneýgi óziń aıtqan İskendir dýana shyǵa keldi... Balapandy qolyna qondyryp ákele jatyr. «Dýana-aý! Balapanyńdy maǵan bershi!» dep edim, dýana ustata berdi. Balapandy bir qoltyǵyma qysyp kele jatyrmyn... kózine qaraımyn... aýmaǵan seniń kóziń... Balapan degenim sen ekensiń... tań-tamashamyn... Shyraılym-aý! Bu qalaı tús? Sen joryshy!

— Oıpyrym-aı! Tamasha tús eken!.. Men qalaı jorıyn?... Qudaı-aı! Men taǵy birdeńege ushyraıtyn bolarmyn ba? — dep, Aqbilek kózi bajyraıa qaldy.

Olaı jorydy, bulaı jorydy, ekeýi de jorı almady, qoryqty. Aqyrynda «tús — túlkiniń boǵy da» desip, birin-biri jubatty.

Sara baıǵazy suraı aýyl qydyryp ketti. Aqbilek pen Urqıa sháýgim alyp, túzge jóneldi.

Kúngeıdiń qyrbyq qary kebirlenip ókshege jabysady. Jel-kem. Qońyr salqyn. Aq kıimdi alyp taýlar aýyldyń ústine tónip tur. Aq shymyldyqtyń betindegi qara shybyndaı anaý betkeıde qoı jaıylyp jatyr. Taý basyndaǵy búrkitteı bop qoıshy kórinedi. Syrttaǵy tereń saıda attardyń jony qyltyldaıdy. Baýyrdan artyna taıaǵyn kóldeneń ustap, taltańdap bireý keledi.

Urqıa men Aqbilek shapandaryn búrkenip, kúngeı jaq tómpeıden asyp barady.

— ...Sondaǵy basbaǵyp kelgeni osy tómpeı ǵoı! — dedi Aqbilek tómpeıge shyǵa berip.

— Osy tómpeı, — dedi Urqıa jan-jaǵyna qarap.

— Oqtyń qıýyndaı, eı jasaǵan-aı, deımin-aý, tap so kúni sap ete túsýi qalaı!

— Apyrym-aı deseıshi...

Osyndaı áńgimelerdi sóıleskeli tórt-bes kún boldy. Ákesiniń qabaǵy túzelgennen beri, Aqbilek kúıeýin esine ala bastap edi. Bekbolattyń jaralanǵanyn, qalada jatyp emdetip jazylǵanyn áneýgúni Urqıa estirtken ǵoı. Biraq ol kezde Aqbilek etjeı-tegjeıin suraǵandaı bolǵan joq, jatsa, tursa, ákesiniń ózgerýine ýaıymdady ǵoı. Endi kóńili bir jaıly boldy. Kelimdi-ketimdi kisi azaıdy. Ońasha úıde Urqıamen otyrýy kóbeıdi. Urqıadan búgetin syry bar ma? Kúıeýin sóz qylǵandy súıetinin sezip, ońasha bolsa, Urqıa da áńgimeniń betin solaı bura berýshi edi. Bekbolattyń kóńili burynǵydaı ma eken, joq, ózgerdi me eken? Ekeýiniń sheshe almaı júrgen jumbaǵy sol edi. Sol jaqtan kelgen bir jigitke — bilshi — dep tapsyryp jiberip edi. O jigit qatynamaǵaly birsypyra bop barady. Túzge shyqsa ekeýi tóńirekke kóz salady: Kisi qara kóriner me eken... deıdi ǵoı.

Sońǵy kúnderde, ne ekenin qaıdam, Aqbilek kúıeýin kóp oılaıtyn kúıge ushyrady. Buryn bozbalaǵa da onsha telmire qaramaýshy edi. Erkekti aǵa, ózin qaryndas dep sanaýshy edi. Kúıeýinen ózge bozbalamen, berisi: ázildesýge, árisi: oramal tastasyp, betinen súıýge bolady, biraq qoınyna jatqyzýǵa bolmaıdy dep oılaýshy edi. Endi erkek kórse, qoıynǵa jatqany, qushaqtaǵany qandaı eken dep oılaıtyn boldy. Kıimsheń erkekti jalańash túrinde kózine elestetkisi keldi. Ol oıynan ózi uıalyp, bezeıin dese de, beze almady. «Iapyrym-aý, munym qalaı? Uıat-aý? Shynymen buzylyp ketkenim be?! Qatyn bolǵanym ba?!» dep tańdanar edi. Áıel bitkenniń bári osylaı oılaı ma eken? Jalǵyz men be ekem? degen suraý kelse de, Urqıadan suraýǵa batyly barmaýshy edi. Kim biledi, Urqıa da buzylǵan eken dep oılar dep, saqtanýshy edi. Óıtkeni Urqıanyń kózinde áli bala ǵoı; keshe ǵana qolynda ósti ǵoı.

Kúnderden kún asqan saıyn, Aqbilektiń kúıeýin kókseýi tolǵaqsha jıilene berdi. Kúıeýin oılamasa otyra almaıdy. Oılaý tursyn — tileıdi; tileý tursyn — yntyq bolady. Úı ońasha bolsa, Aqbilek kerilip-sozylyp, shalqasynan jatyp, kózin jumyp, qıalyna kúıeýin ákeledi. Kúıeýin qushaqtasa, súıse... sonda qumary tarqaıtyn tárizdi. Endi Urqıany kórse:

— Ana jaqtan habar joq pa? Jasaǵan-aý, nege keshigip jatyr? — dep, sert baılasqannan jaman Bekbolattyń kelýin kútti.

— Habar joq... kim biledi, o jaqtaǵy eldiń ne dep jatqanyn, — dep, Urqıa kúdik sóılese de, Aqbilek ol ısharaǵa túsinbeı:

— Nege habar bermeıdi eken?.. Nege kisini áýre qylady eken?.. Qyzdyń kúni de bar bolsyn! — dep, óz oıyn sóıleı beredi...

Bir kúni apaq-sapaqta Urqıa keldi. Sham jaǵýdan góri erte, alaıda úı jaryq ta emes. Aqbilek buryshtaǵy kishkene kilemniń ústinde jastyq shyntaqtap, jantaıyp jalǵyz jatyr edi.

— Shyraılym-aý! Beıýaqta neǵyp jatyrsyń; Sham jaǵatyn ýaq boldy ǵoı, — dep edi, Aqbilek enjarlana esinep, erkeli, nazdy maıda únin sozyp:

— Ja-ǵy-lar, — dedi.

— Sham qaıda edi? Men jaǵaıyn...

— Jeńeshe, nesine asyǵasyń, erte ǵoı, — dep, Aqbilek eńsesin burańdatty.

«Jaqpaǵanyńdy kóremin!» degendeı, Urqıa qasyna taıanyp, qolyn sozyp:

— Myna qolymda ne bar? Tapshy, — dedi.

— Qolyńda ma? Qurt.

— Joq.

— Qant.

— Joq.

— Kúmis.

— Joq.

— Endi ne? Túri qandaı?

— Aq.

— Aq... Aq... jumsaq pa, qatty ma?

— Onysyn aıtpaımyn... Áıteýir ózi tátti nárse.

— Ózi — aq, ózi — tátti. Qant — taǵy.

— Qant emes, biraq ne kerek nárse.

— O nemene, jeńeshe?

— Bul sondaı qymbat nárse. Ómirdiń bir qyzyǵy osynda.

— Oıpyrym-aı! Bu nemene eken?! Múdýar qylmaı, aıtshy, jeńeshe!

— Áýeli seniń baǵyń osynda...

— Oı, alaqaı-aı! Hat eken ǵoı!

— Taptyń, taptyń... bermeıin dep em, — dep Urqıa qaljyńdap, tumarsha búktelgen kishkene qaǵazdy alaqanyna basty.

Manadan beri sham jaqpaı, enjarlanyp jatqan Aqbilek dereý atyp turyp, sham jaǵyp, jerge qoıdy da, qaǵazdy jep qoıatyndaı qadala qaldy.

Hattaǵy sóz mynaý:

«Ǵızzetlý ýá qýrmetlý, gazızdan kórgýshi magshshym Aqbilek janǵa kápten-káp ezgý salamlarymyzny yrsal aıladik. Baǵdynda bizden hal-ahýal sýrasańyz, alqamdylella, sag-salamat dep bilersiz. Qaıyn aǵamyz Tólegenniń ıardemi arqasynda, jaraqatymyz jazyldy. Bul kúnde atqa minip, qus salýǵa da jaradyq.

O baǵydynda siz ol tarapta kápirniń qolynan aman-esen qalas bolǵanyńyzdy estip shadýá qaram bolyp, allaǵa shúkirana ettik.

Taǵdyrda ıazmysh ılan darylpanadan, darylbaqıa raqylap etken shapaǵatly anamyznyń ımany salamat bolgaı edi. Qazaǵa yrazy, bálege sabyr etińiz.

Úshbý Aqbergen ıoldashymny sizge kóńil aıtyp, amanlyq, bilý ýshin jiberip otyrmyn. har neshik bolsyn, bizdiń kóńilimde bóten nıet joq. Siz de kóńilińizge bóten nárse almaǵanyńyzdy tileımin. Az kúngi qaıǵy japaǵa sabyrlyq qylyńyz. Ne nárse bolsa, qaıyryn tileıik. Onda sizler, munda bizler aman bolǵaı edik.

Dáıý qalam tebretkýshi biradaryńyz Bekbolat dep bilersiz».

Bul hatty anaý-mynaý áıel oqysa, qýanǵannan sekirip túser edi. Aqbilek myrs etip kúlip jiberdi:

— Jeńeshetaı-aı! Jaqsy boldy ǵoı! — dep hatty qaltasyna salýǵa qımaı, qaıta-qaıta ashyp, aınaldyryp kóre berdi.

— Aıtqam joq pa?

— Aqbergen qaıda?

— Bizdikinde otyr.

— Maǵan jolyqpaı ma? — dedi de: — Joq, joq, bolmaıdy eken, — dep, ózin-ózi toqtatty. Aqbergen birtúrli jyly kórinip ketti, óıtkeni ol jarynan hat ákeldi ǵoı. Kórgisi kelse de, basy qaraly ekenin, jolyǵý jeńildik bolatynyn oılady: — Endi qaıtemiz? — dedi.

— Qaıtesiń? Sen de hat jaz.

— Ne dep jazam?

— Óziń bilesiń. Kóńilindegi sózińdi sen de jaz, uıalasyń ba?

— Apyrmaı! Endi ne dep jazam?

— Tańerteń erte júredi. Qazir daıyndap qoı. Men bir aınalyp kelem, — dep Urqıa ketip qaldy.

Aqbilek qol sandyǵynan keste syzatyn qyzyl qaryndashy men bir paraq qaǵaz alyp, «Qyz Jibekti» astyna salyp, etpetinen jatyp, qaryndashyn jalap qoıady.

«Ǵazız kórgýshini», «Baǵdynda hal-ahýal surasańyzdy» bu da jazdy. Sodan keıin aýzyna sóz túspeıdi. Sóz samsap-aq tur, biraq qaısysyn jazaryn bilmedi. Birese bárin aıtqysy, kóp jazǵysy keledi; birese ádepti oılaıdy. Qansha jazsa da, oıdaǵynyń myńnan birin jetkize alar emes. Qaryndashty jalaı túsip, bireý kelip qala ma dep, sasqalaqtap otyryp:

«Bizde de bóten nıet joq. Úshbýhatty alǵannan keıin bir kelip ketpegińizdi tileımin. Asyǵys jazyldy. Ǵaıyp etpeńiz... Dáıý Aqbilek» — dep jazdy.

Azdan soń, Urqıa kelip, haty alyp ketti.

El jatsa da Aqbilek oıaý, onyń qıalyńda keleshektegi sulý ómir. Ózin uzatqan eken deıdi. Basynda jibek jelek, kıgeni úlde men búlde. Janynda Urqıa men Sara, aýylǵa taıaý jasyl saıda tamyljyp, syzylyp turǵanda, aldynan samaldaı bolyp, qyzyldy-jasyldy qyz-kelinshekter keledi. Olardyń kóılegi de, kók shalǵyn da, kúlkisi de sýdyrlap, syńǵyrlap ketedi. Shekesine tyrs-tyrs etkizip, qatyndar shashý shashyp, balalar aıaǵynyń astynan talasa-tarmasa alyp jatady...

Qulpyrǵan shaıy shymyldyqty aldynan ustap, qaz-qatar qyz-kelinshektiń qaq ortasynda jeleginen eki kózin jaltyratyp Aqbilek kele jatyr. Jurt máre-sáre, ý-shý...

Jasaýyn jaınatyp jıyp, kilem, kórpe tósegen, oıýly aq otaýǵa ákelip kirgizedi. Qurýly shymyldyq ishine byqyrlaǵan qyz-kelinshekterdiń ortasyna Aqbilek otyrady. «Kelindi kóremiz» dep úlken qatyndar kelgende, Aqbilek syzylyp túregeledi. «Ashshy betin!» degen bir úkim daýys shyqqanda, jelegin bir qyz ashady. Aqbilektiń kelbeti Aı men Kúndeı. Qatyndar tań qalady: «Kóp jasa! Otyra toı, shyraǵym!» degende, Aqbilek jibek kóılegin sýdyratyp, otyrady...

Toı ótedi. El tarqaıdy. Aqbilek aq otaýynda... ol kelinshek. Basyna jaýlyq saldyrypty, syrtynda jelegi. Tósek aǵash aldynda aq saýsaǵy maıysyp, kúıeýine aq kóılek qaıyp otyr. Janynda dombyra shertip, Bekbolat jantaıyp jatyr. Aqbilek ádemi kúı shertkende jany súısinip kúıeýiniń betine jymıa jyly qaraıdy; ishinen «Janym-aý!» deıdi. Bekbolat ta jymıyp qolyn sozady. İsin qoıyp, Aqbilek shyntaqtap, kúıeýine taman jaqyndaıdy. Kúıeýi moınynan qushaqtap, úlbiregen aýzynan, mamyq tamaǵynan tátti súıedi. Biriniń kózine biri qaraıdy. Qarasa da toımaıdy...

Úlken úıdiń samaýryny qaınaǵansha, Aqbilek otaýynyń túndigi ashylmaıdy. Jibek shymyldyq kúlimdep kún sáýlesi jabyqtan túskende, Aqbilek turaıyn dese de, kúıeýi qypshasynan qysyp, qytyqtap, kúlip jibermeıdi. «Bolar endi, sáýlem!» dep, Aqbilek turyp, kıinip, jez quman alyp, maıysyp, dóń astyna túzge ketedi.

Lek-lek bolyp júgirisken qozy, oınaqtaǵan bota, jeli basynda qulyn ustaǵan, bıe qýǵan bala-shaǵa, tezek tergen, án salǵan qyz-kelinshek... solarǵa, qarap, Aqbilek aqyryn aıandap kelip otaýyna kiredi. Ózi dáret alyp bolǵan soń, kúıeýiniń qolyna sý quıyp, shymyldyqtyń baýyndaǵy kesteli oramalyn áperedi...

Keshke taman qanjyǵalaryna qatarlap qaz, úırek baılanyp, bedeý minip, qarshyǵa ustaǵan kúıeýleri kele jatqanda, Aqbilek aq otaýdyń janynda qarap turady...

Kóshkende Aqbilek jelegin qaıyryp, beline qystyryp, otaýyn jyǵysyp júk artysady. Kósh jónelip ketken soń, artta qalǵan óńsheń qyz-kelinshek jamylǵyly kók jorǵa mingen Aqbilekti ortalaryna alyp, kóshke jetkenshe jarys salady. Bular kósh qasynda toptanysyp kele jatqanda, qoldarynda qarshyǵasy, bir top bolyp, kúıeýleri de sypyldatyp óte shyǵady...

Aqbilek bala kóteredi. Kúıeýine tartqan bir jaqsy ul tabady. Kúıeýi Aqbergen ekeýi ana jaqta qarshyǵalaryn aınaldyryp jatqanda, Aqbilek besiktegi bóbegin tyrbıǵan saýsaǵynan súıip, arqalyǵyna asylyp, emirenip, emizip otyrady. Aǵasy atqa minip ketkende, basyna úkili taqıa kıgizip, bóbegin alyp aldynan shyǵady. «Aǵańdy qarashy, shybynym!» degende, bóbegi umtylady: aǵasy bóbegin joǵary kóterip, nasybaıynan ıiskeıdi...

Budan da sulý, budan da tátti qıaldarda jatyp, Aqbilektiń kózi ilinedi...

Tańerteń Urqıa kelgende Aqbilek:

— Ketip qaldy ma? — dep surady.

— Ketip qaldy, — dedi.

Óıtkeni keshegi hatta kúıeýin shaqyrǵany uıat bolǵandyǵy artynan esine túsip edi.

Arada tórt-bes kún ótti me, qalaı.

Aqsaqal úıde joq edi. Aqbilek Sarasyn qolynan ustap, áınek aldynda tur edi. Malshylar mal qoralatyp, malshy qatyn sıyr saýyp jatyr edi. Qoranyń joǵarǵy buryshynan áıeldiń jaýlyǵy aǵarań etti. Urqıa eken.

— Qalqam, qulaǵyńdy ákelshi, — dedi.

— Shyn ba?

— Shyn emeı...

Aqbilek sińilisin Qajikendi shaqyryp kel dep jiberdi de, aýzy jabysa qaldy.

— Endi qaıtemiz?

— Bizdikine túset te.

— Aǵaıdan uıat emes pe?

— Joq, oıbaı! Ekeýińnen bólek onda ne oı bar deısiń.

— Bizdikinen bir toqty soıyńdar.

— Shyraılym-aý! O ne degeniń... Oǵan bir qonaq asy bere almaǵanymyz ba?..

Aqbilektiń júregi alyp-ushyp barady. Úıge kirdi. Sham jaqty. Sháı jasady. Alashanyń qaıyrylǵan jerin jazdy. Jaınamazdy durystap ildi, áıteýir bir jerde baıyz taýyp otyra almaı, oǵan da, buǵan da alańdaı berdi. Ol beıne bir osy úıdiń ishin kórýge, synaýǵa, mineýge kelgen kisi: bári de jınaq, taza, retti bolsa eken deıdi. Samaýryn da, Qajikenniń jeńi de, malshy qatynnyń bet-aýzy da, dastarqan, oramal da kir tárizdi.

— Qaraǵym-aý! Jeńin saltaq-saltaq bop ketipti ǵoı! Murynyńdy súrtpeseıshi, álde kimniń balasyna uqsap, — dep, Qajikeńdi ıeginen qaqty...

Qajiken Saranyń qolyńdaǵy baýyrsaǵyn qaǵyp túsirip, Sara yńyldap jylaǵaly kele jatyr edi:

— Aınalaıyn, kúnim!.. Qoı qoı endi... baýyryńa tımeseıshi! Seniń esiń bar ǵoı! — dep, eki baýyryn ýatyp basalqa aıtty.

— Úrbıe-aý! Betińdi kishkene jýyp júrseıshi! — dep, qazanshy qatynnyń aldyna bir ýys baýyrsaq tastady. Jaýlyǵy tozyp ketkenin jańa kórgendeı, apasynyń eski kımeshegin bermek boldy.

— Kún saıyn dalada júrgende ishteriń pyspaı ma? — dep, qoıshyǵa da til qatty.

— «Bu qaı sózi!» degendeı, qoıshy tańyrqap:

— Nege pysady? — dedi.

Aqbilek báriniń qamqor anasy ózindeı, bárin de qanaty astyndaǵy balapandaı, baýyryna basyp, jylytqysy keledi. Bárin de ózindeı qýanyshty, baqytty bolsa eken deıdi. Eshkimdi renjitetin, eshkimge jamandyq oılaıtyn túr joq. «Nege pysady?» dep qoıshynyń qońyraıǵanyn da jarastyqty kórdi. «Qaıtsin paqyr! Sharshap keledi ǵoı!..» dep oılady.

Sháı kúndegideı uzaq ishilgen tárizdi. Saranyń uıqysy kelmeıtin tárizdi. Qaradan qarap otyryp asyǵa berdi. Sháı jıylysymen, balalardyń tósegin saldy. Tysqa shyqty. Ac úıdegi Úrbıege baryp qazandy tezirek qaınat erterek jatamyz, uıqymyz kep otyr, — dedi. Qaıtyp kep jupar sabynyn burqyratyp, betin, moınyn, bilegin ábden tazalap jýdy. Abdyrany ashyp, máre kóılegin alyp, balalarǵa kórsetpeı, apasynyń eski jaýlyǵyna oraı, kórpeniń arasyna qoıdy.

Et piskenshe Sara uıyqtap qaldy. Qajiken qoıshynyń qasynda otyryp «Jalmaýyz kempir» degen ertegisin aıtqyzdy. Et túsirildi. Aqbilektiń et jegisi kelmeıdi. Malshylarǵa: «Jeńder», — deı berdi. Etti jep bolyp kele jatqanda, Urqıa keldi.

— Jeńeshe, et je!

Urqıa:

— Aýyz tıeıin, — dep bir japyraq saldy.

Et jep bolǵan soń, Qajikendi jatqyzyp, Urqıa men ekeýi tysqa shyqty. Áınek aldynda turyp, ekeýiniń kúbirleskendegi áńgimesi: qalaı jolyǵý, qaı jerde jolyǵý edi. Urqıanyń oıy: Aqbilekti óz úıine aparyp, ekeýine bir tabaqtan dám jegizý edi. Aqbilek Ámir aǵasynan uıalyp, ári balalardy jalǵyz tastap ketýdiń esebin taba almaı, barmaýdy qalap edi. Qalasa da, Urqıanyń oıy durys: shamnyń jaryǵynda ony kórip otyryp, bir tabaqtan as jegen, qandaı jarastyqty! Bul tuńǵysh jolyǵýy ǵoı. Ári sóılesip, beri sóılesip, Aqbilek balalardy uıyqtatyp barýǵa bel baılady.

Balalar uıyqtaǵan kezde, Aqbilek máre kóılegin, taza kamzolyn kıip, jupar ısin ańqytyp, bıqasap shapanyn jamylyp, aıaǵyn eptep basyp, esikti eptep jaýyp, býyny dirildep, tabaldyryqtan attady. Aı jaryq. Qar kúmisteı jylt-jylt etedi. Juldyzdar saırap tur. Eki úıdiń arasyndaǵy jalǵyz aıaq jol qaraýytyp jatyr. Bu jol ujmaqqa aparatyn jol sekildi. Osy jolmen baryp, qyzyqty, tátti, sulý ómirdiń esigin ashatyn sekildi. Basqan saıyn baq esigi jaqyndaıdy. Júregi dúrsil qaǵady. Urqıa aldynan shyqty.

— Ámir aǵam qaıda?

— Aýyz úıde... Sender ońasha bolasyń.

Oı alla-aı! Aqbilek shyn sonymen birge otyrǵany ma?!

Urqıa esik ashty. Qatty uıyqtap oıanǵanda, qarańǵy úı kenet jarqyrap ketse, kóziń qandaı uıalady. Baq esigi ashylǵanda, Aqbilektiń beti de uıalyp, kirýge júreksinip, ántek kidirip qaldy.

— Kir, qaraǵym, kir!

Olar kórinbeıdi. Biraq osy úı tolǵan olar. Kóılegin sýdyr etkizip, Aqbilek kirip keldi. Bekbolatqa otyrǵan úıi nurǵa tolyp ketkendeı boldy. Aqbilek jeńeshesiniń artynan erip, syzylyp kelip tómenirek otyrdy. Týra qaraýǵa dáti shydamaı, tómen qarady.

— Esen be, qaraǵym! — dep, áýeli Aqbergen amandasty. Bekbolat qalaı amandasýdyń esebin taba almaı?

— Esen be, qaraǵym! — dep, joldasynyń sózin aıta saldy. Aqbilek:

— Úsh-shúkir, — dep, erniniń úshin qybyrlatty.

Tym-tyrys.

— Apańnyń artqy jaqsylyǵyn bersin!.. Qudaı ámiri maqul... tek óz mańdaılaryń ashylsyn! — dep, únsizdikti Aqbergen seıiltti. Bekbolat úndegen joq.

Aqbilek ýysyndaǵy torǵyn oramalymen kózin súrtti. Bekbolat tómen qarady.

Ol eki arada Urqıa etin túsirdi. Qonaqtarynyń qolyna sý quıyp, dastarqan jaıdy. Tósin salyp, semiz toqtynyń jarty etin túgel asqan eken. On shaqty toqtynyń mańdaıy ǵoı.

Aqbilek kúıeýine onsha taıanbaı, arasynda bir kisi syıǵandaı ǵyp, tabaqqa taman otyrdy. Aqbergen pyshaǵyn alyp: «Týraımyz, ba?» degendeı Bekbolatqa qarady. Bekbolat ym qaqty.

— Qudaǵı, munda kelińiz! — dep, Aqbergen astyń aldyn ana jaqtaǵy qaıyn aǵasyna jiberý kerektigin bildirdi.

— Oıbaı, jeı berińder, qaraqtarym! Kúıeý kádesin soń istersińder, — dep edi; Bekbolat saqaý kisishe ymdap bolmaǵan soń, Urqıa tabaqty aýyz úıge aparyp, bir japyraq kesip berip, qaıta ákeldi. Kúıeýler Urqıany shaqyryp, tórteý bolyp, tabaqty jaǵalaı otyryp, et jeýge kiristi. Urqıa otyrarda Aqbilekke qarap:

— Qaraǵym, jaqyn otyr! Bekbolattan nesin uıalasyń? Ekeýińnen jaqyn kisi joq... Bu da bir mereke emes pe?.. — dep, túrtip edi. Aqbilek ántek qozǵaldy. Áıtse de tabaqqa da, Bekbolatqa da qashyǵyraq edi.

— Iá, súıtińder, tizelesip otyryńdar! Uıalatyn úlken kisi joq qoı, — dep, Aqbergen de aıtty.

Ekeýi birdeı qoımaǵan soń, Aqbilek qozǵalyp, Bekbolattyń oń tizesine shapanyn súıkeı otyrdy.

«Jeńder, alyńdardan» basqa, dastarqan ústinde pálen sóz bola ma? Jasyryn kelgen kúıeý túgili, etke bas qoıǵanda, Áldekeı aǵaılardyń da aýzyna qum quıylyp qalady. Bári de ádepti, sypaıy, birin-biri qaltyqsyz syılap, shyn kóńilmen jaqsy kórip, ólip-óship otyr. Et jep otyr deımisiń? Bular yrys jep otyr ǵoı!

Bekbolat kóz qyrymen jarynyń betine qarap qoıady. Aqbilek burynǵydan sulý, ádepti, salmaqty, sáýlem bolǵan eken dep oılaıdy. Mundaı jary bolǵanyna ishinen maqtanyp, murtynan jymyńdaıdy. Aqbilek ántek ımenip, betiniń ushy oıyp alǵandaı qyzara beredi. Bekbolattyń betine týra qaraýǵa beti shydamaıdy. Onyń salaly saýsaqtaryna kózi túskende, Qaramurttyń saýsaǵy esine túsip, óz oıynan ózi uıalyp otyr edi. Kúzgi beımaza qara shybyndaı dál osy arada esine túsip, mazasyn alǵanǵa ishinen qynjylyp edi. Biraq Bekbolat ony sezbeıdi. Sezdi me eken dep, Aqbilek shashyn sıpaǵan bop, shalqaıyńqyrap, Bekbolattyń betine bir qarady. Kózine kózi túsip ketti. Onyń kózi — súıgenim bir sen — dep turǵan tárizdi, talmaý, býaldyr kórindi. Aqbilek: «Men de seniń jolyńa janym qurban degendeı salaly, oq kirpigin salmaqpen qaǵyp, maıy jyltyraǵan qara kózin bir tóńkerdi. Ekeýiniń de birine-biri kóńil toıdy...

Tamaqtan keıin Urqıa kúıeý men qalyńdyqty ertip shyǵaryp saldy.

Eki jar qoranyń syrtyna jetkende, aıaqtary qoıýlady. Ánekı, toqtady. Jar qoly jardyń belin qysty. Aqbilek nazdanyp joǵary qaraǵanda, aı júzin aspanda aı kórdi. «Súıseń súı!» degendeı, juldyz da jymyń qaqty. Qylysh murt bal eringe tıgende:

Dem alys ysynyp,

Saýsaǵy sýynyp,

Belgisiz qysylyp,

Pishin qubylyp:

Iyǵy tıisip

Úndemeı súıisip.

Mas bolyp...»

jatqanyn aqyn Abaı bolmasa, biz sýretteı almaımyz...

Ańsap jolyqqan eki asyq tar tósekte ne aıtysyp, ne qoıyspaıdy; tań atqansha, ish-pysh-mysh... dep kóp sybyrlasty. Ol sybdyrdy jazýǵa orman — qalam, aspan — qaǵaz, teńiz — sıa bolý kerek...

Jáne qarańǵy úıdegi kúıeý, qalyńdyqtyń sybyryn tyńdaıtyn jeńgesi biz emes, ony jeńgelerinen suraı jatarsyz. Áıteýir el turmaı Bekbolat atqa qondy. Aqbilek shapanyn búrkenip, qasynda turyp, jeńgesi qoltyqtap attandyryp, saýlyq tilesti.

Bekbolat kelip ketkennen bylaı, Aqbilek anasynyń qaıǵysyn az-azdap umyta bastady. Óıtkeni óz tilegi, óz ómiri, óz baǵy qyzyqtyraq, basymyraq bola bastap edi. Burynǵydan da beter erkekti endi jaqsy kórdi, Bekbolattyń jıi kelip júrgenin tiledi; onsyz ómirde qyzyq joq tárizdi kórindi. Alaıda ol tilegin kúıeýine bildirýge uıalyp edi.

Bir kúni taǵy da kóńili erkek tilep, kerilip-sozylyp jatyp, júregi aınyp qusqany... Júregi beı-jaı bolady da turady. Jumyrtqaǵa zaýqy shabady. Tandanady. Jerik bolǵany ma? Bekbolat kelip ketkeli bes kún aralaǵan joq qoı. Onymen de turmady. Aqbilek tolǵaq naýqasqa ushyrady. Urqıa ózi bala kótermese de, bala kótergen áıelderdiń jerik bolǵanda qaıtetinin biledi ǵoı. Aqbilektiń jata beretini: jumyrtqa izdegeni, tolǵaǵy — aýmaǵan bala bitken áıeldiń belgisi. Aqbilek jeńgesinen dertiniń mánisin suraı bergen soń:

— Qalqam-aý, boıyńa birdeńe bitti me dep shoshımyn, — dedi.

— Qoıshy, jeńeshe! Qaıdan bitedi?

— Kim biledi.

— Jańa da emes pe edi?

— Qaıdam...

— Tez bilinýshi me edi?

— Birer aı ótkende bilinse kerek edi.

— Endeshe, buryn boldy ǵoı...

— Sóıtip masqara bolmasa...

Aıtqandaı-aq, ekiqabat ekeni kún asqan saıyn málim bolýǵa aınaldy: etegi de kópten beri synbapty, ishi de ántek tompıǵan ispetti...

Aqbilekke bul jańa dert boldy. Uzatqaly otyrǵan qyz emes.

Kúıeýiniń kelgenin jurt bilmeıdi... Jáne kúıeýinen ekeni eki talaı: dert bolmaı qaıtsin... jeńgesimen sybyr taǵy molaıdy: balany qalaı túsirýdiń amalyn keńesti.

Urqıa jansyzdap kári qatyndardan bala túsirýdiń, em-domyn surastyrdy. Bala birdeńeden shoshynǵanda, jyǵylǵanda, oqysta túsetinin bildi. Urqıa qarańǵy buryshqa tyǵylyp turyp, Aqbilek kele jatqanda, «Ap!» — dep shoshytyp baıqady; oınaǵansyp, ishke túrtip qalyp baıqady. Oǵan túsetin bala kórinbedi. Aqbilektiń ishkeni as bolmady; jatýdy, kúrsinýdi kóbeıtti...

Sóıtip júrgende bir kúni Urqıa otyryp:

— Shyraılym-aý! Men de ekiqabat boldym bilem. Sarymsaqqa zaýqym shabady; meniń de júregim lobyp qusatyn boldym... — dedi.

— Senikin qoıshy! Seniń tilegeniń bala ǵoı... Qudaı kóz jasyńdy ıgeni de, — dedi.

Urqıanyki ras eken. Bir kúni aýyldyń bir-eki qatyny qabý qabyp otyr edi, Urqıa aýyz úıge baryp, loqsyp, qusyp keldi. Qatyndarǵa kelip, jerik bop júrgenin bala bitkenin aıtyp:

— Óstýshi me edi, — dep surady.

Qatyndar:

— Qudaı bereıin dese qıyn ba? — dep, tamsanysty: qutty bolsyn aıtysty.

«Urqıa eki qabat» degen habar keshikpeı-aq aýyl arasyna jaıyldy. Tileýles qatyndar: «Baıǵusqa bolsyn» dep, Mamyrbaıdikine aralasqanyn kúndeıtinderi «Á, qoıshy!..» Ol bala tapsa, bizdiń sur tóbet te kúshikter... desti.

Degenmen, Urqıanyń ekiqabattyǵy anyq bolýǵa aınaldy: bir-eki aıdan keıin ishi de bilinip qaldy.

* * *

Azdan beri aqsaqal attan túspeıtin bolyp ketti. Ataıyn arasynyń daý-shary, kempir nazy degendeıin aqsaqaldyń aldyna kelmeı turmady. Bireýge o dep, bireýge bu dep sózge kirispese, eptep-septep óz qulqyn da oılamasa, el adamynyń adamdyǵy, aıbyny bola ma? Dos súıinip, duspan kúıine me? Áıtpese, «Aqsaqal» atana ma? Mamekeń de «Aqsaqaldyń» qalpyn quryp atqa minip júr edi.

Ne jumysy baryn kim bilsin, búgin qasyna ultaraqty ertip, Áben aýylyna ketti. El adamdary ol aýylǵa osal-ońtaǵaı jumyspen barmasa kerek qoı. Aqsaqaldyń barysy da, sirá, tegin emes qoı. Júrerinde aýyldaǵy órimshi Taıkótti shaqyrtyp, saqal-murtyn tujyrtyp, keńirdek júnin qyrdyrdy. Aqbilekten jýylǵan kóılegin surap kıdi. Tós qaltasyna segiz búktep, taza oramal saldy. Etigin de túkiriktep súrtti. Kópten beri búıtip túzelgenin Aqbilek kórgen joq edi; bir syı jerge baratynyn ishi sezdi.

Áben aýyly otyz shaqyrymdaı kelýshi edi. Bizdiń Qydekeńder bolsa, jolda bir aýylǵa qonyp, bir aýylǵa tústenip otyryp, altynshy kúni qonaǵa áreń jeter edi. Mamekeń ondaı qoly tıip júrgen azbah aqsaqal emes qoı: jolda atyn bir shaldyryp, qonaǵa Ábel aýylyna keldi. Jaılaýda bolmasa, qystaýynda otyrǵanda Áben aýylyna barmaǵaly eki-úsh jyl aralap ketip edi.

Áben aýyly Altaıdyń bir shuraı qoınaýynda. Bylqyldaq bulaq. Bulaq boıy tal. Syrty — ormandy, aqbarly zańǵar taý, aldy buırat. Buırat ishinde qamysty kól. Bulaqtan óte beristegi uzyn qora Ábendiki. Anaý taýdyń et baýyryndaǵy jeke qora ákesimen týysqan Sataı qajyniki.

Mamyrbaı aqsaqal bulaqtan ótip, qoranyń yǵyndaǵy tarmaq dińgekke taman kele jatyr.

Arty tutas, aldy ashyq, jarysa sozylǵan eki uzyn qora. Ortasy — beti ashyq aran. Bul aranǵa bes-alty júz jylqy syıyp ketedi. Teriskeıdegi uzyn qoranyń kúńgeı beti jaǵalaı esik, munyń bári qoıǵa, túıege, sıyrǵa, botaǵa, taıynshaǵa arnap soǵylǵan bólek-bólek mal qora. Anaý artqy kóldeneń óńsheń at qora. Kúngeıdegi uzyn qora baıdyń úıleri: ózi otyratyny bir basqa, eki qatynnyń úıi eki basqa, balasynyń otaýy, qonaq úı, malshylardyń úıi, shoshala, ettik, astyqhana...

Qoranyń tóńiregi tap-taza. Arannyń túkpirinde býy burqyrap eki qur at sýyp tur.

Aqsaqal attaryn dińgekke baılatyp etegin qamshymen bir qaǵyp, qaqyrynyp, teriskeı jaqtaǵy kishkene esikten baıdyń qorasyna kirdi. Qadalary bir-bir kisideı, kósh qulash dóńbekpen, sypsyń shyryshpen jabylǵan búp-bútin, oqtaı, zańǵar qoraǵa kirip kelgende, ne dáýir-aq deneli aqsaqal baladaı bop ketti. Ómiri mundaı qoraǵa kirip kórmegen Ultaraqtyń kózi bajyraıyp, aýzy ańqıyp qaldy. Tolyp jatqan esiktiń qaısysyna kirerin bilmeı, ańyryp turǵanda, bir esikten ońtaıly attaı daıarshy jigit shyǵa kelip, sálem berip, qonaq úıge bastady. Syqyrlaǵan jańa esiktiń taqtaı tabaldyryǵyn attap, qonaqtar úıge kirdi. Aqsaqal sáki taqtaıǵa otyrar-otyrmasta daıarshy jyp etip etigin tartty. Ultaraq qolbańdap jete almaı qaldy. Etik qoıatyn jeri de bólme taqtaıly qabyrǵadan shyǵarǵan shkaf eken. Úıdiń asty taqtaı: tóbesin qoldyń salasyndaı músin shyryppen ıt arqalaý qyla jaýyp, aqpen sylap tastapty. Kire beris jer alasa, qur taqtaı, odan arǵy jer tórdegi úlken áınekterge sheıin, kıiz, alasha, kórpe, bóstek tóseýli bıikteý sáki. Eki áınektiń arasynda joǵaryda jeldetkish shyryldap án sap tur. Ultaraq tıirmen be dep oılady. Buryshtaǵy karnezdi nar peshtiń qýysynda qaz moıyn jez sháýgim; peshtiń aldynda úlken jez shylapshyn. Tórdegi kóldeneń syryqta qyzyl ala tek jaınamaz, eki súlgi. Osy sekildi úsh qonaq úıdiń ortadaǵysyna Mamyrbaı aqsaqal kelip otyrdy. Oń jaqtaǵy úıde qonaqtary bar eken: kúbirlegen daýys estiledi.

Qas qaraıǵan kez edi: daıarshy jigit jetilik lampyny jaǵyp, qaıyńnyń bezinen naqystap istegen úsh sıraqty kúrsige ornatyp, ortaǵa qoıdy. Birazdan keıin daıarshy kirip:

— Baı kele jatyr, — dedi.

Aqsaqal óńirin jıyp, qobdılanyp, tamaǵyn kenep, ulyq kele jatqandaı shalqaıyńqyrap, siresip qaldy. Baı keldi. Aqsaqal ushyp túregelip, qol qýsyryp sálem berdi. Baı daýsyn áreń shyǵaryp álik aldy.

«Jaryqtyq» áli qartaıǵan joq eken. Bez beldi qara búrkitteı, aıyr saqal, qylysh murt, qabaqty, qasty, muryndy, aıbyndy, arǵymaq, aqsary kisi; kelbeti burynǵynyń batyryndaı. Baıdyń qasynda Mamyrbaı aqsaqal emes, qaryn tuǵyrshyq tárizdenip ketti. Baı túregep turyp daıarshyǵa aıatyn usyndy. Daıarshy mysyqsha jyp etip, etigin eppen sýyryp, teri shalbarynyń qurysqan balaǵyn jazdy. Mamyrbaı aqsaqal eki qolyn usynǵanda, baı bir-aq qolyn berdi de, tip-tik bolyp, qara eshki terisi bóstegine kelip otyrdy.

— Sharýalar amandyq pa? — dep kelte ǵana amandasty. Aqsaqal baıdyń kúıi-jaıyn, aýyl-aımaǵyn da qazyp, amandyq suraǵanda, baı:

— Aman, — dep bir-aq pet jaýap berdi. Az tym-tyrystan keıin: — Sapar ońǵarylsyn! — dedi.

— Áleı bolsyn! — dep aqsaqal qaýtańdady.

— Ana úıdegi kisilerdi munda keltirshi! — dep, baı daıarshyny jumsady.

Deýi-aq muń eken — tórt-bes kisi jetip keldi. Baı:

— Siz berirek... — degen sózinen aqsaqal qadirli qonaq ózi ekenin sezip, mardamsyp qaldy.

O kelgen qonaqtardyń ishindegi sorpaǵa shyǵary: Imanbaı bı, Áldekeı, Músiráli eken: qalǵan ekeýi solardyń joldasy. Bular sol retimen aqsaqalǵa taıaý jerden oryn aldy.

Qonaqtar amandasyp, jaılanǵan kezde úlken kók dastarqan jaıylyp, baýyrsaq shómele bop tógilip, aq tarelkamen eki jerden sary maı qoıylyp, sary bıe samaýryn kújildep úıge kirdi. Samaýrynnyń eki jaǵyndaǵy eki epti daıarshy qara botnosqa qyzyl kárlen shyny-aıaqtardy qatarlap tizip sháı quıýǵa kiristi. Sháı quıýy da tártip: birde-biriniń aıaǵyn aýystyrmaıdy, ilgerili-keıindi quımaıdy, erneýinen asyrmaıdy, birin-birine soǵystyrmaıdy, ákki dúkenshilerdeı qoly-qolyna juqpaıdy. Tórdegilerdiń sháıi kúreń, qaımaǵy kesek bop quıylady: Músiráliden tómen ketken soń, sháıi kógildirlenip, ar jaǵynan Semeı kórine bastaıdy. Maı da, baýyrsaq uıtqysy da aqsaqaldyń aldynda, tómengi jaqqa shashyrandysy baryp jatyr. Bizdiń Ultaraqtar shetke shyqqan baýyrsaqty qasqyrsha qaqshı bergen soń, baı:

— Ana jaqqa baýyrsaq jibershi, — dedi.

Mamyrbaı aqsaqal: «Baýyrsaqty úrkitip otyrǵan sen be?» degendeı joldasyna zildi kózimen bir qarap qoıdy. Bytyrap jaıylǵan toqtylarǵa sodan keıin azyraq qut qonaıyn dedi.

Sháı ústinde pálendeı sóz bola qoıǵan joq. Aqsaqal segiz búkteýli oramalyn sýyryp, mandaıyn sıpaı túsip otyrǵanda, baı shyny-aıaǵyn tóńkerdi. Keıin qalsa, aıyp tóleıtinnen jaman ózgeleri de tóńkere bastady.

Sháı jıyldy. Baıdyń maldasyn quryp otyrǵanyn kórip, bir adam aıaǵyn kósilgen joq. Áldekeı ózine-ózi kelip, qara shaqshasyn sýyrdy. Baı ym qaqty. Topyraq salǵan, qalaqshaly kishkene shylapshyn Áldekeıdiń aldyna jetip keldi. Sondaı bir shylapshyndy óz aldyna qoıyp, túkirip otyrdy. Ony kórgen Ultaraqtar qalaı bolsa solaı bylsh etkizýdi doǵaryp, qaqyrǵysy kelse, tysqa shyǵatyn boldy.

Áldekeı qaz moıyndy baıaǵy qaǵysyna saldy. Músiráli qus kórgen qarshyǵasha qobdılanyp, alaqanyn jaıyp edi. Áldekeı betine ajyraıa qarap, basyn shaıqap, shaqshasyn tutamdap otyryp aldy. Alaqany jaıýly qalǵan soń, Músiráli uıalyńqyrap:

— Kishkene, kishkene... — dedi.

— Ózińdikin atsaıshy, — dep Áldekeı qyryn qarandy.

— Ákel beri, — dep, Músiráli omyraýlap, tizeden tartty.

— Bolmaıdy, — dep Áldekeı ony eleń qylmaı, jáıimen túkirine berdi.

So kezde baı jymıyp, Áldekeıge qarap:

— Músiráli saǵan nege jabysa beredi? — deýi-aq muń eken, Áldekeı qoqaılanyp:

— Bilmeımin osy ıttiń maǵan ne ǵyp úıir bop júrgeni! — dep, bir jymıyp aldy.

Músiráli Áldekeımen qurdas edi; ázilge doǵal bolǵan soń, Áldekeı onyń ıyǵynan túspeýshi edi. Baı sonysyn bilip, álgi ısharasy: «Taǵy bir qolǵa al!» degeni edi, baıdyń munysyn sezgen soń, Áldekeı uzyn keńirdegin sozyp:

— Baıaǵyda osy Músiráli Shaıan noǵaıdyń baqalyn qydyrtyp júr edi... — degen kezde-aq, otyrǵan jurt jymyńdap, kúlýge yńǵaılana bastady, — bul onda Bóketpen quda ǵoı, Bóket bir tildi adam edi. Sonda Músiráli qalmaqshy Isabaımen ońasha sóılese beripti. «Qudańyz sizdi kerek qylmaı ketti-aý» dep jurt Bóketke, qaljyńdasa kerek. Sonda nasybaıyn atyp bolyp, Bóket aıtqan eken: «Batyr men batyr — mańaılasqan jaýda bas qosady: sheshen men sheshen — tańdaılasqan daýda bas qosady; molda men molda jaınamazda bas qosady; ıt pen ıt — jer oshaqta bas qosady. Anaý qalmaqshynyń ıti, mynaý qasqyr tymaqtyń ıti. Eki ıttiń bas qosqan jeri osy boldy ǵoı» — degen eken...

Jurt dý kúldi. Músiráli qyzaraqtap:

— Ýa, shirkin-aı, ýa shirkin-aı!.. Qashan súı dep... Óziń kim ediń?.. — dep kele jatqanda, Áldekeı taǵy kıip áketti:

— Tánti myrzanyń aýzynan jalyny shyǵyp turǵan kezi. Bizdiń Sársekeńe qyryndap júrse kerek. Qozykege kelip túsipti. Qozyke: Sársekeń aldyna jaı, Sársekeń aldyna jaı! — deı berse kerek. Sonda Tánti myrza dastarqandy serpip jiberipti. Jurt ańtarylyp otyryp qapty. Omaráli dilmar adam eken: sózdi so kisi bastapty:

«Ertede bir jaqsy han jaman handikine qonaqqa kelgen eken. Jaman han salǵan jerden: «E, han, elińizdiń qatyny býaz ba? Maly jýan tysha ma?» — dep kele jatqanda, ana bólmede otyrǵan qatyny shyjymdy tartyp qalypty. Jaman han borbaıyn ustaı-mustaı tura jónelipti. Jaman hannyń danyshpan ýáziri bar eken. Jaqsy han ýázirden: «Hanyń nege ketip qaldy? Qatyny býaz ba? Maly jýan tysha ma? — degeni qaı sózi?» dep suraıdy. Sonda ýázir otyryp: «Qatyny býaz ba? — degeni — elińizdiń ósimi qalaı degeni edi. Maly jýan tysha ma degeni — sharýasy berekeli me degeni edi; siz sol sózine túsinbegen soń ketip qaldy» depti. Jaqsy han attanǵan soń: «Meni ne dep ketti?» dep, jaman han ýázirinen suraǵanda, ýázir manaǵy jaýabyn aıtyp: sizdi maqtap ketti depti. Sonda jaman han: — «Ýaı áttegen-aı! Shyjymdy erte tartpaǵanda, odan da dámdi sózderim bar edi» — degen eken.

Sol tárizdi bu kisiniń shyjym tartyp otyratyn — báıbishesi edi. Qozykeniń sózinde paryq joq, — degen soń, Tánti myrza myrs etip, jurt ta kúlip, qoshemet qyp, tamaq jeýge kirisken eken. Bizdiń Músiráli de jaman han sekildi ózinen qatyny táýir adam, — degende jurt taǵy kúlisti.

Manaǵy manaǵy ma, Músiráli odan jaman qyzaraqtap, dabyrlap:

— Sen bir nadansyń!.. — dep kele jatyr edi. Áldekeı taǵy bir mysal sóıledi.

— Ákimbek myrzanykine Alshymbaıdyń İslámbegi kelip otyr eken. Jánábil qoja, osy Ásekeńder de bar eken. Bir sózdiń kezeginen İslámbek Jánábildiń qojalyǵyna tıip sóılese kerek. Sonda Jánábil otyryp:

«Imam Ǵallamaı Taptazanı men Qojaıy Bahaýıdden bir májiliste otyrsa, bireý «Ia zúljalal!» depti. Taptazanı ǵalym kisi eken: «Zúljalal» emes, zaljalal degen durys» dese, Qojaıy Bahaýıdden; «Zúljalal» durys dep jatyp talasady. Bahaýıdden qyzyp ketedi: «Endeshe laýqyl maqpúzdyń ózinen qaraıyq» — deıdi. Qarasa — «Zúljalal» eken. Sonda Taptazanı nazalanyp: «Eı, táńiri! Zaljalal edi ǵoı! Mynaý útirdi syzyp tastaıyn ba?» degende, Qudaı taǵala: — Seniki de ras, «zaljalal» edi, biraq myna Bahaýıdden keremetti qulym edi: osyny uıaltpaıyn dep, «zúljalal» qyp, túzetip qoıyp edim, — degen eken, — depti.

— Qudaı ótirik aıta ma? — dep, İslámbek Jánábildi uıaltypty.

Jánábil İslámbekti toqtatqaly: «Qaz daýysty Qazybek ólgende, Begi mysyq áýlıe ólikti asasymen úsh salyp, tórtinshi sala bergende: «Jyndymysyń?» dep, bireý qolynan ustaı alǵan eken. Sonda Bergi mysyq áýlıe: «Áı, qolymdy beker ustadyń-aý! Endi baq-dáýlet úsh atasyna sheıin-aq barar» degen eken, — dedi. İslámbek Qazykeme úsh atadan soń keledi eken: sózden jyǵylypty.

— Bul Músiráli, ras, Taptazanı sıaqty ǵalym adam. Odan budan jınastyrǵan sóz bolmasa, bizde munykindeı ilim joq, — dep Áldekeı «Nadansyń» degenge taǵy ońdyrmaı keketti. Jurt taǵy qaryq bolysty.

«Jaqsylardyń» bul qańqýlap otyrǵan Músirálisi, qudasy kelinin bermeıtin bolǵan soń, baıdan járdem suraı kep otyrǵan kisi edi. Partıada bes túndikti artynan erte almaıtyn, aǵaıynǵa súıkimsiz, mal jandy, qaraý adam edi.

Músiráliniń ıin qandyrǵan soń, qyzyńqyraǵan baı bir jigitke ym qaǵyp, dombyra aldyrdy. Jyndyqara degen jigiti qazaq pen sarttyń aıtysqanyn aıtyp, qonaqtardy kúldirdi. Óleńnen jalyqqan kezde, baıdyń bir ym qaǵýymen Jyndyqara urtyn qýshıtyp, ernin shúrtıtip, eki qolyn artyna jiberip, shapanyn kóterip qanat qyp, eńbektep, sekektep, búrkit bolyp, tómengi jaqtaǵylarǵa tónip, eki aıaǵynyń arasynan nasybaıyn sańǵydy. Onyń qyzyǵy basyla bergende, Jyndyqara ketip qap, beldemshe baılap, basyn aq oramalmen tartyp, býaz matúshke boldy... Matúshke byldyrlap, orysshylap, árqaısysyna bir sharyldap, artymen eńkeıe berip, butynyń arasyndaǵy qýyqqa quıǵan sýyn qonaqtardyń ústine shashty. Onysy býaz matúshkeniń túzge otyrǵanyn salǵany edi. Kóbinese býaz matúshkeniń quty Músirálige tústi. Tórdegi Mamyrbaı, Imanbaı, Áldekeı aqsaqaldar matúshkeniń sıynan qapastaý qaldy.

Áńgime, oıyn-kúlkimen otyrǵanda tamaq ta pisti bilem: daıarshy sybyr etken soń, baı óz úıine ketti. Qonaqtar da bir qabat jelpinip: «oıbaı qyzyq-aı!» desip, tysqa shyǵyp, aspanǵa qarasyp, kún raıyn, toǵabyn sóz qylysyp, úıge kirdi.

Et meılinshe mol boldy: teń jarymy jeýsiz qaıtty. Et asaýǵa bir adam kelgen joq. Baıdyń tártibi solaı ǵoı. Semiz taı soıǵan eken. Jyly-jumsaǵyn salǵan eken. Tabaq qoıylǵan kezde, Áldekeı kóńildenip: Toqtar ıshannyń aıtatyn «Qazy — ıý, qozy — ıý, qyzy — ıý, qymyzy — ıýi bolǵan eken!» dedi: Dese de, optyǵyp otyrǵan kisi qomaǵaılanyp, úlpershekten basyńqyrap jiberip, qaraǵan qýǵan túıeshe qoly qydyryńqyrap, qara kesegin izdep ketti. Ózgeleri de meldiginen atyp, maıdy saýsaqtyń salasynan aǵyzyp, jalasyp, saýsaqpen birge boıy da balqydy. Áldekeı jurttyń kóńilindegi sózin bile qoıady ǵoı: «Shirkin, baı dese, baı ǵoı!» degende, ózgeleri de: «Esep bar ma!», «Qudaı bergen kisi ǵoı!» desti.

...Iá... «Qudaı bergen kisi ǵoı!»...

Torsholaqta bes tal quıryq bar; onyń jarymy da tal sıaǵy joq, birdeńe. Jal degenińiz — órteńdegi qaraǵan. Sondyqtan ba eken úıtetin bastaı moıny qylqıyp turǵany. Bútin arqany Torsholaqqa taǵdyr jazǵan emes; qolyńdy arqasyna taman aparsań, qulaǵyn jymıtyp, artyn qıqań etkizip, tizginniń arjaq tilin tartyp turmasań, qoń etińnen qyrshyp alady. Torsholaqtyń júni sıda, qarny qabaqtaı, buty taıaqtaı. Sonda da Torsholaq toımysh, ómiri aryq ta, semiz de bop kórgen joq. Torsholaq ystyq bop kórgen mal emes; aýzyn jerden eki eli aıyrmaıdy. Jurt Torsholaq toımysh bolǵan soń, arqasynan er túspeıdi dep oılaıdy; er túspesin bilgen soń, tory sholaq toımysh bolǵanyn qaıdan bilsin. Torsholaq kózine, kóringenin kúıedeı soǵa bermegende, ne bitirsin: úıiri ıesiz qap bara ma? Tigetin kestesi qap bara ma? Kóp jylqydan, bos júristen kúder úzgeli qashan. Qunan bolǵaly tor sholaq qoıshynyń astynan túsken joq. Bu kúnde torsholaqtyń qanshaǵa kelgenin jurt umytyp ta ketti, tek «Torsholaqty» biledi..

Torsholaq beriktikten qoıshyǵa at boldy ma, qoıshyǵa at bolǵandyqtan berik boldy ma, — ol arasy málim emes; áıteýir Torsholaq berik: myń salsań, aıaǵyn bir baspaıtyn bir myń tókim. Torsholaqqa qamshy degenińiz jalaqtyń tilimen bir esep; óıtkeni borbaı jaqty qoıshyǵa tapsyryp, aýyzben aýyl úı qonǵan bolatyn. Torsholaqtyń jany súıetin júrisi — aıań. Búlkekten de oǵan nalog tólegeni ońaı. (Jelis, shabys túske kirmegen nárse ǵoı); óıtkeni kishkene búlkektese, qarny qorq-qorq etip, shorttasy úzilip kete jazdaıdy. Onyń búlkegi mingen kisige de pálen bapty emes, ony búlkektetem degenshe, tomarly jerde qoqan arbaǵa min. Qoıǵa mingen mal qul bop ketedi ǵoı. Qalaıda Torsholaq úshtiń birine qosylǵan mal. Ol úshimiz: jaman qatyn, shaban at, ótpes pyshaq qoı.

Torsholaqty nege sóz qyp otyr dep qańyraımańyz; onyń kishkene kiltıpany bar. Mana Áben baıdyń úıinde qurmetti qonaqtar kók dastarqandy jaǵalaı otyryp, sháıǵa bas qoıdy ǵoı; dál so kezde osy Torsholaqqa minip Qoıteke túıege jónelgen edi.

Malshylar da Torsholaqqa uqsap, joqtan ózgege erinip, birine-biri ıek súıep ketetin ádeti ǵoı. Túıeshi qoıshyǵa senip, aýa jaıylǵan bes túıesin qaıyrmaǵan eken. Ózi qaıyryp alar dep, qoı uzap bara jatqan soń qoıshy da aıdaı kelmepti. Kún keshkirip bara jatqan soń, qoıshy men túıeshi áńgimede júrip atqa jeńil telpekbaı taýyp almas pa: «Sen baryp aıdap kele ǵoı!» dep, Torsholaqpen Qoıtekeni jiberdi.

Ákesi osy qoıdyń sońynda júrýmen basy kórge kirgen, sheshesi baıdyń sıyryn saýatyn jetim bala kim deseńiz, ol — Qoıteke. Toǵyzdan oı ekige deıin Qoıteke qozy baǵyp, on úshke shyqqan jyly qoıdyń sońyna túsip edi. Tic qaqpaǵan bala qoıshyny ana qoıshylar «qoldy aıaqty bala» kórip, oǵan-buǵan jumsaı berýshi edi. Qoıteke de jasynan kóp jumsalǵan, kejir bala ǵoı. Áıtse de, til almasa, úlken qoıshylar toqymash syılap qoıatynyn bilgen soń, jazǵan Qoıteke tepeńdep túıege tartty.

Qoıtekeniń astynda jelqom, onyń asty Torsholaq: qolynda shyǵyrshyqty kendir qamshy: kıgeni sholaq qaýdyr ton: aıaǵynda shana bas shoqaı. Kóz barynda túıeniń qarasyn kóreıin dep, aıaǵyn typyrlatyp, sholtań etkizip Torsholaqty borbaıǵa salyp qalady. Torsholaq qyrsaýdyń qyrsaýy: bıt shaqqan qurly habaryna kelmeıdi. Torsholaqtyń kórgen qoqaıy osy-aý!

«Oı jamandat! Oı isik kelgir!.. Qulaǵyńdy... ıttiń maly!» dep, Qoıteke tistenip, shapqa da, basqa da, moıynǵa da urady. So kezde Torsholaq basyn bir ızep, eki adymdaı ǵana búlik-búlik borsańdaıdy da, jorǵasynan jańylyp ketken nemeshe, jalma-jan qybyr aıańyna qaıta túsedi. Qoıteke taǵy urady, boqtaıdy, qarǵaıdy, sileıdi, julqynady, typyrlaıdy. Torsholaq miz baqpaıdy. Julqyna-julqyna Qoıteke ábden terledi, qol, aıaǵy da taldy, sonda da typyrlaýyn qoımaıdy. Álden ýaqytta bir dóńge shyǵyp, kóz ushynda buldyraǵan tórt-bes qarany kórdi. Qas qaraıyp barady. Endi tezirek jeteıin dep, Torsholaqty taǵy da basqa, kezge tópeı bastady. Sol tópeýdiń ústinde kendir qamshynyń basy ushyp ketip, saby sholtań ete tústi. Olaı izdedi, bulaı izdedi. Shópten aıyrǵysyz kendir qaıdan tabylsyn.

Kendir qamshy adyra qalǵan soń-aq, Qoıteke men Torsholaqtyń basyna bir alýan jańa dáýir týdy. Bul dáýir týysymen-aq, Torsholaqtyń mereıi ústem bola bastady: qý shekesine, juqa shabyna shyltyńdap maza bermeıtin shybynnan qutyldy: sholaq saptyń sireý terige bylp etkenin buıym kórsin be! Biraq bul dáýir. Qoıtekege jaısyz keldi: qajyp qalǵan qary qatty urýǵa jaramady; urǵany ótpedi. Torsholaq aıandy azaıtýǵa aınaldy. Myna qybyrmen jýyrda anaý bes qaraǵa jete almasyn sezdi. Qarǵalap, zarlap, boqtap, keıip, aqtyq kúshin jıyp, qos tepekke salyp typyrlap kórip edi, Torsholaqtan qaıran bolmady. Qoıtekeniń júregi órtenip, kúıip, doldanyp, keıip, eńirep domalaq etti de, Torsholaqty basqa bir salyp qoıa berdi.

Qara tún jan-jaǵyn qamap, jutyp qoıatyndaı umtylyp kele jatyr. Taýlar buldyrap barady. Aıdalada jermen-jeksen qybyr-qybyr etip, domalańdap Qoıteke keledi. Júrisi ónbeıdi: qaıbir borbaıy uzyn kisi. Toıtalandaǵan shoqaı etik kekjıip keıin tartady: tomarshaǵa bultyldap taıǵanaı beredi. Sonda da entelep, entigip, janushyryp, tyrbańdaýyn qoımaıdy. Ter pushpaǵynan aqty. Jyrtyq mılyq, jalbyr tymaǵyn qolyna aldy: jaman tonnyń belin sheshti. A degende boıy ántek seıilgen tárizdense de, azdan soń shekesine qyl buraý salǵan adamdaı, basy taryla bastady. Ter qatqanyn bilip, jaman tymaǵyn jalp etkizip qaıta kıdi.

Ne degenmen jandy qarǵa ǵoı, borbaıy tyrbyńdap, jer keneshe qybyrlap keledi. Bir ıgi jeri: alys, jaqyndy kóp kezip, tyrbyq borbaıy jer mólsherin alǵan ǵoı: alǵashqy betinen adasqan joq. Álden ýaqytta sereıgen moınaqtardy kózi shaldy. Kele: «Shók bylaı, aq shelek!» dep, shyryldap, aıǵaıdy saldy. Túıeler: «Sen qaıdan kelip qaldyń?» degendeı, áýeli ańtarylyp, bir qarady da jaıaý Qoıteke ekenin kórgen soń, «Byj-yj!» dep mazaqtaǵan nemeshe moıyndaryn qaqyraıtyp, kórmegensip, qyryndap jaıyla berdi. Áıtkenmen tyrbyńdaǵan Qoıtekeniń sholaq aǵashy tirsekterine tyqyldaı bastaǵan soń, túıeler eleıin dedi: aıdaǵan jaǵyna yǵysa berdi. Bir jaman jeri: ishinde bas bilgi túıe joq eken. Moınaq ıt qaıbir jónge júrgen: birin qaıyrsa, biri teris laǵyp, silesin ábden qatyrdy. Qaıyrǵan saıyn qarǵaıdy: «Jaý alǵyr, ıttiń maly!» dep qoıady. Túıelerge «Qaraǵym!» degenmen bir esep.

Toıtalańdap, alas uryp júrgende, ókshesi daladaı bop qajalyp qalǵan eken: qany sorǵalap, maıy shyǵyp aýyryp júrgizbedi. Jerde qarbyq qar, tún jaltyr, shytqyl edi. Amal joq, shoqaı etigin qoltyǵyna qysyp, jaıaý júgirdi. Áýdem jerge barmaı-aq muzǵa tyqqandaı aıaǵy aǵash bop qatyp qaldy. Aıaǵy muzdaǵan soń, boıy jaýrady... Tisine tisi saqyldap, dirildep, qalshyldap, óldim-taldym degende, túıelerdi aıdap aýylǵa keldi. Kele murttaı ushyp, as úıdegi jaman jabýdyń arasyna kirdi...

Mana bizdiń «jaqsylar» Áldekeıdiń Músirálini mazaqtaǵanyna, Jyndy qaranyń býaz matýshke bolǵanyna máre-sáre bolyp, jyly úıde maıǵa toıyp, «Qudaı bergen kisi ǵoı!» dep, baıdy madaqtasyp jatqanda, Qoıteke: «Ittiń maly... aq shelek!» dep, egile eńirep, úsip ólgeli kele jatyr edi.

Qoıteke jaýrap kelip, ushyp jyǵylǵanda, «Tońyp qaldy-aý!» dep aıaýdyń ornyna manaǵy qoıshy:

— Torsholaq qaıda? — dep surady.

Ózi yńqyldap-kúrsildep, beti albyrap jatqan Qoıteke:

— Qaldy dalada... — deýge murshasy keldi.

— Jurymyń qurǵyr-aý! Ony nege tastap kettiń? Qasqyr jep qoısa qaıtesiń, — dep, qoıshy qońqyldap, jer-jebirine jetti.

Qoıteke ne jaýap qaıyrsyn: ózi boıyn jylyta almaı, tanaýy tars bitip, dóńbekship jatqan kisi. Tek báıbisheniń «qattysyn qaıyryp, jumsaǵyn jumyryp» jańa bolyp kelgen sheshesi:

— Qoıtekemisiń? Ac jediń be?.. Heǵyp jatyrsyń? — dep surady.

Balasynyń yńyranyp, tisin shyqyrlatqanyn estip sheshesi:

— Oı, saǵan ne boldy?! — dep qasyna kelip, úńilip edi, balasy yshqynyp, solqyldap jylap qoıa berdi... — Sory qaınaǵan shirkin, soryń qaınaǵan eken ǵoı!.. — dep sheshesi de kemsendedi...

Sol jatqannan Qoıteke turǵan joq...

Bir jumadan keıin, tań sáride tórt qulaqty eski beıittiń túbinen úsh-tórt malaı jeroshaq qazyp, jazǵan sorlynyń kishkene denesin qara jerge tapsyrdy.

Mamyrbaı aqsaqal tańerteń tysqa shyqqanda, seńseń ishigin kúmis kisemen shart býynǵan Áben baı eki qolyn artyna ustap, úsh jigitimen qara atty aınaldyryp jatyr eken; syńar taǵasy túsip qalyp, soǵan jańa taǵa qaqqyzbaqshy eken. Mamyrbaı aqsaqal baıǵa sálem berip, qasyna taman kelip turdy; baıǵa sóz qatqaly:

— Taǵasy túsken be? — dedi.

Baı «Ne kórip tursyń» degendeı, attyń aıaǵynan kózin aıyrmaı:

— E! — dedi.

Bir jigit attyń qulaǵy men shaýjaıynan ustap, endi biri búkpelegen aıaǵyn súıep, úshinshi minisker jigit shegeniń tuqylyn sýyryp jatyr eken. Minisker bir shegeni balǵamen shegindirgeli jatqanda, baı, turyp:

— Oǵan bolmaıdy. Kempiraýyzben sýyr, — dedi.

«Dýaly aýyz» ǵoı, kempiraýyzben op-ońaı sýyryldy.

— Úlken úıde, yshqaptyń astyńǵy tartpasynda, kishkene aq jáshikte taǵanyń shegesi bar; báıbishege aıtyp, sodan alty shege ákel! — dep, bir jigitti jumsady. Kóz ilesken joq, jigit bardy da alyp keldi.

Jańa shegeni qaǵa bastaǵanda, at shapshyp, aınala berdi. Baı bar yntasyn salyp, eńkeıip, syǵalap:

— Shyntaǵyn soqtyrma!.. Týrasyna ketpesin: shalqaıta qaq! — dep, jigitterine qadaǵalady. Baıǵa kim sóz qaıyrsyn, biri attyń qoltyǵyn, biri moınyn sıpap: «Qur, janýarym, qur!» dep, atqa eńsesin salysty. Qaqqan saıyn, at shapshyp, sekirip turmady. «Baıqa, baıqany» baı da kóbeıtti. Súıtip júrgende, búkpeli aıaǵy bosanyp ketti:

— Nege bosatasyń dýrak! — dep, baı aıaǵyn ustaǵanǵa urysty. Jigit tańdaıyn qaǵyp, aıaqqa jarmasyp jatyp:

— Shylbyr úzilip ketti, — dedi.

— Andaǵyń qaı shylbyr? Beri kórsetshi!

Jigit kórsetti. Baı shylbyrdy kórip?

— Kimdiki bu jaman shylbyr? Bizdiń shylbyr emes qoı! — dep aqyrdy.

At basyn ustaǵan jigit bul attyń shylbyry keshe quryqqa taǵylǵanyn, myna shylbyr qoıshyniki ekenin aıtty. Baı:

— Quryqtyń óz baýy qaıda? Quryqtan o shylbyr nege alynbaǵan? Óz júgenine nege taǵylmaǵan? — dep surady.

Jigit quryqtyń baýy úzilip qalǵanyn, quryq jylqyshyda ketkenin bildirdi.

Baı keıidi:

— Shylbyrdy quryqqa taqqan kim? — dep surady. Jigit taqqan kisiniń atyn ataǵanda, baı:

— Ittiń balasy! — dedi.

Baı «ıttiń balasy» degen kisige bapty bolmaıtynyn jigitter de bilip, tym-tyrys boldy. Úıtkeni ol zoryn tapqanda baıdyń aýzynan shyǵatyn sóz ǵoı.

Baı ashýlana bastaǵan kezde, turýdy qolaısyz kórip, Mamekeń úıge jóneldi. Bir dýan eldi aýzyna qaratqan ataqty baıdyń shylbyrǵa bola renjigeni Mamekeńe ýaq minez sekildi kórindi. Shegeniń qaı jerde turǵanyna sheıin bilgenine: «Netken umytpaıtyn sharýaqor adam!» dep tań qaldy. Biraq Mataıdyń Ábenine min taǵýǵa bolmaıdy. Ol bilip isteıdi: onyń iri minezderi tolyp jatyr.

Áben ózinen joǵarǵyǵa shákirt, óz teńdesine kekirt, ózinen tómenge ustaz bola biledi. Berem dese de, alam dese de, qylam dese de qolynan keledi. Baı bilmeıtin aqyl joq: ol ishti kisi. Orystyń, qazaqtyń ulyǵy baıdy attap ótip kórgen emes. Baı ulyqty kútse esinen tandyrady. Biraq baı esh ýaqytta: mynany bylaı qyp berińiz, — dep aıtqan emes; tek syı-qurmetin basynan asyra beredi. Ýaq-túıekti aıtsa, baıdyń nókerleri aıtady; olar da baıdyń sózi qyp aıtpaıdy. «Eldiń qamy úshin...» pálen-túgen dep, jaqaýratyp, maıdalap keltiredi. O túgili eldiń ýaq-túıek sózine de baıdyń ózi kirispeıdi; ol tek: anany úıtińder, mynany búıtińder, — dep, qysqasha buıryq qylady. Syrdan syńar aıaq ótken, qula aýyz bıleri, nókerleri tildiń maıyn aǵyzyp, qanyn tamyzyp, áńgimeniń ıin ábden qandyryp, pisirip, túsirip ákelip, «toq eterin» baıǵa estirtedi. Baı ne maquldaıdy, ne óz kartasyna keltiredi.

Shaıdan keıin baıdyń nóker-bıleri: biri Mamyrbaımen, bir Imambaımen, bir Músirelimen ońasha shyǵyp sózge kiristi. Eki-úsh saǵattan keıingi áńgimeniń toq eteri mynaý bop shyqty:

Birinshi — Músiráliniń qudasyn kóndirip, kelinin bergizýge baı mindetti, sonyń úshin Músiráli baıǵa bir jaqsy at syı qylady.

Ekinshisi — Mamyrbaı aqsaqal qudaı desken qudasynan aıyrylady; úıtkeni ol baıdyń dushpany: malyn da, jesirin de ketirý kerek. Aqbilekke baı oryn taýyp beredi.

Úshinshi — Imambaı bı qol astyndaǵy Órik degen jesir qatyndy eki balasynan aıyryp, irgeden shyǵaryp, alty qaraǵa Mamyrbaıǵa satady. Qalyń maldyń bir qarasy — baıdyń sybaǵasy bolady.

Tórtinshi — Órik qatynnyń maly bóliske túsedi. Maldyń jarymy men eki balany bir jamaǵaıynynyń qolyna berip, qalǵan jarymyn jaqsylar úlesip alady.

Besinshi — Mamyrbaı aqsaqaldyń bir múddesi Muqashty muqaltý bolsa, ony jaıǵastyrýdy baı moınyna alady. (Qalaı jaıǵastyrǵanyn keıin estirsiz).

Sóıtip, kesheden bergi baıdyń syı-qurmeti dalaǵa ketken joq, esesi toldy. Baıǵa «Qudaı bergen kisi ǵoı!». «Qudaı bergenge qulaı beredi» degen osy da.

Etke toıǵanda, «Quda myń jyldyq» dep, qazaq bosqa shatady. Myń jyldyq bolsa, Mamekeń qudasynan nege aıyryldy?

Kúshtiler óz tamaǵyna birdeńe túsirerde: Jetim jesirdiń kóz jasy... ádildik, týralyq, obal bar... qudaı bar... dep kúlgirlenedi. Olaı bolsa, Órik nege jaza tartady?. Eki balasy nege zarlaıdy? Qoıteke nege jasyn jerge shertedi? Sútteı uıyp otyrǵan, shyn súıisken asyq jarlar Aqbilek pen Bekbolat nege aıyrylady?

Qaıda shyndyq? Qaıda ádildik? Qaıda adamgershilik? Qaıda qudaı? Qaıda qıamet?

Oılanyńdar, beıýazdar! Qasqyr ózi de oılanbaıdy.

* * *

Áben aýylyna barǵandaǵy Mamyrbaı aqsaqaldyń at qosshysy Itaıaqtyń Ultaraǵy edi. Itaıaq ákesi — Baqyrash. Baqyrashtyń ákesin adam bilmeıdi. Sondyqtan Ultaraqtardy jurt «Túbi joq, shunaq qul» deýshi edi. Ultaraq qol-aıaǵy baqandaı, qara jon, solapat kóse jigit edi. At baqqan, shóp shapqan, samaýryn quıǵan, et asaǵannan basqa jaqsylardyń sózine aralaspaǵan jigit edi. Jasy qyryqqa kelse de, áli qatyn alǵan joq edi. Úıtkeni ózinen úlken eki aǵasy: Baıpaq pen Shulǵaý da qyryq bes, elýge kelgende tórteý ara bir qatyndy áreń alǵan ǵoı. Ultaraq sol jeńgesimen tamyr dep, aýyl úıdiń qatyndary ósek qylar edi... Úıtkeni Baıpaq aǵasy shirik neme bolǵan soń, Ultaraq «jaqsylardyń» qasyna erip, et jegenge býlanyp, jeńgesin qatynynan jaman urýshy edi.

Aqsaqal Áben aýylynan kelgen soń Urqıalar:

— Úlken kisi ne bitirip qaıtty? Ne sóz boldy? — degende, Ultaraq taıdyń semiz bolǵanyn, maı sol qalpymen qaıtqanyn, qandaı múshelerin salǵanyn táptishteı sóıleı berdi. Odan sońǵy bir úlken áńgimesi «Býaz matúshke» boldy. Ultaraqtan jarymaǵan soń qatyndar:

— Óı, solapat! Óı sońqadam! Seni býaz matúshkeni kórip kelýge jiberip pe edik? — dep kelemej qyldy.

— Endi qaıt deısińder? Men kórgenimdi aıttym... — dep Ultaraq kúbiljı berdi.

Aqsaqaldyń daýsy ashyǵyraq shyqqanyna qaraǵanda, úlken jumys bitirip, kóńildenip qaıtqany baıqalady. Erteńine aqsaqal Ámir sıaqty aýyldyń keıbir erkekterin shaqyryp alyp, qatyn almaq bop qaıtqanyn estirtti. Aǵaıyndary qýanysqan bolyp, «Qaıyrly bolsyn» aıtysty: ózderi de osyny oılap júrse de, aıtýǵa bata almaı júrgenin bildiristi.

Erkekter bilgen sózdi áıelder estimeı turǵan ba, bul áńgime Aqbilektiń de qulaǵyna tıdi. Aqbilek syrtyna shyǵarmasa da, tym bolmasa, anasynyń jylyn kútpegenine renjıin dedi. Biraq ákesine ne desin? Balalardyń, sharýanyń qamyn oılap asyqqan shyǵar dep, ózin-ózi jubatty: tek táýir adam bolyp, jolyqqaı edi dep tiledi. Apasy ólgen soń, endi bári bir ǵoı: nesine kúıip-pissin? Jáne óz, qaıǵysy ózinde: ákesiniń qatyn alǵanyn teksergendeı bop júr me?

Bul habardan keıin, bir juma óter-ótpeste mal alýǵa bes kisi qudalar da kelip qaldy. Bastyǵy áneýgi Imambaı bı, ózgesi aǵaıyndary. Bir qoı soıylyp, quıryq-baýyr jelinip, erteńine qudalar úsh sıyr, bir at, bir taı, bir bıe alyp aýylyna qaıtty. Qatyndy ákelýge aqsaqal Ámirdi, Qajikendi, taǵy bir-eki joldas qosyp jiberdi. Eki kún ótip, úshinshi kún keshke Aqbilektiń jańa sheshesin alyp keldi.

Aýyldyń qatyndary úı ishin durystap jıyp, sypyryp, tazalap, shashýlaryn da ázirlep qoıǵan eken: aldynan shyǵyp, jaıaýlatyp ákelip, tórgi úıge kirgizip: «İzi-jolyń qutty bolsyn!» dep, kekse qatyndar shashý shashty.

Jańa sheshesin Aqbilektiń qasyna taman ákelip otyrǵyzǵan edi. Sara Aqbilektiń aldynda, ákesi erkektermen tórde otyr edi. Qatyndar qamalap, balalar antalap, úı-ishi kisige lyq toldy.

Aqbilek jańa sheshesine kóz qyryn saldy. Kózi tikshıgen, juqa, qabaq, qaımaq erin, tańqy muryn, tymyraıǵan, qaıqańdaý, qara sur adam eken. Úıge jylan kirip kelgendeı, Aqbilektiń júregi sý ete tústi. Sara Aqbilekke qaraı tyǵylyp, kózi bajyraıyp, úrikken taılaqsha ojyraıa qaldy. Qajiken kózi úırenip kelgen ǵoı, esh nárseden habarsyz, kıimin sheshinip, ákesiniń aldyna baryp jantaıdy. Aqsaqal kóziniń quıryǵyn birer jiberdi. Ne oılaǵanyn kim bilsin, balalarǵa:

— Topyrlamaı, shyǵyńdar! — dedi.

Mundaıda qatyndar jybyrlamaı jaı otyra ma, kishkene Saraǵa:

— Mynaý apań, qaraǵym! Saǵan apa bolam dep keldi... bara ǵoı! — dedi.

Sony aıtqanda, jańa apasy:

— Kele ǵoı! — dep, alaqanyn jaıyp edi. Sara jaman úreılenip, Aqbilekke tyǵyla tústi.

— Qaıtsyn? Tosyrqaıdy ǵoı... bala ǵoı... Áli-aq baýyr basyp ketedi ǵoı, — dep qatyndar jaılastyrdy.

Kórkembaı degen kempir jańa sheshesin qomsyndy ma, Sarany aıady ma, báıbisheni joqtady ma:

— E-eı, jasaǵannyń ámiri-aı!.. — dep tamsanyp kózin súrtti.

Ómiri kórmegen, oıda joq, jat adam úıir bolǵansha ne zaman: minezi úılese me, joq pa, ony aıtýǵa da bolmaıdy. Oǵan qaraǵan joq, qatyndar jańa sheshesine Sarany op-ońaı telı qoıamyz dep oılady. Sara otyǵyp, eseıip qalǵan buzaýdaı bóten enege jýymady; enesi de qasyna taıansa, aıaǵyn serippegenmen, ıilgendeı,. mekirengendeı túri joq edi.

«Meni eki balamnan, malymnan, neshe jyldaı úırengen, baýyr basqan jerimnen aıyryp, nege satyp aldyń? Sondaǵy túriń myna býyryl saqalyń ba?» — degendeı, Órik oqty kózimen aqsaqalǵa bir-eki qarap qoıdy. Ol qarasy qasyndaǵy qatyndarǵa unamady:, «Shirkinniń kóz qarasy qalaı jaman edi! Kisi otyrǵanda qaramaı-aq, ıba qylsa qaıtetin edi» dep oılasty.

Qarqyndary basylǵan soń, qatyndar taraı bastady. Tórt-bes erkek, birdi-ekili qatyn qaldy. Úılerine qaıtqan qatyndar jańa báıbisheni synap, sóılesip bara jatty.

Bireýi:

— Kápirdiń tikireıgen kózi jaman eken: ońdyrmas, — dep; Endi biri:

— Erni qaımyjyqtaı eken: sózge soqqan shyǵar, — dep;

Taǵy biri:

— Qabaǵy qaımaqtaı bop, tanaýy deldıip tur eken: dáý de bolsa, doly shyǵar... — desti.

Báıbishe marqumǵa salystyrǵanda:.

— Qaıdaǵy!.. Basqan izinen sadaǵa ketsin, — dedi. «Balalarǵa qalaı bolar eken?» — degen suraýǵa:

— Aı, mynaý sheshe bolyp jarytpas. Qatytez tusaqsha bedireıip tur eken, — desti.

Órikti qadirlep, eshkim erip kelmegeni de qatyndarǵa sóketti kórindi.

— Soqa basyn sopıtyp qoıa bergeni nesi! — dep tamsanysty...

Urqıa toqalǵa sháı áperip otyryp, baıqastady. Órik túk qymsynbastan tizesin shoshaıtyp, jurtqa qarsy qarap, shalqaıyp otyryp sháı ishti. Urqıaǵa onysy unamady: «Jańa túsken kisi tym bolmasa qyryndap otyrsaıshy!» degen oı keldi. Óriktiń baıy ólgen jesir qatyn ekeni, eki balasy onda qalǵanyn umytyp ketti. Jańa túsken áıel baıaǵy ózine uqsap, syzylyp, uıalyp turý kerek dep shamalady.

Ac iship, jurt taraǵan soń, qatyndar tórgi úıge tósek salýǵa kiristi. Kekseleý qatyn báıbisheniń qus tósegin kópirtip, alaqanymen shartyldatyp, baıdyń ornyna saldy. Ony kórgende, Aqbilektiń ishi qazandaı qaınady. «Esil apasynyń qasıetti ornyna álde kimniń jaman qatyny shynymen jatqany ma?! Apasynyń arýaǵyn qorlady ǵoı, aıaq asty etti ǵoı!». Mana, alǵash kórgende-aq, denesi jıirkenip edi, endi apasynyń tósegine jatatynyn kórgende, bul bóten qatyn Aqbilektiń asyl nársesine ozbyrlyq qylǵaly, birdeńesin urlaǵaly kelgendeı kórindi; ózine de, osy úıge de ony jaý dep túsindi. Buryn tórgi úıge jatatyn Aqbilek, bóten qatyn kelgen soń, eki baýyryn alyp, aýyz úıge jatty. Bóten qatyn kele, bárin aıdap shyǵyp, ákesin jeke ıemdenip ketkeni de Aqbilekke aýyr tıdi; ákesinen birjola aıyrylǵandaı kórdi.

Kópke deıin Aqbilektiń kózi ilinbedi. Tórgi úıdegi ákesiniń sybdyry toń jermen júrgen attyń dúbirindeı estilip jatyr. Úlken kisiniń ebi de ketip qalady eken. Ákesiniń dem alǵany, jótelgeni, qatynnyń shylapshyn saldyratqany, sýdyń saryldaǵany, bári saırap tur. Estimeıin dep kórpemen basyn oranyp biraz jatyp edi; oǵan da bolmady. Buryn apasy barda munyń birde-birin qulaǵy estimeýshi edi. Endi ózi de qatyn bop qalǵandiki me, nemene — áıteýir qulaǵyn salmaıyn dese de, eriksiz sala beredi. Buryn ákesin áke dep oılaýshy edi. Endi ákesi jurt kózinshe bıege oqyranǵan aıǵyr tárizdi kórindi. Ákesin uıatsyz, jaman adam kórip, jırendi... súıtip jatqanda, qara murtpen, Bekbolatpen birge jatqan, qushaqtasqan... kúnder kózine elestep, óz kóńili de erkekti tiledi... Ákesin myna bóten qatynǵa qyzǵanǵan tárizdendi. Adam esine kelmeıtin, jaman-jaman bylǵanyp, jırenish oılar basyna kelip, endi ózinen ózi jırenip, dóńbekship, qaıterin bilmedi. Mundaı jaman oıdy oılaýǵa kim, ne sebep bolǵanyn da bile almady... Qalaıda júregi dúpildep, basy aınalyp, tunshyǵyp, pysynap, kep azap tartyp jatyp, ábden talǵan kezde kózi ilindi.

Erteńinde túndegi bóten qatyn, aldaqashanǵy osy úıdiń baıyrǵy qatynynan jaman, erte turyp, tósek jıyp, baıǵa dáret alǵyzyp, oramal áperip, shylapshyndy shyǵartyp, sypsyńdap, qýjańdap, ajarlanyp túregeldi. Sháı ishkende keshegideı Aqbilektiń qasyna otyrmaı, dastarqannyń ana basyna, aqsaqaldyń qasyna, apasynyń ornyna otyrdy. Astyna tórt qabattap kórpe salyp alypty. Aqbilek eki baýyrymen dastarqannyń bu jaq shetinde qaldy. Úsh bala bir jaq, ana qatyn bir jaq sekildi kórindi. Qaq ortada, tórde ákesi otyr. Ákesi bular jaqtiki bola ma, ananiki bola ma, belgisiz. Myna qatynnyń otyrys-turysy, lezde «báıbishe» bola qalǵany, dastarqannyń basyna ákesine jaqyn otyrǵany, — bári de Aqbilekke unamaı otyr. Bu qatyndy «Apa» dep ataýǵa yndyny qalamaı, endi ne dep ataryn taǵy bile almaı otyr. Biraq «Apa» demeske taǵy bolmaıdy: ákesine qatyn boldy. O qatynǵa bola emes, ákesiniń kóńili úshin, «Apa» deý kerek. Qatyn alý ákesine laıyq boldy. Ákesine laıyq bolǵan iske Aqbilek qarsy turýǵa jol joq. Osylaı bolýǵa tıis. Mine, Aqbilektiń jubanyshy.

Órik sharýaqor qatyn bop shyqty. Sharýaqorlyǵy ǵoı: beldemshesin baılap, jeńin sybanyp, soǵymnyń ishek-qarnyn arshyǵan qatyndarǵa bolysyp ishekke jyltań qaraq maı jibermeı, bir tabaqqa bólek jınady. İshekqarynshy qatyndardyń nekesine basylǵan shaqpaq et, shajyrqaı, uıqy, bel tamyr, sholaq keńirdek, talaq sıaqtylardy da:

— Beri ákel, bermen? — dep, tanaýy jelbeńdep, astaýǵa sala berdi. Órik qyryndaǵan kezde, qatyndar birine-biri qarap, erinderin shyǵaryp:

— Mynaý bir, yndyzy jarymaǵan shirkin ǵoı!.. — dep kúńkildesti.

Qazy tilgende, shujyq, qarta qylǵanda, múshe buzǵanda, Órik ózi qaqaıyp qarap otyratyn boldy. Ne qurly Órik qytymyr, kúntaqty bolǵan saıyn, so qurly qatyndar da eregisip, urlamaıtyn múshelerden urlaýǵa aınaldy.

Burynǵydaı emes, malshy-qulshy da shómishten qysym kórdi. Esepke kirmeı, emin-erkin tıetin ishek-qaryn, ókpe, kóten, moıyndar da qylǵa tizildi. Órik as salýda da sheberlik kórsetti. Buryn soǵym soıǵan kúni báıbishe marqum aýyldyń kisilerin shaqyryp, jyly-jumsaǵyn asyp, bir toıǵyzýshy edi; bıyl o da bolmady. Súıtip, Órik bir jaq, aýyl bir jaq bolýǵa aınaldy. Órikke narazy bolǵandar Aqbilekke kelip shaqty. Aqbilek bir-eki kórshi qatynnyń sózine kirisip:

— Apa, ne qylasyz? Buryn alyp júrgen nársesi ǵoı, — dep edi.

— As-sýda jumysyń bolmasyn! Bar, isińdi qyl! — dep betin qaıyryp tastady.

«Osy úıdi tez baıytýǵa kelgen ǵoı!» dep, aýyl úı, Órikti jaradaı kórdi.

Onyń bárine de Aqbilek eleń qylmas edi. Aqbilektiń janyna batatyn qylyqtary da kórine bastady. Bir kúni Sara baýyrsaq surasa, bere qoımaıdy. Birdeńege aınalyp jatty ma, kim bilsin. Sara qyńqyldap, ıyǵynan tartyp, mazasyn alyp qoımaǵan soń, Órik ashýlanyp:

— Seniń-aq jylanshyǵyń quryp tura ma? Netken bala ózi! — dep Sarany tóbege bir qoıady. Sara jylap ákpesine keledi. Aqbilek o joly úndemeıdi. Taǵy bir rette aıaǵyńmen alashany bylǵadyń dep Sarany ıterip tastaıdy. Sara taǵy jylaıdy. Aqbilek taǵy úndemeıdi. Endi bir kúni Qajiken baıqamaı qaǵyp ketip, lampynyń shynysyn qıratyp aldy. Órik jelkege bir túıedi. Onymen de qoımaıdy:

— Oı, qaǵyndy! Oı, túıneme kelsin! Dobaldaı bop kóziń shyǵyp ketti me? Kók sheshek! — dep jaman, jaman qarǵysty soǵyp jatqanda, Aqbilek kirip keledi. Aqbilek mundaı qarǵysty buryn estip kórgen joq qoı: shydaı almaı kúıip ketip:

— Ne qyldy! Neńdi búldirdi? Balany munsha qarǵap... Aýyl úıden uıat emes pe... — dep kele jatqanda Órik kımelep:

— Táıt ári, albasty, qatyn qar! Seniki ne? Sen nege qystyryla qaldyń! Menen týmady deıtin shyǵarsyń... Qarǵamaq túgili otqa tastap jibersem de, meniń qolymnan alatyn kisi joq... Balaǵa ara túskenińdi kórsetpe!.. Pah!.. Baýyryń eken, kórdik! Kórermin baýyryńdy ala ketkenińdi?.. Áli-aq ketesiń baıyńa! — dep, shaptyǵyp, ıt terisin basyna qaptady. Aqbilek:

— Oıbaı-aý!.. Uıat qoı!.. Pálensheniń qatyny deıdi ǵoı, — dep taǵy birdeńe aıtpaq bolyp edi, Órik odan jaman dáýirlep: ...Qatyny bolsam, neǵyppyn? Oınas qylyppyn ba? Ótirik aıtyppyn ba? Qudaıǵa shúkir, oń qolym taza, aýzym oımaqtaı? Kelsem, qudaıdyń jazýymen kelip otyrmyn... Aıaǵynan kelgen deıtin shyǵarsyń... Qudaı sendeı abıyry ketkennen, orys saldaqylaǵannan saqtasyn! — dep bastyrmalatyp, aýzynan kóbigi burqyrap jatqanda, Aqbilek shydaı almaı, eńirep shyǵa jóneldi.

Sarany jeteleı-meteleı Aqbilek. aǵyl-tegil bop Urqıanikine bardy. Solyǵyn basa almaı, yshqynyp, keńkildep otyryp, estigen sózin aıtty. Urqıa Aqbilekti aldyna jatqyzyp, shashyn sıpap, aıalap:

— Qoıshy endi, qalqam! Qoıa ǵoı endi. So shirkinmen qaıdan tiresip qaldyń? O bir kórgensiz adam ǵoı... — dep, ýatyp edi; Aqbilek ýanbady: apasynyń joqtyǵyn, ózi masqara bolǵanyn, boıyna aıyrylmas pále jabysqanyn aıtyp:

— ...Men bir sorly ǵoı!.. Menen sorly kim bar deısiń?.. Budan ólgenim artyq edi ǵoı!.. — dep suńqyldady.

Aqbilektiń jylaǵanyna kóńili bosap, Urqıa da jylady. Ekeýi jylap-jylap, ábden silesi quryp maýqy basyldy...

Keshke taman «Ákeń bilip qoısa uıat bolar» dep, kózi qyp-qyzyl bop isip ketken Aqbilek pen Sarany Urqıa ertip úıine aparyp saldy.

Balalarynyń mundaı kúıge ushyraǵanyn ákesi kórmep pe? Kórse, olarǵa búıregi burmap pa, dersizder. Iá, deıtin jónińiz bar.

Erkek úıde otyra ma? Malǵa, sharýaǵa, bas-kóz bop, kóbinese, dalada júredi ǵoı. Jáne bizdiń Mamekeń sekildi el adamy tóbeniń basyn, qoranyń buryshyn, qıdyń túbin bosatpaıtyn ádeti ǵoı. Úıdegi qatyn ne dep jatqany, bala ne ǵyp júrgeni olardyń oıyn pálendeı bólmeıdi. Úıde basy aǵaryp otyrǵan qatyn bar; túzde malaı bar. Endeshe, sharýa túgel dep esep qylady. Úı ishinde merezdeı shirip jatqan biteý jaraǵa olar kózin salmaıdy. Záýde kózi túsip qalsa da, kórmegen, bilmegen bop júre beredi. Nege deseń, qatyn, balanyń sózin olar ýaq, bos sóz kóredi. «Qatyn ıt ottaıdy da — qoıady; bala shirkin jylamaı júrmeıdi» dep, ózderin úı ishiniń shyrshýynan joǵary, iri sanaıdy. Erkek uly keýde keledi ǵoı.

Oı, qaryndastar-aı! Dúnıede sóz baqqan adamnyń ataǵyna qyzyqpaǵaısyń! Ózińdi-óziń kúń qylasyń! Oı, balalar-aı! Dúnıede boıyń óspeı, buǵanań qatpaı turyp, týǵan anań ólmesin! Jas júregińdi qandy jaspen sher qylasyń! Oı, kók órim, jastar-aı! Kókiregindegi jyly júrekti, baýyrmaldyqty kim berdi saǵan? Áldılegen, aıalaǵan, aıaǵan, babyń bolyp baǵyp-qaqqan kim seni? — Ana, ana, meıirimdi ana. Adamdy súıgish, ar-uıatty, kórgendi bala bolsaq, ákemizge bir ese, anamyzǵa on ese boryshtymyz. Tájim ettik bizdi tárbıelegen analarǵa! Kep jasasyn analar! Kósegesin kógertsin balalar!..

Óriktiń bir-eki ret balalarǵa daýysy shyǵyp jatqanyn estip, aqsaqal:

— Qatyn qoısaıshy! Ne kerek balamen ursysa berip... — degen boldy. Aqsaqaldyń kózinshe báseńdegenmen, ońashada qatyn ózinikin qylyp júrdi.

«Ne der eken?» dep, Aqbilek ógeı sheshesi jylatqan baýyrlaryn ákesine, jiberip baıqady. Ákesi:

— Áı, qatyn-aı! Seni me!.. — dep áńgimesine aınala beredi.

Aqsaqaldyń qatynǵa sóıleı almaıtyn da reti bar: jasy bolsa kelip qaldy; qatyny múshel jarym jas. Qatyny kózine shóp salsa, nemese, uram dep ketirip alsa — ólim ǵoı. Endi qartaıǵanda qatyn sabap ne barqadar tabady? Bárinen buryn bu qatyn sharýasyn tap-tuınaqtaı uqsatyp otyr; qylǵany qolaıyna jaǵady. Mundaı qatyn bolmasa, úıi úı bola ma? Qatyn ala berý ońaı emes; qatynmen shataqtasyp jatý elden-jurttan taǵy uıat. «Meniń osy oıymdy bilmeı me eken? Maǵan jany ashymaı ma eken? Balalardy qoıǵyzsa bolmaı ma... Shyrshaý shyǵara bermeı...» dep aqsaqal bir aýyq Aqbilekke de renjip qoıýshy edi.

Áneýgi urystan keıin, Órik Aqbilekti yqtatyp alýǵa bel baılap edi. Sham sónse, Órik sybyr-sybyr etip, aqsaqal: — e, e — deı berýshi edi. Sol sybyrdyń kóbi Aqbilek bolady eken. «Qyzyń meni kisi qurly kórmeıdi; as-sýdyń bıligin maǵan beretin emes... Balalardy azǵyryp maǵan jaý qyp qoıdy... Pálen jerde pálen etti...» — dep, ótirikti shyndaı qyp, qulaǵyna oqı beredi eken. Alǵashqy kezde aqsaqal: «Qoı!.. Bala bop pa?., úıtpes... esi bar ǵoı...» dese de, kúnde oqı bergen soń eńbek qoı: «Osy qatyn nege aıta beredi?.. Álde, ras ta shyǵar...» degen kúdik birte-birte paıda boldy...

Dala meńireý aq kebin. Birese, jel ysqyryp, boran soǵady: birese, saqyldaǵan sary aıaz bolady; birese, shashaǵy salbyraǵan bozǵyl tuman basady. Qoradan shyqqan sıyrdyń baqaıy sytyr-sytyr etedi. Etiktiń shaqyryna esik ún qosady; esik ashylsa, eki arba aıaz úıge kiredi. Tysqa shyqqan qara saqal demde kárteıip, saqal-murty appaq bolady. Qatyn-bala jyly úıden shyqpaıdy; qatynas sıreıdi. Erkek malmen álek. Kárli qys aqala bas býradaı basyp adamnyń qyrys-tyrysyn jazdyrmaıdy. Adam birinen-biri qystyń kegin alatyndaı, qyrǵı qabaq bop, tońyraısyp otyrady.

Qystyń sondaı tarqama, shaý, tymyrsyq kúnderinde áıelder birin-biri ańdysyp, qylp etkendi qylǵa tizip, ósektep, urys-qaǵyspen kún ótkizedi. Órik ósekshi qatyndardy baýyryna tartyp, beregen kisisi boldy. Jar degende Órik Urqıamen ustasty: Aqbilekti azǵyryp, ózine qarshyǵa qyp salatyn Urqıa dep uqty; Urqıa kelse, bas terisi aýzyna túsip, kirpideı jıyryldy. Pále izdegen kisige syltaý tabylmaı tura ma, bir kúni Urqıaǵa: «Qý bas qanshyq! Kelme úıime, mańymnan kósh jer aýlaq júr!» dep, jerden alyp, jerden salyp aıdap shyqty. Urqıa da toqaldyń minezderin aýyl úıge sóılep, ózine tileýlester tapty. Súıtip Mamyrbaı aýyly eki udaı partıa boldy. Bir jaǵy Órik bastaǵan kórshilerdiń qatyny: ekinshi jaǵy Urqıa, Aqbilek bastatqan aýyldyń kópshiligi. Aqsaqaldikinen iship-jeıtini bar, kedeılerdiń qatyny Órikke aýdy; óz oraza ashary ózinde, kisige jalynyshty emesteri Urqıa men Aqbilek jaqqa shyqty. Partıa bolǵan soń, bireýdi bireý aıaı ma: birin-biri muqatýǵa ótirikti, ósekti órbite berdi. Kimniń ne mini, ne jamandyǵy bar, — bári de terildi, qazyldy. Talaı jasyryn nárseler jaryqqa shyqty. Osy qazbalaýdyń, ańdysýdyń saldarynan Aqbilektiń ekiqabat ekeni de málim boldy.

Bu habardy estigende, Órik ólgen baıy tirilip, eki balasy qolyna tıgendeı qýandy. Dúnıede áıel bir-birimen óshtespesin. Áıel óshtesse, aıaý degendi bilmeıdi. Qaıdaǵy jaranyń aýzyn julyp alatyn názik, jandy jerdi ańdıdy. Áıel shaqsa, shaıannan beter shaǵady. Áıel ómiri keshirmeıdi.

«Aqbilek ekiqabat» degen sezdi qulaǵy shalǵanda, Órik:

— Á!.. Sheshesiniń kúıigi eken desem, ýhilep jata beretini... Kamzolynyń túımesin salmaıtyny, shapanyn arqasynan tastamaıtyny — sol eken ǵoı, — dedi.

Sodan keıin Órik bir talaıǵa deıin Aqbilekpen arazdyǵyn umytqan kisideı, sóılesip, jyly ushyrap, jylmyńdaı qaldy. Nege búıtip júrgenin Aqbilek túsine almady.

Bir kúni Aqbilek tysqa shyqqaly túregelip edi, Órik qamqorsyp:

— İshińe jel qarysar, túımeńdi salyp shyqsaıshy! — dedi.

Shyn ekenin, aıarlyq ekenin bile almaı, Aqbilek kúdiktenip, kirpigin muńaıa bir qaǵyp, úndemeı shyǵyp ketti.

Taǵy bir kún Órik ábdire aqtaryp, tórt kez santon taýyp alyp, Aqbilekpen aqyldasqan bop, ózine qynama pishti. Óz kamzolyn unatpaı, Aqbilektiń kamzolyna salyp pishýdi qalap:

— Qaraǵym, seniń kamzolyń maǵan shaq bolar. Beliniń qıǵanyn kóreıin: túımeńdi salshy! — dedi. Endi aıarlyq ekenin Aqbilek sezdi:

— Men kıýshi me edim? Ólsheseń, óz boıyńa ólsheı ber! — dep kamzolyn sheship laqtyryp jiberdi.

Órik áli de kózi jetpegendeı, tańerteń Aqbilek uıyqtap jatqanda, aqyryn baryp, kórpesin ashyp qarady; ishine sýyq qol tıgende Aqbilek shoshyp oıanyp:

— Á, á... nemene... bu kim?! — dep edi, Órik:

— Kórpeń ashylyp qalǵanǵa jaýyp jatyrmyn, — dedi.

Órik kózin jetkizdi. Qapysy joq. Dál ózi. Beıshara, quny qalǵandaı, nege sonsha qýdalady eken? Aqbilek birdeńesin aldy ma? Tegi quny qalǵan ǵoı. Quny emeı nemene? Eki balasynan aıyryp, Aqbilektiń ákesi satyp aldy. Mynaý shaldyń eki kishkene balasyn kórgende, óz balalary esine túsip, olar ne bop júr eken? — dep ishin jaryp jibergendeı bolýshy edi. «It ashýyn tyrnadan aladynyń» keri ǵoı, kózine kóringen, áli jetkeni Aqbilek edi. Biraq Órik baıǵa baýyr basqandaı, dúnıeni bala qylǵandaı, óz balalaryn, ótken kúnin umytýǵa da aınalyp bara jatyr edi. Onyń kúıttegeni, kóbinese, jańa ómirdiń qyzyq-shyjyǵy edi. Aqbilekpen óshtigi áýelde ótken kúnin kókseýden týsa da, júre-júre ol sebep umytylyp, endi tek óshtiktiń qyzyryna túskendikten óshigýshi edi. Jyǵylǵandy judyryqtaý oǵan óner, maqtan esepti kórinýshi edi. Úıtkeni adam — aıýannyń aıýany ǵoı. Kimniń basyna kún týsa, sony tabalaýǵa, muqatýǵa, odan ári batpaqqa batyrýǵa qumartyp turady: tabalasa, aıaǵymen taptasa, sonda aıyzy qanady. Ásirese, el maqtaǵan, kirsiz adamdy kirleýge jany ósh bolady. Úıtkeni kir kóńil adam kirsizdi kóre almaıdy, kúndeıdi; ózindeı qylýǵa tyrysady.

Qystyń aıaq kezinde, Órik aqsaqaldy ábden ózime qarattym ǵoı dep, senimi kúsheıgen kezde, Aqbilekten aqtyq kóńilin shyǵarýǵa, ekiqabat ekenin estirtti. Aqsaqal aıaq astynan aıý shyǵa kelgendeı shoshyp ketti:

— A, A... qoı... qoı! Oı... oı!.. — deı berdi.

Qatyn janyn berip sendirdi. «Ony azsynsań» degendeı bosanatyn mezgili de taıaý ekenin bildirdi.

Aqsaqal abdyrady, sasty, qysyldy. Buryn qyzdyǵynan aıryldy dep, ókinip, qyzǵanyp, jırenip júrgen ústine myna habar tóbesinen jaı túskendeı boldy. Túneýgúni Áben aýylyna barǵanda, Aqbilekti basqa jerge bermek bop, sóz baılasyp qaıtqan edi. Ol beretin jerde habar bolmaı ketip edi. Ábenniń tiline senip: «Qyzymdy Bekbolatqa bermeımin» dep, qudasyna sálem aıtyp jiberip edi. Ne onda joq, ne munda joq, bul qyz bir masyl boldy ǵoı, ótpeı qalyp, abıyrymdy almasa ıgi edi... — dep júrgende, myna habardy estigen soń, qyzynan birjola kóńili sýydy. Búıtip masqara bolǵansha, nege balasyn túsirip tastamady eken? Bul — orystyń balasy ǵoı. Orys túgili, óz kúıeýiniń balasyn oń jaqta tapqan qyzdy kim estigen? Odan masqara nárse bar ma? dep azýyn shaınady. Aqbilekti taýyp ákelgen kezdegi jırengeni, qynjylǵany — mynaǵan astar bolmaı qaldy. Iapyraı? Bu qyzdy endi qaıtse eken? Kózin qaıtip joısa eken? Býyndyryp óltirer me edi... Taspen atyp óltirse qaıter ed? Qol-aıaǵyn baılap, sýǵa tastap jiberse, neter ed?..

Osyndaı aýyr oılar janyn jep, jigeri qum bop, ishkeni as bolmaı, biteý jara asqynyp júrgende, bir kúni qoranyń ishinde qasyna qatyny kelip:

— Qyzyń tolǵatyp jatyr! — dedi.

Aqsaqaldyń kózi qanǵa tolyp ketti, daýysy qyryldap: — Ketir... Ketir báleketti!.. Joǵalt kápirdiń kózin!.. Kórsetpe, kórsetpe!.. — deýge tili keldi.

Órik úkideı ushyp Aqbilekke kelip:

— Ákeń bul úıden ketsin dep jatyr! Tur, jyldam! Ket! Bar ana syrlasyńa!.. Kelimdi-ketimdi kisi bar... Seni jaıratyp otyra almaımyz... Seniń qaǵanaǵyńdy jýatyn munda kisi joq... — dedi.

Ózi qınalyp, qur jany otyrǵan Aqbilekke myna sóz qalaı tıgenin sózben jetkizýge bolmaıdy... Aqbilek eńsesin súıretip, búıirin taıanyp, bir basyp, eki basyp, áreń degende Urqıanikine jetti.

Kóktemniń altyn kúregi qardy bordaı tozdyryp, jer kóksoqta bop jatqan, ylaısań kez edi. Keshki tóldi alyp, qoı-qozy shýlap, aýyl azan-qazan edi. Sol kóp shýdyń ishinde Aqbilek te erigen qardaı aǵyl-tegil bop, qozy alyp júrgen Urqıaǵa jolyqty.

— Oıbaı-aı! Endi qaıteıin? Bizdikinde bir-eki kisi otyr edi...

— Endeshe, meni bir jerge aparyp, býyndyryp óltir! Óltir, jeńeshetaı! Báribir ólgen kisi ǵoı!.. — dep, nazalanyp, zarlanyp jalyndy.

— Qoı, qaraǵym! Jaman sóz aıtpa! — dep, Urqıa qoltyǵynan súıemelep, óz úıine taıaý Kórkembaı kempirdikine alyp keldi.

Bu bir — balany kóp taýyp, jalǵyzynan basqanyń bári uzatylyp, ólip taýsylǵan, aýyl úıdiń jibin ıirip, jabýyn, syrmaǵyn syryp, sabasyn tigip... kún kórip otyratyn kóńilshek táýir kempir edi. Jas qatyndar ony «Kóke» deýshi edi. Jalǵyz balasy Mamyrbaıdyń jylqysyn baǵýshy edi. Kempirdiń japyraıǵan tas qorasy, kór sekildi syǵyraıǵan kishkene qujyrasy bolýshy edi. Qujyrasynda jóndi tósenish te joq, taıteri, shoqpyt, shı — sadam sekildi birdeńeler jatýshy edi. Urqıa osy qujyraǵa Aqbilekti kirgizip, «Kókeńe» mán-jaıyn sybyrlap aıtty.

— Oıbaı-yı! Endi qaı jaqqa baraıyn?! — dep kempir baıǵus búksheńdep, jaman peshtiń túbine, buryshqa eski tekemetiniń tamtyǵyn, shoqpyt kórpesin tósep, qorasynan qur ákelip, jip qura bastady. Ol kezde Aqbilektiń tolǵaǵy bir ustap bir qaıtyp, tolǵaq qysqanda ne otyra almaı, ne jata almaı, ne qurýly qurǵa asylyp tura almaı, shytynyp, yńyrsyp otyr edi.

— E-eı, qaraǵym-aı! Sabyr qyl, sabyr qyl!.. Bıbatımaǵa syıyn, Bıbatıma pirińe syıyn! — dep kempir baıqus kúbirlep úshkirgen bop, kúlmen ushyqtaǵan bop, ishin sıpap damyl kórmeı júr.

Tolǵaq qyssa, Aqbilek qurǵa asylyp: «Bıbátıma, pirim, Bıbatıma! Janymdy meniń qınatpa! — dep daýysyn áreń shyǵaryp, tistenip shytynady.

Aqbilek qurǵa asylarda, Urqıa artynan qushaqtap, súıemeldep edi, kempir:

— Oıbaı, sen bylaı tur! Óziń shermeńdep júrgende, jazym bolarsyń, — dep ony jolatpady.

— Seni izdep bireý-mireý kelip qalar, — dep Urqıany bolmaı úıine qaıtardy.

Sharýaǵa kóp aınalyspaǵan, ózi tumsa baıǵus qoı. Aqbilek kóp tolǵatty, jany jaman qınaldy. Bala tapqan qatyndar tolǵaq qysqanda, bala týarda, adamnyń óne boıy kúl-talqan bop, qırap bara jatqandaı bolady; ózge qınalýdyń bári onyń qasynda oıynshyq tárizdi desedi. Bala taýyp kórmegen erkek onyń qandaı qınalý ekenin qaıdan bilsin. Áıteýir áıeldiń jany kózine kórinip, óli men tiriniń arasynda bolatyn shaǵy ǵoı. Júkti áıelder — bir aıaǵym kórde, bir aıaǵym jerde — dep nege aıtady deısiń? Aqbilek te óli men tiriniń arasynda, qasynda jalǵyz kempir, jatqan jeri kór, aldynda ala kóleńke, syqsıǵan jalańbas lampy, darǵa asylǵan adamdaı, jipke asylyp «Bıbátımasyn» kóp qaqty-aý!

Tún ortasy aýdy-aý degen kezde, kempir de, Aqbilek te ábden jan terge túsip, qınalǵan kezde, sátin salyp, balanyń daýsy shyr etti. Aqbilek talyqsyp ketti...

Álden ýaqytta esin jısa, kempir kindigin kesip, balany orap, astyn qurǵatyp, betine sý búrkip tiriltip otyr eken. Aqbilek kózin alarta bir tóńkerip, aýyr kúrsindi de:

— Bala qaıda? — dep surady.

Kempir: — Mine, qaraǵym! Ózi baǵlan erkek bala eken! — dep jaman tonǵa oraýly jatqan balany qolyna aldy.

— Kózin joǵalt, sheshe! — dedi.

— Joǵaltaıyn, qaraǵym, joǵaltaıyn!.. Mine bireýdi, jutshy! — dep bir qolynda bala, bir qolymen ketik tostaǵandy usyndy. Shalap sýsyndy jutqan soń, Aqbilek ántek áldeneıin dedi.

Kempir búksheńsep, balany baýyryna qysyp, kózin joǵaltqaly shyǵyp ketti.

Álden ýaqytta kempir «Joǵalttym» dep qaıtyp keldi. Kempir baıǵus «Áliń kirsin!» dep, orta tostaǵandaı sary maı eritip ishkizdi. Maıdy ishken soń, Aqbilek tynys alyp, kózi ilindi. So kúni túnde Urqıa da bosanyp, kópten zaryǵyp júrgen kisi erkek bala taýyp, kózaıym boldy.

Kórkembaı kempirdiń jaman úıshiginde belýaryna sheıin oranyp, Urqıanyń jibergen tamaǵyn qorek qyp, anda-sanda kelgen Sara baýyryn qushaqtap jylap, Aqbilek muńdyq jaryq sáýle kórmeı kóp jatty. Úıtkeni bala emizbegen soń, emshegin sút kernep, jarylyp kete jazdap, tastaı bop tarsyldap, denesi kúıip-janyp, kóp beınet tartty. Kórkembaı kópti kórgen ákki baıqus qoı, sýyq sýǵa oramalyn malyp tarta berdi. Sodan baryp súti qaıtyp táýir boldy.

Aqbilek kernegen sútten qutyla almaı, azapta jatqanda, Urqıanyń emsheginen sút shyqpaı, balasyn ashtan óltirip ala jazdap, aqyrynda balasy bar kórshi qatynǵa emizetin bolypty. Buryn bala tappaǵan áıelden sút shyqpaıtyny da bolady eken!

Bir kúni Aqbilektiń kóńilin suraǵaly Urqıa keldi. Kelmegeli bir juma bop qalǵan ǵoı. Aqbilektiń emshegi qaıtyp kele jatqan kezi edi. Ózi búıtip jatsa da jeńeshesine qutty bolsyn aıtty.

— Táýir bolǵan soń, bergeli júr edim, — dep, Urqıa bir qaǵaz berdi.

Aqbilek ashyp oqysa, Bekbolattyń haty eken. Aqbilek oqyp boldy da jylap qoıa berdi. Urqıa sasyp qaldy:

— Oıbaı-aý! O nemene eken! Men bilmedim ǵoı... — dedi. Aqbilek:

— Jaı, ánsheıin, — dedi jylap otyryp.

Áńgime bylaı: Mamyrbaı aqsaqal qyzyn Bekbolatqa bermeımin degenin estip, qudasy da aıyrylýǵa bet túzegen bolatyn. Biraq ákesiniń ol oıyna Bekbolat razy bolmaı, Aqbilekke: qaıtsem de seni alamyn — dep, bir-eki ret hat jazǵan, Aqbilek te bóten oıy joq ekenin bildirip: taǵdyrdyń ne jazatynyn qaıdan bileıin, — dep, ishindegi dertin ýaıymdap jaýap qaıyrǵan. Sońǵy kezde Bekbolat Aqbilektiń ekiqabattyǵyn estigen eken. Aýyl — úı bilgen habar elge jaıylmaı tura ma, soǵan nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, Bekbolat Aqbilekke hat jazyp: jurttyń sol ósegi ras pa? Ras bolsa, birjola túńileıin, áıtpese, — dep suraǵan eken.

Endi Aqbilek jylamaı qaıtsin, ekiqabat bolǵam joq, bala tapqam joq dep, ne betimen aıtsyn? Kórkembaı kempirdiń úıinde jatqanyn jurt estimeı turad deısiń be? Ózge aıtpasa da, Órik sheshesi elge jaıady ǵoı. Bir qaıǵynyń ústine bir qaıǵy jamylyp, Aqbilek eń sońǵy aldanyshynan aıyrylǵandaı, oıyn qara tuman basty; keshegi baladan nege ólip ketpedim eken degen oı taǵy keldi. Ózin bul dúnıege kereksiz, artyq adamdaı kórdi.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

MAHABBAT

Arada bes jyl ótti...

Ertis — úlken ózen. Óre basy Qytaıdan keledi. Eki qabaǵy yzǵyndaı el. Yzǵyndaı eldiń ortasyndaǵy óner-bilimniń, saýda-kásiptiń, ot arba, ot kemeniń toǵysatyn kindigi qara shańyraq Semeı. Semeı bir gúbirne eldiń mıy: aqyl-oıdyń tabysy — Semeıde. Semeı bir gúbirne eldiń júregi: Semeı búlik etse, bir gúbirne el búlkildeıdi.

Ertistiń oń qabaǵynda — Semeı, solynda — Alash qalasy. Alash pen Semeı arasynan ótkende, Ertis saýýly ingendeı taltaıady. Taltaıǵan jerinde aral paıda bolady. Araldyń ónboıy syńsyǵan orman. Jaz bolsa, orman jasarady, astyna shalǵyn kilem tósenedi. Aral sándenedi. Aral jandanady. Eki qalanyń eti tiri erkek-áıeli qyzyldy-jasyldy kıim kıip, túrlenip, qaıyqqa minip, sol Aralǵa — kókke shyǵady.

Aral tolǵan aǵash. Aǵash arasy jol. Jol jıegi jasyl shóp pen túrli gúl. Gúl ádipti jasyl jolda ıin tiresip, ersili-qarsyly júrip jatqan jan. Aǵash-aǵashtyń saıasy top-top adam. Ol topta páremishin kárzeńkelep, táýkenshil samaýrynyn byqsytqan tatar áıelderi de bar; ortalaryna qymyz qoıyp, qoı soıyp, jer oshaqqa etterin asyp shymyrlatyp jatqan qazaq ta bar; qyz qoltyqtaǵan, gúl tergen orys ta bar; araq ishken, mas bolǵan, syrnaı tartqan, óleń aıtqan orys, tatar da bar. Án-kúı de, qyzyq-syı da, sulý qyz da, sulý qymyz da, mahabbat ta, karta oıyny da tóbeles te, aıqaı-uıqaı da, oıyn-kúlki de — bári sodan tabylady.

Kún juma. Aqsha bar ma? Áıda, Aralǵa. Ee qaıyqty! Ápkel dombyrany. Ámire qaıda? Shaqyr munda! Soqsyn «Ardaqty»! Syńǵyratsyn Araldy! Kótersin Semeıdi basyna!.. Aı-haı, jasyl Aralym! Qyzyq edi-aý bir kúnde! Áli de solaı ma ekensiń? Biz Araldan ketkeli kóp aılar, kóp jyldar ótip barady. Saǵyndyq-aý Araldy! Saǵyndyq-aý Semeı, Alashty!..

Sol Aralda, Alash jaqta, úlken qaraǵashtyń túbinde, Ertistiń shymyrlap aqqan sýyna kóz salyp, kók teńbil jelek jamylǵan, appaq shólmekteı bir kelinshek otyr-aý! Ózge jurt Aral kezip, araq, qymyz iship, qyzyqqa batyp jatqanda, japadan jalǵyz otyrǵan netken kelinshek eken?! Tegi jáı emes qoı; aýzy jybyrlap, jyndy kisishe ózinen-ózi sóılep otyr.

... — Shirkin-aı! Bizdiń aýyldyń jaılaýdaǵy shalǵyny qandaı edi! Buzaý kórinbeı ketýshi edi!.. Aýyl kelip qonǵanda jupar ıisi murnyńdy jarýshy edi!.. Taý aıasyndaǵy aıdyn kóliniń aınadaı sýy qandaı edi! Óńsheń usaq bala sholpyldatyp sýǵa shomylyp, jumyrtqa izdep, jylan bas, tana terip ketýshi edik... Esil qyzyq kúnder-aı! Esil oń jaqtaǵy dáýren-aı! Elim-aı! Jerim-aı! Saǵyndym-aý, qaıteıin.. — dep otyr edi.

Sol kezde aǵashtyń ar jaǵyndaǵy jolmen oryssha kıimi bar bir jas áıel kele jatyp, kelinshektiń sózine qulaq salyp tura qaldy. «Saǵyndym-aý, qaıteıin!» degen kezde, kelinshektiń qarsy aldynan óte berip, betine qadala qarady da, tamsanyp toqtady:

— Iapyraý! Jańylmasam... tanydym ǵoı: sen, Kamıla emespisiń?! — dep... jaza basam ba degendeı, aıaǵyn bir basty.

— Iá, — dep kelinshek kózi bajyraıyp, kósilgen aıaǵyn jıyp alyp, qaraı qaldy.

Oryssha kıingen áıel taıanǵan saıyn, kelinshek tesireıe qarap, dál qasyna kele bergende:

— Baýyrym, jıen-aý! Seni de kóretin kún bar eken! — dep ushyp túregelip, moınynan qushaqtaı aldy. Kelinshektiń kózinen jasy yrshyp-yrshyp ketti. Kórisip, maýqyn basqan soń, eki jas áıel birine-biri taıanysyp, aıaqtaryn aıqastyryp, telmeńdesip otyryp, áńgimege kiristi.

— Sen munda qaıdan keldiń?

— Sen qaıdan keldiń? — dep ekeýi de sasqalaqtap, qatar surasty.

— Áýeli óziń aıtshy!

— Áýeli sen aıtshy! — dep oryssha kıingen áıel kelinshektiń qolynan ustap óz aldyna tartty.

— Jaraıdy endeshe, — dep kelinshek bastady.

— Jasaǵan-aý! Endi qaıteıin! (tamsanyp qoıady). Seni kórem degen tıitteı oıymda bosaıshy... ana jyly, jaılaýda otyrǵanda apam ekeýiń kelip jatyp kettińder ǵoı... Onda ekeýmiz de bala edik qoı... Iapyraý! Sodan soń qaıtyp kóriskemiz joq-aý!

— Kóriskendeı boldy ma jurt: balapan basyna, turymtaı tusyna...

— Ia deseıshi... Jaman boldy ǵoı... Ótken kúnniń belgisi joq... Tý basta búldirgen Raqymjan degen ǵoı... Qazaqtardan soldat alyp, qyzyldarmen soǵyspaq bolyp... Áı, dúnıe-aı, deseıshi!.. Soǵyspasa qaıtyp barady eken? Orys shirkindi jeńem dep oılaı ma eken... sonda eldiń kisilerin jınap alyp, Raqymjan aıtypty ǵoı: balshabaı keldi, maldaryńdy talap alady. Áıelderińe bılik qoımaıdy. Aman kúnderińde Qytaıǵa aýyńdar depti ǵoı. Ákemder qalaǵa baryp keldi de: al aýamyz! — dep, eldi bóriktirip, alasapyran bolmasyn ba? Tigýli úı tigýimen qaldy. Tolyp jatqan abdyra-sandyq bárin tastap, jeńil-jelpi kıim-keshek, tósek-oryndy alýǵa murshamyz áreń keldi... Maldy aıdap kúni-túni shubyryp, aýdyq qoı... Qansha kún júrgenin de bilmeımin, sol kóshkennen kóship, Qytaı qazaqtaryna bardyq.

— Ia, aýyp ketti dep estigemiz.

— Estiseń sol. Ol el bir beıbastaq, jaman el bolady eken: kim kóringeni bı bolyp malymyzdy talap ala berdi. Ásirese, bir úkirdaı degeni jaman bolady: ákemniń bar malyn sol aıdatyp alyp, sympıdyq ta qaldyq... Ne mal joq, ne úı joq, ne tamyr-tanys joq, jappanyń astynda jattyq. Kórgen kúnimizdi qudaı ıtke bermesin. Meni tartyp alady degen de sóz shyqty. Áıteýir qudaı saqtady. Ne kerek, sonda bir qys turyp, ashtan óle jazdap, jaz shyqqan soń, jaıaý-jalpyly shubyryp elimizge qaıttyq.

Elge kelsek — qora-múlkimizdi, jerimizdi bir kedeı kórshimiz ıemdenip otyryp alypty. Óz úıimizge jolatpaıdy. Ákem el adamdaryna bardy, bolysqa bardy. Túk bolmady. Qaıdan bolsyn: bolystyń ózi eken qondyrǵan. Ákem izdenip, bolystyń ústinen aryz beripti. Qaıdan bilsin burynǵy zamany bar dep júr ǵoı.

Bir kúni aýylǵa myltyqty eki melıse kelip, ákemdi aldy da ketti. — Ne jazyǵym bar, — dese, sen qashqynsyń, býrjoısyń deıdi. Býrjoıy ne ekenin qaıdan bileıik. Ákemdi qalaǵa aparyp, abaqtyǵa jaýyp qoıypty. Ákem jatyp aldy, shyǵarmady. Óziń kórgen Aqan degen aǵataıym bar edi ǵoı, sol olaı shapty, bulaı shapty, ákemdi bosata almady. Jalǵyz ákem ondaı boldy. Týǵan shesheń bolmaǵan soń, nemene...

— Oı, dúnıe-aı, deseıshi... Naǵashym seni jaqsy kórýshi me edi?

— E, jaqsy kórmeı. Qytaı qazaqtaryna bermeı alyp keldi ǵoı. Meniń de balalaý kúnim emes pe: on beske jańa shyqqam ǵoı: ákemniń abaqtyǵa jatqany janyma jaman batyp júrdi. Aıǵa jýyq jatty.

Aqan aǵam qalaǵa ketip edi. Bir kúni ákemdi bosatyp alyp keldi. Qýanyp qaldyq. Ákem kelgen soń, qora-múlkimizdi de, jerimizdi de ózimizge qaıyryp berdi.

— Onysy táýir bolǵan eken.

— Táýir bolǵany qurysyn! Táýir bolmady. Arada bir juma ótti me, ótpedi me: bir kúni keshke taman qaladan úsh kisi saý ete tústi. Joǵarǵy úıge kirgizip, kórpe salyp, qoı soıyp, shala búlinip jatyr... Munysy kim dep otyrmyn.

Qatyndar jıylyp kele bastady. Birine-biri: — kúıeýdi kórdiń be? — deıdi. Júregim sý ete tústi.

— Kimniń kúıeýi? — dedim.

— Oıbaı-aý! Kúıeýiń kelgeniń bilmeı otyrsyń ba? — dedi. Ne derimdi bilmedim, kózimnen jasym tyıylmaı ketti. Men jylap otyrǵanda, ógeı sheshem kelip:

— Jylaǵany nesi?.. Bala emessiń. Kúıeýge tımeı otyrýshy ma eń? Dáneńesi joq. Óz teńiń: oqyǵan tóre jigit... Qoı jylaǵandy! — dedi. Oǵan da bolǵam joq, teris qarap, domalanyp jylaı berdim. Endi qaıteıin. Ári jaspyn, ári kúıeýge tıem degen oıym bar ma... Jáne bir aýyz sóz aıtpastan, dáneńe etpesten, biraq kúnde kúıeýiń keldi degen soń...

— Oı, allaı-aı, deseıshi.

Asqa da turmaı bulan-talan bop jatyr edim. Qasyma aǵataıym keldi. Qamyǵyp, basymdy sıpap otyryp... — Bereıik dep berip otyrǵanymyz joq...Ákeńniń jany qala ma dep, ýáde qylyp edik... Endi ýádemizdi juta almaı otyrmyz... Zaman jaman: osyndaı qyzmettegi bir adamǵa súıenbesek, jazym bop ketetin kórinemiz: bizdi qashqyn dep, kim kóringen suqtanatyn kórinedi... — dep birtalaı aqyl aıtty. Aǵataıym sózi kishkene qulaǵyma kireıin dedi. Áıtkenmen arjaǵym bolatyn emes, kóńilim soqpaıdy: joq jerden kúıeýge tıedi degen ne sumdyq!.. Ákemniń shyqqanyna qýanyp júrsem, sorly basym, meni bermek bop bosanǵan eken.

— Al sonsyn?

— Sonsyn nemene? Tamaqtan keıin ál-erkime qoımaı, qol ustatamyz dep, meni súırelep jeńgelerim alyp bardy. Esikten kirgizdi. Úı alakóleńke edi. Áınektiń túbinde qap-qara aıýdaı birdeńe otyr. Ózi tipti úlken. Aýzynan tútini burqyraıdy...

— Oıpyrym-aı!

— Manaǵy manaǵy ma, záre odan jaman ketti. Mynaý óńkıgen qara aıý jep qoıatyndaı kórdim. Jeńgelerim meni qasyna taman ákelip: — Ózińdeı bu da adamnyń balasy. Balalyq qylma... Áli-aq úırenip ketesiń, — dep qasyna otyrǵyzdy da, shamdy alyp, shyǵyp ketti.

Tómen qarap buǵyp otyrmyn. Dir-dir etem. Tútinin burqyratyp boldy da, álgi qara aıý syrǵyp kelip, qolymnan ustady. Denem shym ete tústi: qoly temirdeı tıdi. — Ne ǵyp otyrsyń, beri taman kel! — dep qolymnan tartty. Júregim dúrsildep barady. Baýyryna taman tartyp alyp orys ısi qolqamdy atyp, tiken murtyn betime qadap, jap-jalpaq aýzyn japsyrdy. Belimnen qysyp, ıkemdep áketip barady. Aǵataıladym, jalyndym, jyladym... kerek qylmady. Temirdeı qoldarymen búrip, kúıretip barady... Ne kerek.. tamuq azabyn tartqandaı, jan terge túsip, qınalyp, eseńgirep, tula boıym dal-dul bolyp, kórer tańdy kózimmen atqyzdym.

— Súıtpeı qaıtýshy edi. Sonysyn?

— Sonysyn erteńinde ol ketip qaldy. On shaqty kúnnen soń aǵataıym men apam ekeýi tósek-ornymmen arbaǵa salyp, meni qalaǵa alyp keldi. Bir qatyn, úsh-tórt sympıǵan erkek aldymyzdan shyǵyp, úıge kirgizdi. Aýyz úıi kishkene, tórgi úıi úlkendeý eki bólmeli úı eken. Tósenishi joq. Qý taqtaı. Bir buryshta temir kiraýat tur. Sheshem ekeýmiz sonyń ústine otyrdyq. Erkekter ortadaǵy orys ústeldi jaǵalaı oryndyqqa otyrdy. Óńsheń bir shúldirlegen bóten adam. Tartqandary shylym. Qaıda otyrǵanyńdy bilmeısiń...

— E, onyń ras, alǵashqy kezde kisi súıtedi eken. Sonysyn?

— Sonysyn keshke taman qonaq shaqyrdy. Kiraýat jaqqa maǵan shymyldyq quryp qoıdy. Apam basy aýyryp, aýyz úıde jatyp qaldy. Qonaqtary keldi saýsyldap. Ortalaryna et qoıyp: — Kelinshegiń qutty bolsyn! — dep aıǵaılasyp, staqandy saldyratyp araq ishti. Aqan aǵam ishpep edi, bári jabylyp, qoıarda-qoımaı oǵan, da ishkizdi. Men shymyldyqtyń ishinde jalǵyz shoshaıyp otyrmyn. Aǵataıymdy aıap otyrmyn...

Shetinen mas. Bir jigit araqty azyraq ishti bilem: bári soǵan jabyldy. Meniń kúıeýim: — İsh! Sen nege ishpeısiń? — dep kújildep álgimen ustasty. Sodan ushqynyp ekeýi kerildesip, boqtasty. «Qoı, qoılaǵandy» tyńdamaı, álgi meniń kúıeýim tili kúrmetilip, boqtap, atam dep, myltyǵyn ala umtylǵany ǵoı.

— Qudaı-aı, saqtaı gór!

— Zárem zár túbine ketti. Bári dúrligip, ydys-aıaqty qıratyp, ústeldi, taqtaıdy tarsyldatyp, úıdi basyna kóterip barady. Qorqyp men ornymnan ushyp túregeldim. Shymyldyqtan syǵalap qarasam — kúıeýimdi eki jigit ustap júr eken. Kózi qısaıyp, aqshıyp ketipti. Qylı ekenin sonda kórdim. Qolynda myltyǵy, tura-tura umtylady. Kúıeýimnen qoryqtym, kóńilim qaldy. Minezi jaman eken. Álden ýaqytta ekeýin de qoıǵyzyp, qonaǵy túskirler tarady.

Ydys shashylyp, staqan, bótelkeler qırap, araq tógilip, úıdiń oıran botqasy shyǵyp qaldy. Aǵataıym mana tóbelesten buryn loqsyp, shıqyldap, aýyz úıge shyǵyp ketip edi. Kúıeýim qonaqtaryn shyǵaryp salyp, táltirektep kelip, meni taǵy qushaqtap, súıdi. Óne boıy araq sasıdy. Sheshinbesten tósekke kelip qyljıyp, álgi tóbelesken jigitti boqtap jatyp, uıyqtap qaldy.

— Oıpyrym-aı! Kúıeýiń minezi qalaı jaman edi!

— Minezi jaman deımisiń? Jamandyǵyn qazir aıtam...

— Sonysyn qaıttyń?

— Sonsyn jylap-jylap, silem quryp, kiraýattyń aldyna kórpe tastaı berip, jantaıyp tań ata kózim ilindi...

Ne kerek bir cay kúni bolǵan joq. Qyzmetten kelse, araq ishýmen, mas bolýmen, boqtaýmen kúni ótti. Meni jan eken dep sóılesý joq. Tek qoınyma jatýdy... biledi. Kúndiz-túni búk túsip jatqannan basqa jaryq sáýle kórmedim...

Bir jumadan keıin kúıeýim qyzmetinen túsip qaldy. Partıasy deı me, birdeńesinen de shyǵaryp tastapty. Para alyp, joldastarymen ustasyp, áıteýir jamandyǵy bilinip qalsa kerek. Sodan keıin ol meni alyp, óz eline qaıtatyn boldy.

Kelip-ketip júretin bir qazaq qatyny bar edi. Ózi sýmańdaǵan, sózi kóp qatyn edi. Bir kúni sol keldi. Kúıeýińdi qyzmetten túsirdi. Bu qaladan qýyp otyr... Jaman jumystary kóp: endi abaqtyǵa túsedi... Ózi kedeı deıdi. Sen oǵan erme! Munda qal! Saǵan jaqsy kúıeý taýyp beremiz... — dep meni azǵyrdy. Ne sóz ekenin bilgem joq, kelgen soń kúıeýime aıttym. Keshe ǵana tıe sala qalaı aırylaıyn? Kúıeýim: — Olar meniń dushpanym, ótirik aıtady. Áýre bolma! — dedi...

Sodan meni osynda alyp keldi.

— Semeıdiki eken ǵoı?

— Ia. Osynda bir jaman úıi bar eken... meni óz úıine ákelgen joq, bir joldasynyń úıine túsirdi. Noǵaı qatyny, eki aq úrpik balasy bar eken. Sháı qaınatty. Kúıeýim ketip qalyp edi. Álgi úıdiń ıesi bar, bir-eki balalaý jigit bar, sháıdi jańa iship otyr edik. Bir mezgilde bir shubar matúshke kelip, entigip, surlanyp, erni dirildep esik kózinde tura qalyp edi. Bári de ún-tún joq, tómen qarady. Sóıtkenshe bolmady, álgi matúshke:

— Onykı jańa qatyn sen be? — dep meni kórsetip: — Men de onykı qatyn edı. Menı tastady. Menıkı odan kıshkene bala qaldy. Balany asyraýǵa aqsha joq. Balany saǵan tapsyrdym, — dep maǵan qarap, jylap qoıa berdi.

Men ań-tań boldym. Úı ıesi jigit otyryp, maǵan mánisin aıtty. Baqsam — kúıeýimniń orys qatyny bar eken. Maǵan ony aıtpastan, alyp kepti.

— Oıbaı masqara!

— Masqara bolǵanda qandaı!.. So jerde ne bolǵanymdy bilmedim. Óńim ekenin, túsim ekenin aıyra almadym...

Men jylap otyrǵanda kúıeýim keldi. Matúshke ketip qap edi. Kúıeýim sháı iship otyryp: Balany da jibergeli otyrmyn, — dedi. Joldastary:

— Óziń bilesiń... pálen, túgen... — dep jóndi eshteńe aıtpady. İshinen jaqtyrmaı otyrǵandary kórinip tur. Men kúıip kettim.

— Balańdy nege jiberesiń? Orys bop ketpeı me? Alyp qal! — dedim. — Endi qaıteıin... Aıadym... Tipti namysym keldi. Kim de bolsa, kúıeýimniń balasy ǵoı. Aıtqanyma bola ma, balasyn birge tastady.

Qatyny ketken soń meni óz úıine ákeldi. Jaman, toqal úı eken, bir atasy men jeńgesi bar eken. Atasy jaıaý júrip saýda qylady eken...

Álgi kúıeýimniń tastaǵan balasy anda-sanda kelip-ketip júrdi. Bes-altyǵa kelip qalǵan jap-jaqsy bala. Meniń kúıeýimniń balasy deıtin emes. Qazaqsha til biledi. Beısharany aıaımyn: maǵan bala bolasyń ba? — deımin.

— Bolam, — deıdi. Ákesi kelse: — Kelme, úıińe bar! — dep qýyp jiberedi. So bala artynan kóshede qaıyr suraıtyn bolypty. Ákesi jolyqqanda, bala qolyn jaısa, kerek dese, sadaqasyn da bermepti. Ne degen qatty adam ekenin bilmeımin... — dep kelinshek sózin bitirdi.

— Osy kúni kúıeýiń qaıda?

— Qyzmetpen basqa qalaǵa ketip edi. Eki aı boldy. Habar joq.

— Bala kóterdiń be?

— Bir bala túsik tústi. Bireýin qoldan óltirdik...

— Kúıeýińniń aty kim?

— Obal ǵoı: qalaı ataıyn?

— Onyń obaly joq, baýyrym. Jáı sóz. Aıta ber.

— Ana attyń moınyna salatyn ımek aǵash.

— Qamyt pa?

— Joq odan joǵarylaýy.

— Doǵa ma?

— E, sol, sol.

— Aǵy da bir túrli eken... Óziń nemene...júdeýsiń ǵoı?

— Júdeý bolmaı qaıteıin... Adasqan qazdaı... japadan jalǵyz... Naýqasqa shaldyqtym: azyraq jótelim bar...

— Eı, qalqam, Kamıla-aı! Seniń de kórmegen qorlyǵyń joq eken ǵoı!..

* * *

— Al endi ózińdikin aıtshy! — degende oryssha kıingen áıel basynan keshken kúnderin bir-birlep aǵyta bastady.

Biriniń aýzyna biri qarap, kıimderin shuqylasyp, ekeýi aǵash túbinde kóp otyrdy. Kún de eńkeıdi. Kamılanyń qydyryp ketken qaıyn aǵa, abysyndary da keldi. Sonymen, o kúni áńgime aıaqtalmaı qaldy. Oryssha kıingen áıel Kamılanyń turǵan úıin surap alyp, erteń kelmek bop, qosh aıtysty.

Erteńinde «Kashtı» jyrasymen aǵyp eki áıel Ertis shetindegi «Maǵan kel, maǵan kel!» degen kóp qaıyqtyń bir bútindeýine otyryp Aralǵa tartty.

Áne jerge, mine jerge barsa da, orys, noǵaıdyń qyz-qatyny, qoltyqtasyp jylt etip shyǵa keledi. Olardy kórgende kelinshek:

— Osylar-aq úıinde otyrmaıdy eken, — dep qoıady.

Ońasha oryn izdep, eki áıel Araldy órlep baryp, Alash jaqtaǵy ormannyń bir alańqaıyna aldyn bere otyryp, áńgimesin qaıta qozǵady.

— Ia, sonymen?

... — Sonymen, jazǵa salym aýylǵa aǵataıym keldi. Men áli ákeme kórine almaı, Urqıanyń úıinde júrýshi edim. Áńgimeniń bárin aǵataıym estipti. Ákemdi kóndirip, aǵataıym úıge alyp keldi... Betimnen otym shyǵyp áreń bardym.

Elde bir jarym aı turǵan soń, aǵataıym meni qalaǵa alyp ketti. Ákem úndegen joq. Ózi de qutyla almaı júrgen kisi ǵoı. Qaıta kelgenimdi táýir kórgen shyǵar... — dep áńgimeshi áıel qaltasynan oramalyn alyp, murnyn súrtti.

Sóz álpetinen oqýshylar ózi de sezgen bolar. Bul áńgime aıtyp otyrǵan Aqbilek edi. Anaý Kamıla degen kelinshek Aqbilektiń sheshesimen birge týysqan, buryn bolys bolǵan Boıaýbaıdyń qyzy edi. Aqbilektiń týǵan naǵashysy boldy ǵoı. Endeshe Aqbilektiń áńgimesine qulaq salaıyq.

— Aǵataıym qaladaǵy bir Maǵısha degen oqyǵan qyzdy alǵaly júr eken. Oral taýynan aýyp kelgen estek qyzy. Bir muǵalim aǵasy bar. Úıelmeli-súıelmeli eki qyz eken. Bizge usap, dám aıdap kelgen ǵoı. Kórgendi jerdiń balalary bolsa kerek.

Bir jumadan keıin sol jeńgemizdi aldy. Oqyǵandardyń úılengeni de bir túrli ǵoı. Quda túser, qol ustatar, shash sıpar, ilý, jyrtys, kıit-sıit, káde-sáde degenniń birde-biri joq. Tomaǵa tuıyq úıge alyp kelip, qonaq shaqyrady eken. Qyz ıbasy da, qynamendesi de, toıy da — sol. Bir soǵar.

Jańa jeńgeı de uıalǵan joq. Aǵataıymmen tizelesip otyryp, qonaq kútip, ózi júgirip júrdi. Estek bolǵanmen, ózimizdiń qazaq sıaqty qytyǵy joq, keń peıil, táýir adam eken. Kózi qap-qara, deneli, kelbetti kisi...

Jeńeshemdi sóz qyp kettim-aý! Ony aıtatyn da jónim bar. Aǵataıymnan da maǵan onyń qyzmeti asty. Meni adam qylǵan so ǵoı...

On qolynan óneri tógiledi. Sharýaǵa da birtúrli kóripkel. Tamaqty qandaı qyp pisiredi! Neshe túrlisin isteıdi. İshpegendi ishkizdi...

Ózi bir saýdyraǵan, aq kóńil, bala sıaqty adam. Ne deseń soǵan nanady. Aǵataıymnyń bar-joǵyn bildirmeıdi. Kelgen kisimen erkekshe sóılesedi. Meniń kózimdi ashqan so jeńgem ǵoı, áıtpese...

— Al sonan keıin qaıda bardyń?

— Sodan keıin aǵataıym so jyly Semeıge bardy. Qyzmetke. Meni de ala bardy. Páter-turmysymyz jaıly boldy.

Sol kezde bir kýrs ashylyp, aǵataıym meni sol kýrske túsirdi.

— Kýrsiń nemene?

— Ondaıdy eli bilmeıdi ekensiń ǵoı. Bala oqytatyn sondaı mektep bolady.

— Úıden shyqpaımyn. Qaıdam...

— Onyń da ras qoı... Kýrste menen basqa da tórt-bes qyz oqydy. Kóbi erkek. Qazaqsha hat tanyǵanym bolmasa, dúkendi, oqýdy kim kórgen. Áýelde túk túsinbeı júrdim. Ózimiz oqıtyn eski moldalar tárizdi emes, oryssha kıingen jigitter túregep júrip oqytady, Jazý jazatyn, otyratyn jeriń, bári — ústel. Muǵalimderimiz qara taqtaıǵa bormen jazyp-jazyp, sóılep túsindiredi.

Esep deı me, jaǵyrapıa deı me — sen bilmeısiń ǵoı — kóp nárseler úıretedi, Muǵalimniń úıretkenin dápterimizge jazyp ala beremiz. Úıge kelgen soń, bilmegen jerimdi jeńeshemnen, aǵataıymnan surap alam. Ekeýi de aıtyp beredi.

Ne kerek, sol kýrstan alty aıdaı oqyp, ájeptáýir nárse bilip qaldym.

Úıge kelgende, jeńesheme qolqabys qylam. Omyraýǵa aljapqysh baılap alyp kartop tazalaımyn, kespe kesem. Paremish, samsa, tushpara, katlet deıtinderi bolady eken. Olardyń isteýin de úırenip aldym. Kıimim de yńǵaıly. Semeıge kelgen soń, aǵataıym men jeńeshem maǵan da oryssha kıim tiktirip, meni qyltıtyp sándep qoıǵan. Keıde aǵataıyma, keıde jeńesheme erip tıatrǵa, sýretke baramyz. Sen olarǵa baryp kórdiń be?

— Álgi qozǵalyp turatyn ba?

— Ia.

— Álgi jaqta bir tanys shákirt aparǵan edi. Ne ekenin uǵa almadym.

— Áýelde men de tań-tamasha qyp: — bu qalaı qımyldap tur? Jany bar ma? — dep jeńeshemnen suraı bergem. Sóıtsem — jany joq eken. Qozǵaltyp turatyn bir tetigi bar eken. İspektakilge bardyń ba?

— Onysy nemene?

— Kisiler bet-aýzyn boıap, saqal japsyryp alyp, sóılesip oınaıdy ǵoı...

— Áne bireý... álgi bir qoıshy bolyp qatynyn uratyndy aıtady ekensiń ǵoı.

— E, sol, sol... Semeıge seni qaı jyly ákeldi?

— Qaı jyl ekenin qaıdam...Áıteýir tórt-bes jyl bop barady ǵoı.

— Bizge de mine bes jyl bop barady. Biz jıyrma birinshi jyly qysqa qarsy keldik... Seni ne ǵyp estimedim eken?

— Á... Kelgen jyly biz Qarqaralyǵa ketkenbiz.

— Báse kelesi jyly taǵy kóre almaıtyn jónim bar. O jyly meni aǵataıym Orynbordaǵy oqýǵa jibergen ǵoı.

— Endeshe, o jyly biz qaıtadan Semeıge kelgemiz... Meniń alǵashqy bala kótergen jylym ǵoı...

— O jyly men Orynbordamyn. Aǵataıym kóbirek oqymasań adam bolmaısyń, — dep oqý bóliminen qaǵaz áperip, Orynbordyń rappagine jibergen. Eki qyz barǵamyz. Ajar ekeýmiz... Jeńiltek qyz edi. Qalaly jerdiki ǵoı. Esil-derti bozbala. Bet-aýzyn boıap, álektenedi de jatady...

Meniń ot arbaǵa alǵashqy mingenim ǵoı. Atyn estigen bolmasa kim kórgen. Tún ishinde aǵataıym jeńeshem men ekeýi berjebaımen aparyp saldy. Jybyrlaǵan kisi. Ot arba ókirip júr. Aǵataıym kún buryn qaǵaz alyp qoıǵan eken: kezek kútpeı bılet aldyq. Aparyp bir uzyn úılerge, úı emes, dóńgelegi bar, úlken biteý kúımelerge... — bagon deıdi eken, artynan bildik — ákep kirgizdi...

Jeńeshem men aǵataıymdy qımaı kóp jyladym. Buryn kórmegen alys jer ǵoı: qorqyp júrmin... endi qaıteıin. Bir jaǵynan oqyǵanymdy da jaqsy kóremin: bir qys oqyp, oqýdyń dámin alyp qaldym ǵoı. Oqyǵan jeńeshem túri anaý: bárin bilip turǵan...

Aǵataıymdy qandaı syılaıdy! Aǵataıym da ony renjitpeıdi... Jeńeshemniń tili de bir túrli qyzyq qoı! Ol sóılegende aǵataıym ekeýmiz kúlemiz de otyramyz. Áýelde tiline túsine almaı júrýshi em. Júre-júre qulaǵym úıreneıin dedi. Jeńeshem de qazaqsha sóıleýge aınaldy. Óıtkenmen keıde birdeńeni qoıyp qalady...

Oıbaı-aý! Birdi aıtyp, birge túsip kettim-aý! Jeńeshemdi oılasam, aıtyp otyrǵan sózimdi umytam da qalam: tipti saǵynyp júrmin.

— Olar qaıda?

— Zaısanǵa ketipti. Kórem ǵoı dep kelsem... Jeńeshetaıym-aı! Meniń kózimdi ashqan so ǵoı...

— Ia, qımaı jyladym dediń ǵoı.

— Jylamaı qaıteıin: sol ekeýinen basqa kimim bar? Áke-shesheniń túri anaý boldy. Eki baýyrym bolsa, onda ógeı shesheniń qolynda qaldy. O baıǵustardyń kórgen kúni álde qandaı dep bir oılaımyn...

Ne kerek, ekeýi betimnen súıip, tórt kózderi jaýdyrap qoıa berdi. Ókirgen ot arbaǵa minip, men kete bardym... Ajardyń oıyna da kelmeıdi. Sol eki arada bir jigit taýyp alyp, áınek aldynda aýzy jabysa qapty. Eki kúnge deıin kózimnen jas ketpedi.

Jolda tórt qalaǵa toqtap, baǵzalda jatyp, bılet alyp, basqa ot arbaǵa minip otyrdyq. Ajardyń jigitpen tanys bolǵanynyń bir paıdasy tıdi: Ajar ekeýmizge kezekke turyp, bılet áperip otyrdy.

Neshe túrli tamashany kórdik. Talaı ózennen, kópirden óttik, Taýdy da, ormandy da tilip ótemiz. Bir jerge baryp, tirelip qala ma dep qorqyp kele jatasyń. Tirelmeıdi de, soqtyqpaıdy da, arasynan jypyldap, jylansha burańdap óte shyǵady. Júrisi qandaı! Quıyndaı ushady.

Orynborǵa kelip, berjebaıǵa minip, Ajardyń tanymalyna baryp tústik. Orynbor qalasy Semeıden retti, kóshesi tas, berjebaıy da ońdy eken. Solqyldaǵan kishkene paýeske.

Erteńinde qaǵazymyzdy alyp, shkolǵa bardyq. Adam aıtqysyz bir úlken úı. Yǵy-jyǵy bala. Biz de kirip, keńsesin taýyp alyp, qaǵazymyzdy kórsettik. Qaǵazymyzǵa qarap, bizdi tyńdamastan, dáneńe etpesten aldy.

...Qyzdar jatatyn bólme basqa eken. Solardyń arasynan bizge de eki kyraýat berdi. Tósek-ornymyzdy ákep, sonda ornalastyq. Qyzdardyń bári orys. Qazaqtan bes-alty-aq qyz boldy.

Semeıdegideı bolmady. Oqýy qıyn tıdi. Semeıde muǵalimderimiz qazaq, oqýymyz da qazaqsha edi. Orys tilin azyraq oqyp edik. Munda oqý qalpetimen oryssha. Oqytatyn ylǵı orystar. Qazaqtan bir-aq muǵalim bar. Aǵataıymnan, jeńeshemnen oryssha ony-muny úırengen bolǵam. Ol bilgenim az eken. Kópke deıin túsine almaı, bosqa otyratyn boldym. Bir táýiri orys qyzdary kóp: til úırenýge, oqýdan da solar jaqsy boldy. Áıtse de sabaqty máz uǵa almaı júrdim.

Eshkige usaǵan qyzy túskirler sekektep otyrmaıdy eken. Sabaqtan bosansa, jigittermen jyrtyńdasyp, hat jazysyp, qoltyqtasyp, qushaqtasyp júrgeni. Orys qyzdary tipti uıat degendi bilmeıdi eken ǵoı, erkektiń moınyna minip alady, jas balasha aldyna otyrady. Tipti uıat!

Olarǵa eliktep, bizdiń qazaq qyzdary da jigitpen júredi. Ásirese, bizdiń Ajar men Kamıla degen qyz túni boıy joǵalyp ketedi. Qarańǵy jerge baryp, árkimmen bir qushaqtasyp otyrǵany. Kamıla degen qyz sabaǵyn oqı almaı, qys ortasyna jetpeı shyǵyp ketti....Ekiqabat eken desip júrdi. Kim bilsin...

Jigitter meni de aınaldyrdy. Men olardyń ortasyna túspeı shettep júretinmin. Ózim sıaqty jýastaý orys qyzymen joldas bop, sonymen sóılesetinmin. Jigitter: — Qydyraıyq, oıynǵa baraıyq, sóıleseıik... dep, maza bermeıtin boldy. Men olardyń yńǵaıyna kónbedim. Bozbalaǵa nesine qyzyǵaıyn? Burynǵy tartqan azabym az ba? Jáne jeńeshem ylǵı qulaǵyma quıyp otyratyn: jigitterdiń azǵyrǵanyna erme! Erseń buzylasyń. Áýeli oqý oqy. Kúıeýge tıetin kezde jigitke kóz salarsyń... — deıtin. Qazaqtyń oqyǵan qyzdaryn aǵataıym da jamandaıtyn: yrtań-jyrtańnan basqany bilmeıdi... — deıtin. Sol sózderi esimde.

Aıtqanyna júrmegensin, jigitter sońyma tústi. Meni — uly keýde dedi, baıdyń qyzy dedi, qýyrshaq dedi, kisi kıik, — dedi. Aıtpaǵany joq. Toǵyz saqqa júgirtti. Ótirikten ótirik: «Pálen jigitke hat jazypsyń, pálenmen jaqynsyń...» dep jala japty. Maǵan hat jazyp, ǵashyq boldy. Domalaq qaǵaz túsirip, neshe túrli bylǵanysh sózderdi aıtty. Sonda da bolmadym. Eń bolmaǵan soń, qarańǵyda aıaǵymnan qaǵyp, jyǵyp ketetin, uryp ketetin boldy. Qaǵaz, kitaptarymdy, taraǵymdy, oramalymdy... urlaıtyn boldy. Erkek bala bir túrli beıbastaq keledi ǵoı.

Eki kúnde, úsh kúnde bir jıylys bolady. Aıqaı-uıqaı bop sóılep jatqany. Jınalysqa barmaı qalsań, bireýi baryp jetkize qoıady. Birin-biri múıizdep, jamandap shkoldan shyǵaryp jatqany. Ásirese, bizdiń qazaq balalary. Ne jetpeıtinin bilmeımin.

Bes júzge tarta bala bar. Úı tar. Otyn kem. Jumasyna bir jaǵa ma, jaqpaı ma? Úıdiń ishi bylǵanysh, sasyq. Kóp bala sasytpaı tura ma. Tesikti ashsań, azynap sýyq kiredi: aýyryp qalasyń. Ashpasań, tunshyǵyp kete jazdaısyń. Onyń ústine tamaq ta jaısyz: asharshylyq jyl ǵoı. Talasyp-tarmasyp kúnine jarty qadaq qara nan, buldyry joq, kartop salǵan sorpa ishesiń. Keshke bir qaınaǵan sý, oqý oqyp, jetilgennen buryn, ashtan óle jazdadyq. Talaı bala aýyryp, shyǵyp ketti. Ólgenderi de boldy. Qystyń aıaǵyna jete almaı men de júdeý basqa aınaldym. Semeıge baratyn úsh-tórt balamen men de qaıttym.

— Sen de beınetti táýir kórgen ekensiń?

— Atama. Jasynan oqymaǵan soń, kisiniń tili de qatyp ketedi eken. Jýyrda ıkemiń de kelmeıdi eken. Eseıgen soń oqyǵannyń bir táýiri: esiń bolsa, artyq buzylmaıdy ekensiń. Óńsheń ógizdiń ortasyńda aman qalǵanyma ózim de tańdanam...

Jeńeshem men kelgenge qýanyp qaldy. Oǵan serik kerek qoı. Ekeýmiz bir týǵan kisideı bop ketkemiz ǵoı.

Aǵataıym gýbprotkomda qyzmet qyp, táýir bop tur eken.

Kelgen soń: — bosqa júrgenshe, til úıren dep, bir ýchıtel qatyndy jaldap, tórt aı oqytty. Buryn qazaq balasyn kóp oqytyp, ysylǵan, kári qatyn eken. Balasy joq. Tabysymen kún kóredi. Sol qatynnan oqyǵanym kóp paıda boldy. Oryssha jazýǵa da, sóıleýge de so kisi saýatymdy ashty. Orystyń tili qıyn bolady eken tipti.

— Osy kúni oryssha bilip aldyń ba?

— Onsha jetik bilmesek te, túsinetin boldyq. Asa bir qıyn sóz bolmasa, oıymdaǵymdy aıta alam.

— Biz sıaqty aýzyn býǵan ógiz emessiń ǵoı.

— Oqysań sen de úırener ediń. Oqı almaı qaldyń ǵoı. Zaman oqyǵandiki kórinedi. Ómirdiń qyzyǵy solarda. Bar tapqanyn tamaǵy men kıimine salady. Mal jıam dep áýre bolmaıdy. Turatyn úıleri qandaı! Sańǵyrlaǵan bir saraı. Áı bizdiń qazaqtyń kórgen kúni qurysyn! Byqsyp, sasyp, bıttep, qurttap jatqany...

— Qurttasa da: men sol eldi saǵynyp ólip júrmin. Qýarǵan qalasy bar bolsyn! Bári bóten, bári jat. İshim pysyp, sanamen sarǵaıyp, dertti bop otyrmyn.

— Qalqam-aý, ol seniń oqymaǵandyǵyń, oqysań, bárine úıir bop ketesiń.

— Endi bizge oqý qaıda?.. Elimdi bir kórsem, armanym bolmas edi, — dep Kamıla qatty kúrsindi.

* * *

Qalany, oqyǵandy maqtaǵany bolmasa, Aqbilektiń arǵy oıy: oqymaǵan Kamılanyń aldynda óziniń oqyǵandyǵymen, oryssha kıimimen azyraq maqtanbaq edi. Áıtpese dalany, eldi ózi de saǵynyp júr edi. Kamıla elin bir kórýdi arman qyp kúrsingende, Aqbilek uıalyp «ótirik maqtanyp otyrmyn-aý» dep oılady. Sondyqtan:

— Seniń onyń da ras: kisi keıde eldi bir túrli saǵynady, — dedi. Kishkeneden soń, Kamıla.

— Sonsyn ne boldyń? Bitti me? — degende Aqbilek:

— Joq áli. Áńgimeniń qyzyǵy ilgeri, — dedi.

— E, sonyńdy aıtsaıshy.

— Sony aıtsam... nemene... qaı jerge kep em?

— Semeıge kelip orys qatynnan oqydyń ǵoı.

— E, e... sodan keıin, qysqa qarsy Orynborǵa taǵy bardym. Oqýǵa. Qaıta-qaıta aıta bermeıinshi. Orynborda taǵy úsh jyl oqydym. Turmys ta, oqý da burynǵydan jóndeleıin dedi. Til bilip qaldym ǵoı.

Qalaǵa ábden tanys boldym. Oqýshylar oıyn qoıyp, men oıynǵa da aralastym. «Báıbishe — toqaldy» oınaǵanda, men Dámesh boldym. Sverdlov klýbyna qoıdyq. Oqyǵan azamattarǵa qydyryp júrip bılet sattyq.

Oıynymyz jaqsy bop ótti. Men de táýir oınadym bilem: oıyn basqarýshy: — Jaqsy shyǵardyń! — dep qolymdy qysty.

Býpet bar. Jurt syra iship, qyzyp, oıyndy sóz qylysyp, gýildesip jatyr.

Betimniń boıaýyn súrtip, aýyzǵa shyǵyp em: — Aqbilek, sen jaqsy oınadyń! — dep ózimizdiń qazaq úshitel jolyǵa ketti. Kóterilip qaldym: — Júr, sháı isheıik! — dep ústelge alyp keldi.

Ol ústelde úsh jigit otyr eken. Meni tanystyrdy. Kemeserlerimiz eken. — Mynaý Aqbala joldas, mynaý Baltash joldas... dep jatyr. — Otyryńyz! — desti. Otyrdym. Syra usyndy. İshpedim. Aqbala degen jigiti otyryp:

— İshpese, zorlamańyz: áıel balalardyń ishpegeni de jaqsy... Bizdiń áıelimiz de kisi bop qapty. Oıyndaryńyz táýir shyqty... dep birtalaı sóz qyldy. Men sháı iship otyrdym.

Aqbalany burynda kóshede bir-eki ret kórgenmin. Balalar sheshen, bilgish dep maqtaıtyn. Orta boıly, mańdaıly, aqquba jigit edi. Kóz qarasy, sóılesi sabyrly jigitke usaıdy.

Sol otyrǵanda Aqbaladan kóp sóılegen adam joq. Ádemilep, baptap ár túrli sózderdi aıtty. Ózgeleri tyńdap, qoshamet qyp, kúlisip otyrdy. Aqbala menen oqýymyzdy, turmysymyzdy surady. Kóbinese maǵan qarap sóılep otyrǵan tárizdi. Men qarsy otyrarmyn ba?

Maǵan taıaý Baltash degen jigit otyrdy. Ol maǵan: alyńyz, ishińiz... — dep tátti tamaqty aldyma tartyp, syılaǵan boldy. Baltash kóp sóılemeıdi. Aqbaladan góri qońyrlaý, buıyǵylaý, bilimi de Aqbaladan tómenirek pe dep oıladym.

Tararda Aqbala ózgelerinen ońashalana berip: — Jumysyńyz bolsa, kelip turyńyz. Sizdeı qaryndastarymyzǵa járdem berýdi borysh kóremiz, — dep qolymdy maıda qysty.

Kemeserligine qyzyqqan kisishe nesine baraıyn. Qaıtyp ony izdep barǵam da joq. Oqýymda júre berdim.

Bir kúni gazetten: Aqbalanyń baıandamasy bolady — degen habardy oqydym. Ne sebep ekenin bilmeımin. Sonyń sóılegenin estigim kep ketti. Barmaıyn dep bir oılap turdym. Bir ýaqytta qolym shashyma, aıaǵym aınaǵa baryp qalǵanyn, paltomdy kıip, shkoldan qalaı shyǵyp ketkenimdi bilmeı qappyn.

Bir úlken jıylys eken. Art jaǵyna taman kelip men de otyrdym. Men otyrǵan kezde bir orys sóılep tur eken. Ol bitirgen soń, ústel basyndaǵy qara shubar kisi: — Endi Aqbala joldas baıandama qylady, — dedi. Júregim búlk ete tústi.

Sahnanyń ar jaǵynan jaıymen aıańdap jymıyp Aqbala shyqty. Partpelin ústelge qoıyp, otyrǵan jurtty bir sholyp ótti. Maǵan da kózi túser me eken dep otyrmyn. Bilmeımin kórgen, kórmegenin.

Aqbala sózin bastady. Asyqpaı, saspaı, qońyrlaý ádemi daýyspen bastady. Men qadalyp qappyn. Bir úlken mekemeniń istegen jumysy jaıynan eken. Ne aıtyp jatqanyn uqqam joq. Kózim onyń aýzynda, qulaǵym onyń daýsynda boldy. Alaqanyn ántek búgip, qulashtap temir soqqan ustalarsha, oń qolyn nyǵyzdaı sermep sóılep tur. Sóılegen saıyn ózinen-ózi qoǵan sekildenip, daýsy ashylyp, qımyly kóbeıip keledi. Onyń qyza sóılegenine men de qyzyp otyrmyn. Sózdi túıdek-túıdegimen tastap-tastap jiberip, qaraqshydan aǵyp ótken júırikshe, basyn ántek eńkeıtip, shulǵydy. Jurt shapalaqtap aldy da ketti.

Onyń artynan árkimder qarsy sóıledi. Aqbalanyń baıandamasyn minedi, synady. Men olarǵa oqty kózimmen qarap qoıam: jaratpaı otyrmyn. Jaman bolsa nege shapalaqtady dep oılaımyn. Aqbala qaǵazyna túrtip jatty. Olar sóılep bolǵan soń, Aqbala shyǵyp, bárine jaýap berdi. Bireýin mysqyldap, birin kekep, birin túk bilmeıtin qyp, neshe túrli dálelder keltirip, sybaǵasyn berdi-aý!

Tún bop ketken eken. Aqbala sózin bitirgen soń, tysqa shyqtym. Shkolǵa birge qaıtatyn serik izdep, tepkishekte jan-jaqqa kóz salyp tur edim. Artymnan bireý kelip bilegimnen ustady. Qarasam — Aqbala. Jymıyp:

— Sálemetsiń be! — dedi.

Sasyp qaldym. Qyzaryp ketsem kerek. Qyzarǵanymdy kórip qoıa ma dep taǵy sastym.

— Shkolǵa qaıtqaly tur edim, — dedim.

— Á, júrińiz, aparyp salaıyn, — dedi.

Uıaldym. Buryn kemeserdiń arbasyna mingem joq qoı. Uıalsam da, eshteńe deı almadym. Maǵan da kishkene maqtan paıda boldy.

Arbasyna mingizip, qasyma otyryp, shkolǵa ákep saldy. Jolda:

«Meniń baıandamamdy estidińiz be? — dep surady. — Estidim, dedim. — Qalaı bop shyqty? — dedi. — Jaqsy, — dedim. Baıandamasyn suraǵany, meniń oıymdy bilgisi kelgeni, qoltyǵymnan ustap taıanyp otyrǵany, kósheniń jaryq jerinde betime jyly qaraǵany, — bári de ózimsinip aıtqandaı, qaraǵandaı jyly kórinip qalady. Qoshtasarda: erteń teatrǵa barsaq qaıtedi? — dedi. — Baraıyn, — dep qappyn. So kúni ne ekeni belgisiz. Aqbala túsime kirip shyqty.

— E, kóńiliń ketip qalǵan-daǵy!

— Qaıdan bileıin, ketse, ketkeni ǵoı...

Erteń keshke ýádeli saǵatyna tıatrǵa kelsem — esik aldynda aıańdap meni kútip júr eken.

Oıynǵa kirdik. Birge otyrdyq. Kóp sóılestik. Oqyǵan áıeldi, mahabbatty sóz qyldy. Birdeńe aıtyp kele jatyp: — Siz oǵan qalaı qaraısyz? — dep menen surap qoıady. Oǵan ne desem unar eken dep qýlyqpen jaýap bergim keledi. Biraq búge almaı, óz oıymdy aıtyp qoıa berem. — Sizdiń pikirińiz maǵan unaıdy, — dep qoıady. Bizdiń eldi, týǵan-týysqandarymdy surady. Taǵy da berjebaımen aparyp saldy. Qolymdy jumsaq ustap, qaıta-qaıta qysyp aıyryldy.

Jaqsy kórgen kisiniń tili aıta almaǵan nárseni, kóbinese, qoly aıtady ǵoı. Sen ony baıqadyń ba, Kamıla?

— Ol ras, — dep, Kamıla bir kúrsindi.

— Aıtpaqshy umytyp barady ekem. Tıatrda áneýgi Baltash degen jigit te boldy. Orny bizden bólek edi. Antyrakty kezinde bizdiń qasymyzǵa kelip, ekeýi eki jaǵymnan telmeńdep sóılesip júrdi. Ekeýi eki qanatym tárizdi. Ekeýin sermep ushyp ketetin tárizdimiz. Kóńilim kóterilgeni sonsha, Baltash meniń oılaǵanymdaı emes, nedáýir biletin, artyq jeligi joq, sypaıy, esti jigit kórindi. Ózim áıteýir solaı oıladym. — Siz oıynǵa keletin bopsyz ǵoı! Qalaı... oıyn unady ma?.. — degen syqyldy, o da sóz qatyp qoıady.

Ekeýi birdeı ólip-óship júrgen soń, maǵan azyraq jelik paıda boldy. Azyraq emes-aý, úlken jelik. Maǵan qyzyǵyp, talasyp júrgen sekildi kórinedi. Ózim solaı joryp qoıdym.

Bir kúni kóshede Baltash jolyǵyp, qasyma erip júrip, birqydyrý sóılesti. Aqbala sıaqty ádemi sóılemedi. Kidirip, kibirtiktep, yńyldap qoıady. Onyń sózi, kóbinese, oqý, turmys, kóktem... jaıynan bop keldi. Qyz jaıynan sóıleýge qyry joq sekildi. Aıyrylarda qolymdy ustap turyp: — Sizben bir sóıleseıin dep edim. Ýaqytyńyz bolar ma eken? — dedi. — Bolar, — dedim. Álginiń uıalańdaǵany unap ketti. Ne aıtar eken dep oıladym. Áıeldiń sondaı jeńsigi qala ma?

Úsh kúnnen keıin bir baladan hat jiberipti:

«Aqbilek joldas! Ýaqytyńyz bolsa, saǵat altyda Mars baqshasyna kelýińizdi suraımyn. Jaýabyn osy baladan qaıyrarsyz. Baltash» depti.

— Mine qyzyq!

— Qyzyq deımin ózi!.. Aqbalaǵa kóńilim ketip qalǵan ǵoı.

Onyń ústine kóldeneńnen Baltashtyń kılikkeni qyzyq boldy. Barmaıyn desem, kóńili qala ma dep oılaımyn. Áıeldiń sondaı jerde kórseqyzarlanyp ketetin jyny bar ǵoı. Ózi jazǵyturym kez edi. Sabaǵymyzdy tyńdatyp ótip: kóńilim kóterińki edi.

Aıtqan ýaqytynda bardym. Barsam joq. Áli keledi — joq, áli keledi — joq. Endi qaıtaıyn dep, renjińkirep otyr edim. Jaıyqtyń jıegimen jalańbastanyp, apyrańdap kele jatyr eken. Kúttim.

Kelip amandastym.

— Kóp kúttirdim be? — dep keshirim surady. Bir jumysqa aldanǵan eken. Taǵy da, kópke deıin sóz bastaı almaı, qıpaqtaı berdi. Bir ýaqytta julyp alǵandaı:

— Kisige osy úılengen teris bolmaıtyn kórinedi... Men ózim bir joldas izdep júr edim... — dedi.

— Joǵyńyzdyń oralǵysy bolsyn! — dep men jymıdym. Taǵy da ony-muny aıtyp otyryp:

— Sizdi meniń kóńilim unatyp júr, — dedi.

— Meniń kúıeýim sekildi o da bir topas eken ǵoı.

— Topas deımin ózi!.. Álgi bizdi oqytatyn muǵalim meni oǵan maqtasa kerek. Men ashyp jaýap bere almadym: — aǵataıym, jeńgem bar edi. Solardan habar alǵan soń, jaýap bereıin, — dedim. Ony durys kórdi. Taǵy da jolyǵyp júrmek bop, shyǵaryp saldy. Aqbala sekildi qoltyqtap ustaýdy bilmeıdi: ebi joq edi óziniń...

Erteńine Aqbaladan hat aldym. Nedáýir sóz jazypty. Maǵan kópten beri yntyq bop júrgenin aıtypty. «...Endi bul hatty kóńilim sizge ábden ketken soń jazyp otyrmyn. Sizdi ózime teń kóremin. Súıemin. Sizsiz ómir maǵan qyzyq emes. Jaýabyn berińiz...» depti.

— Mine, qyzyq.

— Qyzyq endi boldy. Myna hatty alǵan soń, ári qýandym: ol meni ala qoıady degen oıym bar ma? Arjaǵym sene almaı júretin. Ári ózim sastym. Kóńilim — Aqbalada. Baltashty onyń qasynda qorash kórem. Aqbalaǵa jaýap qaıyrdym: sózińizdi durys kórdim. Biraq aqyldasatyn kisim bar edi. Az kúnnen soń aqtyq jaýabymdy aıtarmyn. Shydańyz. Renjimeńiz, — dedim. Endi Baltash baıǵusty áýre qylmaı, kóńilin sýytaıyn dep oıladym.

Kerýen saraı degen baýda Baltash taǵy bir kúni sóılesti. Sol kúni Baltashqa meniń ýáde berip qoıǵan kisim bar edi: ókpelemeńiz, — dedim. Desem de aıap otyrmyn. Baltash sazaryp ketti.

— O kim? — dep surady. Aıtpadym. Qoımady. Qoımaǵan soń, aıttym.

— Ózim de so ǵoı dep oılap edim, — dedi. — Biraq ol jigit áıel tańdaǵysh edi, oqyǵan qyzdy unatpaýshy edi: baıandy bolsa neǵysyn... — dedi. Meniń kóńilimdi shyǵarǵaly, ony kúńdegendikten aıtyp otyr ǵoı dep oıladym. Baltash ókpelep ketti. Kópke deıin jolyqqan joq.

— Endi qaıtsin.

— Eki jigit talasqannyń sondaıy jaman. Áýelde qyzyq kórseń de, artynan adamǵa aýyr tıedi. «Sen odan jamansyń, seni súımeımin» dese, ózimiz jaqsy kórer me edik? Árkimniń kóńili so da.

Onyń artynan Aqbalaǵa eki-úsh jolyǵyp sóılestim. Meniń: aqyldasatyn kisim bar edi... shydańyz, — degenime azyraq renjigen eken:

— Oqyǵan áıel óz júregine ózi bı emes pe?.. — dep kishkene naz qylaıyn dedi. Áıtse de:

— Sizden basqaǵa kóńilimdi burmaspyn. Sizdi aǵataıym men jeńeshem de unatady, — degen soń, taǵy sendi, ókpesin tastady. Meni: janym, jarym, kúnim!.. dep, kádimgideı súıisetin boldyq. Ol — kúıeý, men — qalyńdyq: nesine uıalaıyq? Aqbaladaı jary bar kisiniń armany bar ma? Qýanyshym ishime syımaı júr. Bir jerde otyra almaımyn. Kim kóringenmen sóılesip, kúlmeıtin sózge de kúle berem. Ol kúnder esten qalmaıtyn, qyzyqty kún edi.

— Sonsyn?

— Sonsyn, súıtip júrgende, aıǵa jaqyndap qaldy. Bizdiń elge qaıtatyn ýaǵymyz da taıandy. Úıden hat aldym. Aqbalany aǵataıym da biledi ǵoı: alatyny ras bolsa tı depti. Qýanyp kettim! Jalma-jan Aqbalanyń keńsesine bardym. Áneýgiden baryp júretin bolǵam ǵoı. Aǵataıymnyń hatyn kórsettim. Jazyp otyrǵan qaǵazyn qoıa salyp, esikti jaýyp kelip, qushaqtap, súıip aldy. Ekeýmiz de baqytty boldyq. Keshke sýretke baryp, eń arttaǵy ońasha lojada otyryp, elektir sóngende, qushaqtasyp súıisip otyrdyq. Sýretti kórgemiz joq. Bir jumadan keıin ony-munysyn qamdap, toı qylyp, meni páterine birjola aparmaq boldy.

Erteńine Baltashtan taǵy hat aldym. Hattaǵy sózi: sizge jolyǵatyn úlken jumysym bar. Ol sizdiń keleshek ómirińizge de kerekti jumys. Qaıtse de bir jolyǵýyńyzdy suraımyn, — depti.

Meniń ómirime kerek netken jumys eken?! — dep tań-tamasha qaldym. Barmaıyn desem de, taǵy kórseqyzarlyǵy túskir shydatpady. Yza bolyńqyrap bardym...

Barǵannan keıin, amandasyp otyryp:

— Aqbala sizge joldas bola almaıdy, — dedi.

— Nege? — dedim julyp alǵandaı.

— Ol ótken ýaqytta siz sıaqty talaı qyzǵa qumar bolǵan. Aıaǵynda jaratpaǵan, almaǵan, — dedi.

— Ótkenniń maǵan keregi joq, — dedim azǵyrǵaly kele jatqanym bildim.

— Nanbasańyz, mine onyń kúndelik dápteri, — dep omyraý qaltasynan bir kishkene kitapshany sýyryp aldy.

— Siz muny qaıdan aldyńyz? — dedim.

— Joldaspyz ǵoı, aldym, — dedi.

— Joldasyńyzdyń dápterin urlaǵanyńyz uıat emes pe? — dep men qyzaryp, ashýlanyp kettim.

— Onyń uıatyn moıynǵa aldym. Osy dápterde onyń bir qyzben júrgeni bar: sony sizge kórsetkeli ákep otyrmyn. Kúıeýińizdiń qandaı adam ekenin bilý álde sizge kerek emes pe? — dedi.

— Kerek emes, — desem de qyzben júrgeni degeni qyzyqtyraıyn dedi.

— Tyńdasańyz, oqıyn, — dedi.

— Oqı qoıyńyz, — dedim.

Oqydy.

— Sol dápter osy kúnge deıin mende júr. Kamıla, sen tyńdaısyń ba? Oqıyn.

Kamıla: — Qarap otyrǵansha, oqysań, oqy, estıik, — dedi.

— Oqyǵan jigitterdiń bul bir — syry ǵoı. Áıel týraly olardyń oıyn bilý qyzyq emes pe? Erkek týraly biz de oılaımyz ǵoı.

— Ózi ne jazypty?

— Bir qyzben júrgenin jazypty.

— Al, oqy — degende Aqbilek aq kenep paltosynyń omyraý qaltasynan kishkene kitapshany sýyryp: — Ózim de saǵan oqyǵaly ala kelip edim, — dedi.

— Kamıla-aý, dápterdi oqymaı turyp saǵan aıta keteıinshi. Aqbala ózi áýelde Semeıde qyzmet qylǵan ǵoı.

— Semeıdiki me edi ózi?

— Ia. Semeıdiki. Baltash ta Semeılik qoı. Semeıde turǵanda, Aqbala úlken orynda bolǵan. Nelikten ekenin bilmeımin, bir jumysynan qate tapty ma, Aqbalany bir jyly qysty kúni úlken ornynan túsirip, bir úıezdik qaladaǵy shkolǵa jiberipti. Qyzmettegi jigitterdi birden-birge aýystyryp otyratyny bar ǵoı. Sol kishkene qalada turǵanda, Aqbala osy dápterge kúndegi kórgen-bilgenin jazyp júredi eken. Ózi tolyp jatyr. Men saǵan myna qyzyl qaryndashpen belgilep qoıǵan jerlerin oqımyn.

— Al, ıa.

«Fevral — 5. Dúısenbi.

...Shkoldan qaıtyp kele jatqanda Kúlán qasymnan ótti. Men oǵan jolyǵýdan qashyp júrmin. Birdeńe aıtqysy keldi me dep oıladym... Ábiken qatyn alý jaǵynan sóz qozǵady. Bir ósek estigen eken dep júrdim. Men oqyǵan qyz týraly pikirimdi aıttym. Ol kúlip óz oıyn bildirmeı ketti...»

— Kúláni kim?

— Kúlán — Aqbalanyń qumar bolatyn qyzy. Tyńdaı ber.

— Qyzdan qashqany nesi?

— Kim bilsin?.. Aralarynda birdeńe bolǵany ǵoı.

«Fevral — 6.

Men qaıtyp kele jatqanda, Kúlán men Jákim sóılesip, kúlisip kele jatty. Kúlándi keshe de bir jigit aldynan shyǵyp, ertip aparyp salyp edi. Sol taǵy kezdesip, sońyna erip ketti».

«Fevral — 7.

Ispolkomǵa baryp qaıttym. Qapaı baıandama jazyp otyr eken. Tuıaq degen pelsher, taǵy bir oqyǵan jigit keldi. Qarataý elinde partıa taqyrypty kedeı aýylnaılarǵa eńbek, kólik salyǵy aýdara salynsa kerek...»

— Munyń keregi joq. Muny nege belgiledi eken? Mine jerin oqıyq:

«Fevral — 9.

Qapaı keldi. Kóshege shyǵyp júrdik. Sadyq jolyqty. Áńgimelestik. Tergeýshi Jaqypuly para alyp, Seksentaevti zalogke shyǵarypty...

— Oıbaı-aý! Bu da emes. Tura tur. Mine bireýin oqıyq.

«Fevral — 11.

Osy kúni ómirime kerekti nárse — ómirlik jar syqyldy...

— E, osy eken?

...Janymda súıgen jarym bolsa, qyzmetke bir betkeı, alańsyz. qarar edim deımin. Kóńil alań bop júrgende, iske qulqym soqpaıdy. Bir nársem joǵalǵan, bir múshem jetpegen kisideı, syńar jaq bolamyn da turamyn...

Keshke Aqymdikinde qonaqta boldyq. Kúlándar da keldi. Erkekter ony-muny sóılesip otyrdy. Men áńgimege kirispeı, solǵyn otyrdym. Kúlán shashyn buıralap, jaqsy qyzyl koftasyn kıip kelipti...

— Koptasy nemene?

— Mynadaı omyraýsha kóılek, — dep Aqbilek óz kóılegin kórsetti.

...Buryn ondaı kıim kımegendiki me uıalǵan, seziktengen kisishe qyzaryp otyrdy... Ol buryn shyǵyp ketip edi. Birazdan soń men de shyǵyp, artynan kele jatsam, ilbip keledi eken. Mende aqyryn júrdim: meni kútpek bolsa, toqtar dep oıladym. Oılaǵanymdaı toqtady.

— Qarashy, erkekter ylǵı synap júredi-aý!

— E, ózimiz de synamaımyz ba?.. Arjaǵyn qaraıyq:

...Ol sózdi buryn bastady. Men qysqa, salqyn jaýap berdim. Hattarymdy suradym. Oǵan jat kórindi me, kúlgen, bildirmegen bolyp, basqa sózge bura berdi. Meniń hattarymdy qaıtarýdy suraǵanymdy X. qalasynyń óseginen boldy ma dep, maıdalaǵysy keldi. Men: X. adamdarymen tanysqym kelmeıdi — dedim. Ol: qyzdarmen de me? — dedi. — Qyzdarmen de — dedim. Ol muny kútken joq edi: tańdandy. Kóshede bireý kele jatyr eken: qosh, dep, aırylysyp kettik».

— «Qy» qalasy dediń be? Onysy nemene?

— Onysy: qalanyń atyn qysqartyp, bir qaryppen aıtqany ǵoı.

«Fevral — 12.

Kúlán kúnde eki-úsh serigimen senekte qoltyqtasyp, sóılesip, syńqyldasyp júrýshi edi. Búgin kórinbedi. Klasynan shyqqan joq. Sabaqpen shuǵyldansa kerek. Kóńil kúndegideı emes qoı. Áıtsede ishtegisin bildirmeıtin áıel».

«Fevral — 14.

Ekinshi basqyshtyń balalary úıirme ashyp, is qylmaq eken. İs qylmaǵan soń burynǵy basqarmasyn túsirip jańadan saılaǵan eken, burynǵylar orys balalaryn, samogon berip, azǵyryp alyp, jańa basqarmanyń jıylysyn qýyp taratypty. Tóbelese jazdapty. Burynǵy basqarmadaǵy baı balalary bolsa kerek. Bulardan qandaı jaqsy adam shyǵar eken?..»

— Mynaý basqa nárse bop ketti ǵoı.

— Ia. Muny nege belgilep qoıdy eken?

«Fevral — 16.

X. qazaqtary — árqaısysy kelip, ony-muny aıtady: maǵan sózin sóıletpek, meni keregine jaratpaq, ózderine kisi qyp almaq, Qapaı meniń joldasym bolǵanǵa, kóńildegisin istetip beredi dep, dámelenedi. Qazaqtyń ta laı bylyq jumysy bar. Kimdiki durys, kimdiki teris ekenine kóz jetpeıdi. Kimniń sózin sóılersiń?.. Kelip otyrǵan soń, tyńdaısyń. Shyq! — deýge uıalasyń. — Munysy kerekti sóz eken — oqyp shyǵaıyq:

Jáne eldiń syryn bilgim keledi. Sondyqtan ǵana tyńdaımyn. Áıtpese, el qazaǵynyń tolyp jatqan shataq jumysyna kirise bersem, tutynǵan maqsuttarym dalada qalady ǵoı. Biraq qazaqtyń kirip-shyqqany da zıan ba dep oılaımyn: syrttan kim kóringenge ıemdenip, arqalanyp, butyp-shatady. Jolatpaıyn deseń, jaman da bolsa, buzyq ta bolsa, óz eliń ǵoı dep oılaısyń. Elden bezgen soń — bir orys bolǵanyń».

— Onysy da ras qoı.

«Fevral — 17.

X. qalasyndaǵy azamattardyń bir ózgeshe minezi: saty arqyly bolmaıtyn nárse joq dep biledi. İsiniń aqtyǵyna senetin kisi joq, satyǵa senedi. Jaýyzdyqtyń tıylmaýyna bu da bir sebep.

Ájeptáýir bir oqyǵan jigit; abaqtydaǵy pálenshelerdi kepilge shyǵaryp alyńyz, — dep, maǵan hat jazypty. Mine qyzyq».

«Fevral — 27.

Qadısha jeńgeı (Kúlánniń jeńgesi. Kúıeýi Semeıde qyzmette ǵoı) shaqyrypty. Qapaı ekeýmiz bardyq. Kór-jerdi sóılesip otyryp, saǵat on birde qaıttyq. Kúlán bizge samsa istep, as úıde júrdi...

— E, munda Kúlán bar eken?

Sháı jasap quıyp berdi. Beti qyzaryńqyrap, qolyn súrtinip, shashyn túzep, qymtyrylyńqyrap otyrdy. Ústel ortasyndaǵy lampy ekeýmizdiń aramyzda edi. Lampany irgege taıap qoıdy. Lampy olaı qoıylǵanda, ol samaýyrdyń kóleńkesine túsýshi edi. Men jaryqta qalýshy edim. Lampyny alyp, onyń ornyna jent salǵan kishkene tarelkeni qoıdy. Bizge jaqyndatpaq. Budan men úsh túrli mán shyǵardym: 1) Ózin samaýyrdyń kóleńkesine túsirý úshin, 2) Jentti bizge jaqyndatý úshin, 3) Aramyzda lampy qalytqy bolmas úshin qoıylý kerek. Bastapqysy bolsa da teris emes: ot basyna qyzaryp, syny buzylyp kelgen túrin jasyrý da — bizge jaqsy kóriný. Jentti kim bolsa, soǵan jaqyndatady ǵoı. Sońǵysy bolsa da, odan da jaqsy».

— Tú-ý-ý! Bir lampyny qozǵaǵannyń ózin sonsha sóz qylǵanyn!

— Erkek tipti ýaq nárseni de ańdıdy ǵoı. Jaqsy kórgen-daǵy.

— Iá, taǵy.

— Mine.

«Mart — 10.

Tańerteń tósekte jatqanda, bir oı keldi. Kúlánniń maǵan kóz qarasyn bilý kerek. Bul kúıde júre berý múmkin emes. Birdeńe izdeý kerek, isteý kerek. Áıtpese, ishteı tynyp óletinmin. Qapaıǵa aqyldastym. Ol jeńgesi arqyly sóılesýdi qolaısyz kórdi. Aramyzda júretin bala arqyly bilýge bolmasa, ózimen sóılesýge bel baıladyq».

— Ózi áli sóz baılaspaǵan ǵoı?

— Solaı ǵoı.

«Mart — 12.

Qapaı keshe keshke barǵan edi. Oılaǵanymdaı túk bitire almaı kelipti. Jákim bolypty: sóılese almapty.

Sáskede on bir jarymda taýǵa — ańǵa shyqtyq. Seıilge dese de bolady. Bizben birge Qadısha jeńgeı, Kúlán, Jákim, bir orys pelsher jáne Qasen boldy. Qyzdarmen jarystyq, sóılestik. Qapaı Kúlánmen sóılesip kele jatty. Men Jákimmen biraz júrdim. Túsirip alǵan qamshysyn alyp berdim. Búldirgeli qamshymdy aıyrbas qyldym...

Qaıtarda Kúlánmen biraz sóılestim. Burynǵy qaljyńy, kúlkisi. «Oqımyn... pálen-túgen...» dep, jarytyp jaýap bermedi. Oılaımyn: sezimi kúshti áıel emes: áýlikpeıdi, qyzbaıdy. Qansha aqyldy, ádepti, bilimdi, esti bolǵanmen, áıelge jarastyqty sıpat sezim ǵoı. Sezimsiz áıel — ıissiz gúl. «Oqımyn. Kúıeýge tısem, oqı almaımyn» degeni ne degen sóz? Oqý — aqyl tilegi. Súıý — sezim tilegi. Onda ne súıý joq, ne sezim kem, nemese aqyly basym... «Súımeımin» deýge aýyzy barmaıdy: kóńil jyrtqysy kelmeıdi. Oqýdy syltaý qyp, aıaqsytyp, súıretpek shyǵar. Sezim (súıý) ózgeniń bárin jeńý kerek emes pe? Uǵa almadym. Hat jazyp, aqtyq sózdi aıtý kerek.

Keshke bir kekseleý qazaq qatyny keldi. Báıke degen melısenerdiń sheshesimin dedi. Otyrǵan soń: — Jaýshy bop kep otyrmyn, — dedi. Menimen jaqyn bolǵysy kep (maǵan tıgisi kep), pálenshe degen baıdyń qyzy jiberipti. Kúıeýin mensinbeı, qaladaǵy Ábiken degen úshitel aǵasynyń úıine kelip jatqan. Jasyraq aq shunaq qyz edi... laq sekildi. Álde Ábikenniń maǵan qatyn alý týraly sóıleı beretini: óz qaryndasyn bergisi keldi me eken?.. Álgi qatynnyń sózine sener-senbesimdi bilmedim. H-nyń bir qýlyǵy ma dep, saqtandym:

— Qyzdan belgi hat ákelińiz, — dedim. Qýlyq bolsa, biliner. Áıtpese shyn shyǵar».

— Qyz da jigitke sóz salady eken!

— Kúıeý kerek bolǵansyn qaıtsyn? Álde Aqbalany súıgen shyǵar. Ómirdiń ózi de qyzyq qoı! Aqbalany álde bir qyz jaqsy kóredi. Aqbala Kúlándi jaqsy kóredi. Kúlán áldekimdi súıedi?.. Men de súıttim ǵoı... Basqa sózdi qoıyp mynany oqıyq.

«Mart — 13.

Búgin Kúlánǵa hat jazdym. Átkez almasam neǵylsyn...

Ańǵa shyǵý syrt jaǵynan qaraǵanda onsha qyzyq bolmasa da, kóńilde nedáýir ádemi sýret qaldyrypty. Tańerteń tósekte jatyp, kózime elestettim.

Taý. Taý ishinde bir belden bir belge sozylyp jatqan shananyń izi. Biri oı, biri qyr. Taý beti, joldyń eki jaǵy orman. Appaq sireý qar. Ańshy bastanyp kıgen brezent sýlyǵymyz, moıynda qos aýyz, astymyzda qylan urǵan, aǵylshyn ertoqymdy attarymyz, artymyzda syńqyldap kúlisken qyzdar, myqyraıǵan Jákimniń bóksesi erge syımaı, qorbıyp, páltesi tyrysyp, úrgen mesteı qoqıyp, aıaǵynyń basyn attyń qoltyǵyna tyǵyp atqa otyrysy: qolyndaǵy qamshyǵa, tizginge ıe bolmaı, qolbaǵyn kıe almaı kele jatqany, Kúlánniń qazaqsha yqsham kúpi, túlki tymaq kıip, atqa erekshe qazdıyp otyryp, atyn shaýjaı qaqtyryp aıańdatqany, jarysqanda taqymy qozǵalmaı, etegi shashyramaı, artymyzdan jetip, basyp ozyp, birdeme dep tisi aqsıyp kúlip ótkeni. Qadısha jeńgeıdiń barlyq kómeıin kórsete qarqyldaǵany; pelsher atynan aıyrylyp, atty men qýyp, shoqanaqtaǵy qalyń qarǵa ombylap at-matymmen jyǵylǵanym, ústi-basym qar bop, aýnap túregelgende Kúlánniń kúlip, qashqan atty qaıyrmalap ustaǵany, qaıtarda ekeýmiz tize qaǵysyp kele jatyp sóıleskenimiz. Kúlán jeńgesine: jorǵa salystyryńdar, — dep, Jákimmen ekeýin ozdyryp jiberip, menimen ońasha qalǵany; biz Jákimniń atyn, otyrysyn qojalar sıaqty dep mysqyldaǵanymyz; Qadısha jeńgeılerdi artynan qýyp jetip: kelińiz, aýdarysaıyq, — dep, qolymyzdan tartysqanda jeńgeıdiń eńserilip túsip qala jazdaǵany, — bári qazaqtyń erkindigin, qyz, bozbalanyń oıyn-kúlkisin kózge elestetkendeı, kóńilge bir túrli tátti, júrekke bir túrli jyly áser qaldyrypty...

Keshke Qapaı ekeýmiz oıynǵa bardyq. Quldyq dáýirinen bir bólimdi — drama qoıyldy. Qadısha jeńgeı, Kúlán, Jákimder de kelipti. Kúlánǵa anda-sanda qarap otyrdym. O da oılanǵan kisideı, kirpigin salmaqpen qaǵyp qaraı berdi. Bizdi shyǵaryp sala ma dep, oılady bilem, jeńgesi men ekeýi jurt shyǵyp jatqanda, esik aldynda aıaldap tur eken. Qapaı úıine qaıtatyn bolǵan soń, olar keshegi orys pelshermen erip ketti.

Orys pelsherdiń Qadısha jeńgeımen qaljyńy, kózqarasy jaman. Kúıeýi joqta birdeńe qyp júr me eken? Áıelge senim de joq...

— Qoıshy, oryspen ne úıtsin? Erkekter de ósekteı beredi eken.

— Qadısha oqyǵan áıel bolsa kerek, kim biledi. Baltash ras deıdi. Ony qoıa turaıyq:

«Mart — 15.

Tynys kezinde tysqa shyǵyp em, qatar esikten Kúlán jymyń etip, jylt etti. Ymdap meni shaqyrdy. Jolyqtym. «Hat jazsam da, ákele almadym. Jáne jazýmen aıta alatyn emespin. Aýyzsha sóılessek eken dedi. Qashan, qaı jerde sóılesýdi aıtystyq. Men:

«Jeńgeń bile me?» — dep edim; — «Bilmeıdi», — dedi. Ýaqytyn ózi aıtpaq boldy».

«Mart — 16.

Búgin túsimde Kúlándi kórip, sóılesip, súıisip júrmin. Ǵylymda: adam túsinde óńinde kóp oılaǵan nársesin kóredi, — deıdi. Endeshe, meniń oıymdy, erkimdi ol bılep, aýdaryp júr eken. Men ózimdi talaı aýyzdyqtamaq boldym. Ózime ózim urystym. Ózimdi sóktim, synadym. «Súıgeniń beker, aldap, aldanyp júrsiń. Qumar bolatyn ne bar?» dep, ózimdi toqtatpaq boldym. Onyń da minin kóreıin, jek kóreıin, bezeıin dep oılandym, talpyndym. Ózimdi túzetpek bolyp, ótkendegi jaman isterimdi eske túsirdim. Oqyǵan qyzdy alǵanmen baqytty bolmaımyn degen pikirdi oıyma keltirip kórdim. Qalaı talpynsam da bolmady. Talpynǵan saıyn, torǵa túsken qarshyǵadaı, shyrmatylyp orala berippin. Meniń qol-aıaǵymdy baılap ustap alypty. Ol tor — Kúlánǵa aýyp ketken kóńilim eken...

Ony men túsimde kórgenim búgin be? Bıyl ma? Esimde bar: etken jaz osy qalaǵa kelerde de kórdim. Onda ol ústinde kúpisi bar, kújireıip, qyryndap óte berip edi. Bıyl Orynborǵa júrerde taǵy kórdim. Onda taǵy túzý qarap sóılespedi, adam áıel ańsaǵandyqtan kire beretin shyǵar dep, ózimdi jubattym. Onyń bári bos jubanysh ekenin endi bilip otyrmyn.

Onymen jolyǵamyn, sóılesemin degeli baq úmiti kózge elestegeńdik pe, keleshektegi jaqsy ómirdiń sýreti qıalyma kelip, ózimdi álde qaıda súırep áketti. Qazir júregimde qan qaınaı bastady. Kóńilim alyp-ushyp bir jaqqa ketetin tárizdi. Táýbe, táýbe... Asatpaı jatyp quldyq demeıinshi».

— Baıǵus-aı! Qaıtsin! Qumar bolǵan eken...

— Kamıla-aý! Tirshiliktiń sáni de qumarlyqta ǵoı. Qur atqa mingendeı kóńiliń bir serpilip ketedi ǵoı!

«Mart — 17.

Shkolǵa bardym. Ony kórdim. Jákim ekeýi tur eken. Basymdy ıdim. «Men — seniń qulyńmyn» dedim ishimnen. Ol kózin jaýtań etkizdi. Netken súıikti, jyly kóz!

Onyń kózinen shyqqan sıqyrly jiptiń bir ushy meniń júregime jalǵaýly. Kózine kózim tússe, sıqyrly jibin shertip, júregim selt etkendeı bolady. Sıqyr jibin shertkeni, qobyzdyń názik sheginen shyqqan maıda kúı sekildi, júrekke jyly tıedi, janǵa lázzat beredi. Átteń ókinish! Janǵa jaıly maıda kúıin uzaq shertip turmaıdy. Bir qaǵyp qalady da, ǵaıyp bolady. Kúıli qobyzǵa bir shertken de qanaǵat: ol shertiste kúıli qobyzǵa ún (ton) beriledi; qobyz ún shyǵarýy-aq muń; muńdy tátti kúıin qozǵap ala jóneledi; talaı qıaǵa soǵady, terbetedi, áldıleıdi júrekti. Kúı dáýirleıdi, sorǵalaıdy, jaıaýlaıdy. Beıne quıyp júrgen sý júzindeı tolqyndap, jybyrlap, sybyrlap baryp basylady...

Búgin ol saǵat altyda jolyqpaq. Men saǵatqa qaraı beremin. Bir balany kóshege jiberip, andytyp qoıdym. Mınýt ótken saıyn júrektiń soǵýy jıilene túsedi. Endi jarty saǵat qaldy. Mine jıyrma bes mınýt qaldy. Ýaqyt qalaı uzaq! Ne isterimdi bilmeı, kúndeligimdi alyp jazyp otyrmyn. Endi bir jıyrma bes mınýtta ol kórinse, kelse, jolyqsa, jymıyp qarasa, «Salamatsyz ba?» dep, qolymdy aqyryn ǵana qyssa, sodan ári ne bolmaq?.. Qazir basyma eshbir oı toqyrap turmaıdy... Birden birge kóship otyr... Ne jazarymdy bilmeımin... Ol keler, á? Bir bóget bolmasa, keler... Álde kelmeı qala ma? O da múmkin... Qazir ol ne istep jatyr eken? Álde saǵatqa o da qarady? Álde kıinip jatyr? Álde aınaǵa qarap tur? Álde, álde... Saǵatqa taǵy qaraý kerek... on segiz mınýt qapty... Qoı, ýaqyt ótip keter. Tysqa shyǵý kerek álde onyń saǵaty ilgeri shyǵar...

Saǵat túngi 12.

Mana tysqa shyǵyp, buryshta kútip turdym. Bala kele jatyr eken. Balanyń júrisine qarap, bal ashyp turmyn. Shydaı almaı, oǵan qarsy baryp bildim. «Úıinen shyqty» dedi. Jóneldim. Ar jaǵynan «Nardomǵa» o da keldi, men de keldim. Aldymyzdan bir orys shyǵyp, bılet surady: erteń oıyn bolmaq qoı. Biraz turdyq. Kóshede úsh-tórt shákirt kórindi. Ol «Nardomnyń» ishine kirdi. Sahna jaqqa jasyryndy, sasty... Birge oqıtyn joldastary ǵoı: ósekten qorqady. Biz basqa esikten kóshege shyǵyp kettik.

Kóbinese jaı sóz sóılestik. X. qalasynyń ósegi, árkimniń biz týraly sózi, meniń oqyǵan qyz týraly pikirim... Munda kelgendegi bir maqsutym... taǵy sondaı janama sózder. Aıaǵynda perdeni ashý kerek destik. Kóbirek sóılesý úshin bir jer kerek boldy. Ol bir kúni bizdiń páterge kelmekshi boldy. Biraq úılerińizdegi balalardan syr shashylyp ketpesin dedi. Ekeýmiz kóp sóılesetin kisideı bolsaq ta, sóılese almadyq, úılestire almadyq. Kerekti sóz aýzymyzdan shyqpady. Júrek syryn kózben ǵana bilistik. Men qaıtam-qaıtam dep kele jatyp, qas qaraıǵanda úıine jetkenshe erip baryppyn».

«Mart - 18.

Oıynda boldyq. Ol keldi. Burynǵy ornynda otyrdy. Men qaraı berdim bilem: jeńgesi maǵan: keıingi qatarǵa otyrasyz ba? — dedi. Ol keıingi qatarda edi. Oryn aýystyrdyq. Sondaı qumartyppyn, ol qarasa mende taǵat qalmaıdy. Sondaı qumartyp otyrǵan kóńildi antyrakty kezinde úsh-tórt shákirt buzdy. Olar ony jibermeı, qamalap sóılesip turyp aldy. Bireýi baıaǵy shyǵaryp sala beretin jigit. Ne sóıleskenin bilmedim. Biraq oǵan jaǵymdy sóz emes-aý dep jorydym.

Oıyn bastalǵan kezde ol kelip jeńgesine sybyrlasty. Jeńgesi renjip otyrdy. X. qalasynda turý kerek emes, ketý kerek dep, maǵan da aıtty. Men de bul qalanyń adamdary buzyq dep jamandadym.

Jeńgesimen ekeýmiz oryn aýystyrdyq. Men onyń qasyna otyrdym.

Qapaı ekeýmiz olardy úıine aparyp saldyq.

Baıaǵy shyǵaryp sala beretin sary bala birese aldymyzdan, birese artymyzdan shyǵyp, qasqyrsha torydy da, bizdi saq kúzetshi dep uqty bilem, bir ýaqytta shylymnyń otyn aldymyzdan jarqyldatyp, shashyp, janap óte shyqty. Men: — mynaý kisi órteı me? dedim. Ol: — sonsha aıamaı neǵypty? Kisi aıaýshyl bolý kerek emes pe? — dedi. Men ol meıirimdi eken dep oıladym.

Mana sóılesip turǵanda, Kúlándi bizdiń páterge barasyń dep, sógipti (onysy ósek). Jáne olar (shákirtter) naýryz jasamaq eken. Kúlándi soǵan shaqyrypty. Kúlán olarmen qatynasyn úzgisi kelmeıdi: birge oqyp júrgen joldas qoı, ósekteı beredi, — deıdi. Olar onsyz da ósektemeı júr me? — Iapyraı! Sizdikine endi qalaı baramyn? — dedi. Men olardy eleme desem de, bolmaıdy. Ne ǵajap?! Solarmen ne qatynasy bar eken?!».

«Mart — 19.

Munda «Qalanshanyń» saǵaty bir durys soǵylmaıdy. Qasynan etip bara jatqan kisiden: — Qaı ýaq boldy? — dep surap soǵady eken. Mundaǵy oqýshylar netken kórgensiz: eki bala sóıleskende: ispektakil bola ma? Bolsa, oınasshylarmen (oryssha bl...darmen) júremiz be dep oılap edik depti, (onysy joldas qyzdary; ishinde Kúlán da bar)».

«Mart — 21.

Ábikende qonaqta boldyq. Qymyz ishtik. Asa qyzyq bolmady: eki qyz (Kúlán men Jákim) joldastarynyń naýryzyna ketipti.

Kúlán olardy jamandaıtyn, jek kóretin. Jek kóre tura olardyń saýyǵyna ketkenin ne dep bilý kerek? Olardy syılasa jamandamas edi. Bul qyzda bet bolmaǵany ma? Qaıratsyzdyǵy ma? Ósekten qoryqqany ma? Jaqsyny jaqsy dep súıip, jamandy jaman dep jırenbegen kisi — eshnárseni talǵamaıtyn, tutynǵan joly joq adam bolý kerek qoı. Meniń áspettep júrgen perishtem osyndaı boldy ma? Qaıǵy... budan úlken qaıǵy joq. Ózi ne dálel aıtar eken? Kóremiz».

«Mart — 22.

Keshke sol úıde boldyq. Qyzdardyń naýryzy týraly sóıledik. Jeńgesi bizge qosylyp, olardyń barǵanyn teris qyldy. Kúlán óz isiniń qate ekenin moınyna aldy. Jeńgesi ádeıi Qapaımen sóılesken bop otyrdy. Biz peshtiń qasynda túregep turyp, azyraq sóılestik. Men bizdiń páterge kelýin suradym. Ol ósekten qorqa beredi, osy qaladan ketken soń... deı beredi».

«Mart — 24.

Saǵat alty jarymda shkolǵa jınalysqa bardym. Jıylǵan joq eken. Esik aldynda biraz turdym. Qasynda bir kishirek bala bar, buryshtan Jákim shyqty, qolynda shıyrshyqtap ustaǵan qaǵazy bar. Jasy on toǵyz, jıyrmaǵa kelip qalǵan qyz ǵoı. Ol týraly ósek attyń qara qaptalynan. Bozbalamen júrem dep sabaqqa ere almaı, bir orys úshitelinen daıarlanyp júr dep estigem.

Meni kórip, qasyndaǵy balasyn bir jaqqa jumsady. Balasy ketip bara jatqanda, daýystap: Kúlán da, Mádıshe de keldi dep aıt! — dedi. Ol — maǵan estirtkeni.

Orys qyzdary qasynan bozbala ótip bara jatsa, ólgenshe qyzyq sóz aıtyp kele jatqandaı, bozbala qarasyn dep, sańqyldap sóılesip, qańqyldap kúletin edi. Jákimniń myna sańqyldaýy aýmaǵan solardyń minezi. Buzylǵan qyzdardyń barlyq syrtqy minezin jattaǵan da qoıǵan. Saýdager áıelder erkekke juǵysqysy kelse, ne tamaǵyn keneıdi, ne kózin qysady, nemese sondaı bir aıqyn belgi beredi. Myna qyzdardyń ótirik kúlýi, sańqyldaýy da sonyń aǵaıyny ǵoı. Iapyraý! Oqyǵan qyzdardyń bári osy bop ketkeni me? Syzylǵan qyz qylyǵy bola ma?».

— Onysy ras-aý! Oqyǵan qyzdar tipti erkekti ózi shaqyryp turady ǵoı.

— Bul endi orys qyzdarynyń minezi. Bizdiń qyzdar da solardan tálim alady ǵoı. Synyq ekesh synyq ta juǵady deıdi.

— Súıtkenmen kishkene ıba kerek qoı.

— Árıne.

«Mart — 26.

Keshke saǵat altyda Kúlán bizdikine keldi. Esikti jaýyp alyp kóp sóılestik. Ótken ómirdi, ósekti, minezdi, mahabbatty, keleshek plandy, — bárin aıtystyq. Aıaǵynda súıisip aıyryldyq. Ol sóziniń aıaǵyn aǵasyna silteı berdi: Meni oqytqan sol edi. Onyń eńbegin zaıa qylǵandaı bolam ǵoı, — dedi. Jáne oqı túsemin dedi. Men ekeýin de sebep emes dedim. Shyn júregińnen shyqqan bir aýyz sóziń kerek dedim. Oǵan kelesi joly jaýap bermek boldy. Ózi uıalyp, qysylǵan ispetti, qyzardy, terledi. Men de qushaqtap, qysyp, terlettim bilem: kóńilde tátti áser qaldyrdy.

«Eńbekshil qazaq» keldi. Bernıaz bir qyzben ekeýi atylyp ólipti. Qaıǵyly habar. Jigerli jas aqyn edi: aıanysh!.. Qandaı sebep boldy eken? Qazaqta ózin óltirý sırek bolýshy edi. Mynaý bir tańdanarlyq is. Álde mastyq, álde mahabbat, álde aldaný, álde jaýyz turmys... Áıteýir bir aýyr kúıik bıledi ǵoı. Ómir shirkin qalaı sholaq (?)».

«Mart — 28.

Belınskıı aıtqan eken: «Qıaldan shyqqan mahabbat taza júrekten shyqqan mahabbattan aýyr, jaman bolady. Qıal mahabbaty júrekke tússe, aýyr tas túsken sekildi, qozǵaltpaıdy, janyshady, ýlaıdy dep. Sol ras pa deımin. Sarǵaıý, kúıiný, — júrek qatty aýyrady».

«Mart — 29.

Keshke Qadısha jeńgeıde boldyq. Aı jaryq, kún jyly edi. Kóshede qydyrdyq. Kúlánmen sóılestim. Óz pikiri joq: «Marıa Alekseı qyzy ne aıtar eken?» degen sekildi, aǵa-jeńgem ne aıtar eken, qalaı qarar eken deı beredi. Jarymadym. Oqyǵan qyzdyń oqymaǵan qyzdan aıyrmasy bolmaǵanyna keıidim. Bir qys oraza ustap, bosqa áýre bolǵan ekem dep, qynjyldym».

«Aprel — 4.

Qapaı hat jazyp, ǵashyq bop júretin Marıash degen qyz Kúlánǵa: Aqbala maǵan hat jazdy, — dep maqtanypty. Men jazbaǵanymdy, jazbaıtynymdy dáleldedim. Qapaı meniń syrlas joldasym. Ol Marıashty alam dep júretin. Qapaımen onyń júrgenin Kúlán ózi de kórgen. Men: ol ósek bolar; senimen aramyzǵa jik salmaq oıy bar shyǵar; áıel kúnshil keledi ǵoı. Maǵan nanbasań, meniń oǵan jazǵan hatymdy kór, surap al... — dedim. Áıtsede nanbaǵandaı boldy. Kúlán ótirikke, ósekke nanǵysh kóp qyzdyń biri eken degen kúdik paıda boldy».

«Aprel — 6.

Ybyraı muǵalimde qonaqta boldyq. Áıelderdi de shaqyrypty. Áıelder bólek bólmede otyrdy. Oıyn bastamaq boldy. Orystyń belbeý soq (jgýt) degen oıynyn oınadyq. Áıelderdiń belgilegenin taýyp qoıa berdik. Olardyń kimi kim bolǵanyn ýaq balalar bizge jetkizip turyp edi. Taba almaǵandy esken belbeýmen uratyn oıyn edi. Qyzdar belbeý jegen soń, ashýlanyp, oınamady. Oıyndy buzǵan Kúlán boldy.

Ábiken maǵan sybyrlap syr aıtty. Áneýgi oıynda Kúlán Sarbalamen ońasha jerde sóılesip turǵanyn Maqan degen bala kóripti. (Maqan ótirik aıtpaıtyn taza bala). Sarbala jaı sóılespepti, qoly bir jumsaq jerde turypty. Jákimniń túnde aǵash ishine bozbalamen qydyryp ketetinin aıtty. Jákim men Kúlán qosaqtaýly taıynshadaı birinen-biri aıyrylmaıdy. Kúlánǵa «Onymen nege júresiń» degende: «Sabaqtas, joldas bolǵasyn...» deıtin. «Sarbalamen nege júresiń?» degende de úndeı almaı qap edi; bezerlenip edi, uıalmap edi.

Marttyń jıyrma jetisinde Kúlán Sarbalamen ekeýmizge kezek qarap, qyzarańdap otyrǵanyn ishim jek kórip edi. Ekeýmizdi salystyrǵandaı nemese ekeýmizdi aldaǵandaı kórinip edi.

Endi sonyń bárin qorytqanda, Kúlánniń taza qyz emestigi anyq bop shyqty.

Maqanǵa Sarbala maqtanypty: 21-jyly Kúlán Jákimdikinde turǵanda oǵan bozbala kóz salmaýshy edi. Sol kezde men jaqyn bolyp edim. Sodan beri jaqynbyz... Erli-baıly kisi deımiz. Oqýyn bitirgen soń, ekeýmiz qashpaqpyz. Basqa qalaǵa ketpekpiz. Men qatynymdy tastamaqpyn... — depti.

Oǵan da nanbas edim: meniń Kúlánǵa jazǵan hattarymdy Maqan Sarbalanyń qolynan kóripti.

O da az bolǵandaı, saıası bóliminiń bir agenti Kúlán men Sarbalany bazardyń qasyndaǵy áınegi joq eski úıden túnde ustap alǵanyn Qapaıǵa aıtypty. Qapaı — ıspolkom bastyǵy. Anaý agent oǵan syryn aıtyp júretin.

Sorly basym! Munsha aldanarmyn ba? Aryp-sharshap, shóldep júrgende, tabylǵan bir jutym sýyńa ıt saryp ketse, qandaı bolar ediń? Men de sondaı kúıge tústim. Súıgen adamnyń minin kórmeıdi degen ras eken. Iapyrym-aı! Munsha adasqanym qalaı?!. Endi oqyǵan áıelden úmitim kesildi. Esil taza júrek, esil jiger, esil ýaqyt qor bolǵan!..»

«Aprel — 8.

Kúlánǵa hat jazdym: «Qurmetti Kúlán! Ketetin bolǵandyqtan hattarymdy taǵy suraımyn. Bul tilegimdi berersiz dep úmit etem. Qosh bolyńyz».

Ol jaýap qaıyrypty:

«Sizdiń barlyq hattaryńyzdy jyrtyp tastaǵam. Nanyńyz. Kúlán».

— Mine, Kamıla, sen aıtshy, kiná kimde? Aqbalada ma, Kúlánda ma?

— Kúlánda ǵoı dep oılaımyn.

— Men de sonda ǵoı dep oıladym. Baltash bul áńgimeni meniń kóńilimdi Aqbaladan shyǵarǵaly oqyp otyr ǵoı dep: «Munyń nesi bar? Aqbalada jazyq joq. Ondaı jumys kimniń basynan ótpeıdi? — dedim. Baltash oǵan da bolmady. Aqbalanyń taǵy bir jaman isterin aıta bastady. Men kúıip kettim. Ne bolǵanymdy bilmeımin. Baltashty ózimnen birjola túńilteıin dep, ertede basymnan ótken oqıǵany aıtyp saldym...

— Nesi bar? Men de qyz emespin. Meni orys alyp qashqan. O túgili men bala da tapqam, — dedim. Baltash tańdanyp, ejiktep surady. Tyńdap boldy da: «Muny aıtqanyńyz jaqsy boldy!» dep qosh aıtysyp ketip qaldy.

— Áı, beker aıtqan ekensiń: erkekke senim bar ma?

— Artynan ózim de oılandym...

— Al, sonymen?

— Sonymen, arada bir kún ótti me, bilmeımin. Aqbala meni shaqyrtyp hat jazypty. Mars baýyna taǵy bardym.

Burynǵydaı emes, Aqbalanyń qabaǵy kelmeıdi. Kóp bógelmeı-aq: «Buryn sen basyńnan esh nárse keshtiń be?» — dep surady. Sasyp qaldym: «Joq» — dedim. Keshegi sózdi Baltash jetkizgenin seze qoıdym.

— Tanba, Baltashqa aıtypsyń ǵoı. Ondaı is árkimniń basynan ótedi. Maǵan seniń shyn aıtqanyń kerek. Búgin jasyrǵanmen túbinde ashylmaı tura ma? Sonda maǵan ne betińmen qaraısyń? — dep, túsindirip birtalaı sóz aıtty. Oılanyp otyrdym da:

— Ras edi, — dedim.

— Olaı bolsa, sizdi maǵan taǵdyr jazbaǵan eken. Men sizdi qyz eken dep júr edim, — dep Aqbala turyp ketip qaldy. Óz barmaǵymdy ózim shaınap qala berdim.

Ań-tań bop, siresip otyryp qalyppyn.

Men ańyryp, jyn soǵyp ketken kisishe melshıip otyrǵanda, qaıdan andyp turǵanyn bilmeımin, Baltash jetip keldi. Men teris qarap kettim. Otyryp, maǵan kóp sóz aıtty. Sózin tyńdaǵym kelmeıdi. It etinen jek kórip otyrmyn. Aıaǵynda óziniń meni táýir kóretinin sóılep kelip:

— Seniń ótken kúndegiń maǵan kerek emes, adamshylyǵyń kerek. Ótkenge sen jazaly emessiń. Sen tıseń, men seni alamyn, — dedi.

Kózimnen jasym qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin, jylap, Baltashty moınynan qushaqtaı alyppyn.

Súıtsem — Baltashym shyn aqyldy jigit eken.

Erteńine baryp ZAGS-ke jazyldyq.

— Apyrmaı! Jaqsy bolǵan eken!

— Nesin aıtasyń!.. Aıtpaqshy «ZAGS» degennen shyǵady-aý. Jazylýǵa barsaq, baıaǵy meniń betimdi ashatyn qara murt orys sonda qyzmet qylady eken.

— Oı, jasaǵan-aı!

— Meniń atymdy estigende, betime qaraı qaldy. Baltash kórip qoıa ma dep, qyryndaı berdim. Kózi iship-jep barady.

Shyqqan soń, artyma qarasam — qara murtym aýzy ańqıyp, moıny qısaıyp, artymnan qarap tur.

— Ne ǵyp mundaı bop qaldy dep oılady ma eken?

— Kim bilsin... Kózime jyly ushyrap ketti. Men «Keshtim» degendeı, ántek basymdy ızedim. Ol shashyn ýystaı aldy. Ókindi me, kim bilsin...

— Adam kóre beredi eken-aý! — dep Kamıla tamsandy.

— Tiri kisi ne kórmeıdi deısiń? — dep Aqbilek te kúrsindi.

— Kúıeýiń qaıda? — degende:

— Kúıeýim osynda. Birge keldik. Demalysqa elge bara jatyrmyz, — dedi.

Sodan keıin ekeýi tamsanysyp, qaıyqqa qaraı tartty.

«Nur Zaısan» eki ókirdi. Sándi kıimdi áıelder baraqottan júgirisip shyǵa bastady.

Basynda jińishke jıek aq pıke panamy, aıaǵynda erkek óksheleý aq brezent bashmaq, ústinde aq kenep pálte, boıyna kıimi quıyp qoıǵandaı, aq quba, qara kóz áıel palýbanyń sharbaǵyna súıenip, piristandaǵy jybyrlaǵan jurtqa kóz salyp tur edi.

Baraqot ókirgende, birinshi klastyń áınegine baryp, birdeńe dedi. Kidirmeı úsh jigit tysqa shyqty. Úsheýdiń ortadaǵysy Baltash edi. Qasyndaǵy ekeýi: buryn birge oqyp, birge qyzmet etisken, bul kúnde ár jerde qyzmette júrgen Sáýlebek, Qanash degen jigitter edi. Anaý aq kıimdi áıel Aqbilek edi. Joldastary úsh-tórt kúnnen beri Baltashty qonaq qylyp, baýǵa, aralǵa birge qydyryp júrse de, áli de qamtamasy qalǵandaı, baraqot ústinde áńgimelerin aıaqtatyp júr edi. Baltash jolaýshylyq kádesin qylyp, olarǵa syra ishkizip shyqqan soń, úsheýi taǵy da sóılesip, barahodtyń tumsyq jaǵyna qaraı aınaldy.

Olardyń Baltashty qurmetteıtin de jóni bar: Baltash astanada bir táýir kemeser. Astanadan kelgen adamnan gýbernedegilerdiń kóp nárse kútip, ákesi bazardan kelgendeı, qolyna qarap turatyn ádeti ǵoı. Olardyń qandaı suraýyna bolsyn jaýap bererdeı. Baltashtyń da bilim tájirıbesi molaıyp, qyzmetke ysylyp, isine tabandy, birtoǵa kómenes bolyp edi. Baltash myna joldastarynyń qasynda kópti kórgen kóne bolyp qalyp edi. Óıtkeni ol Aqmola, Semeı, Oral, Bókeı gýberneleriniń bárinde qyzmet etip, jalpy qazaq jaıymen, ár alýan jaǵdaıymen, oqyǵandarymen ábden tanysyp, aqyl aýdany, dúnıe tanýy keńeıgen edi. Ol ózinshe árkimge syn berýge jaraıtyn, bireýdiń ataǵyna, bedeline, sózine satylmaıtyn, ózinshe jol tutynǵan jigit edi.

Joldastary:

— Aqbala qalaı bop júr? — degende:

— Aqbala júr. Ol ózi qıalshyl jigit qoı: bolmaıtyn isti boldyram dep, keıde urynǵa shabatyny bar. Sózdi táýir kóredi, — dep jymıyp qoıǵan.

— Jorǵabek qandaı adam bop shyqty? — degende:

— Ýaı, ony qoıshy. Ol ózi jurttyń bárin aldap qý bop júrmin dep oılaıdy. Osy kúni kisi aldaýǵa kóne me? Qý bop ketti ǵoı. Bizdiń Qapaı ekesh Qapaı da pále bop ketipti. Qyzmet, ne degenmen, adamdy úıretedi ǵoı... Jorǵabekte tutynǵan jol joq. Odan da men Tóregeldini qurmet etem: bizge qarsy bolsa da, óz jolynda qaldy. Eshkimge jaǵynbaıdy. Qyzmetin jaqsy isteıdi. Ol ózi isshil jigit qoı; azyraq maqtanshaqtyǵy bolmasa, — degen.

Mine, Baltashtyń árkimder týraly osymdaı kózqarasy bar jigit edi. Saıasat dúnıesinde Baltash basshy bolmaǵanmen, basshyǵa taıanysh bolatyn, tabandy jigit edi. Joldasqa opashyl, ýádeshil bolǵandyqtan keıde shen qumarlardyń sońyna da erip ketetin edi. Biraq olardyń qatesine óz kózi jetken soń, myna jeriń durys emes dep, aıtar edi de, aıyrylyp keter edi.

«Nur Zaısan» úsh ókirdi.

Baltashtar manaǵy sharbaqqa súıenip turǵan Aqbilektiń qasyna keldi.

— Qosh, endi, joldastar!.. Solaı qylyńdar! — dep Baltash eki joldasymen qoshtasyp, qoldaryn nyǵyzdaı qysty.

— Qosh, qosh, qosh — dep olar Aqbilektiń qolyn ustap, asyǵyp jerge tústi.

Baraqottyń daýysy da «qosh, qosh, qosh!» — dep daryldap, qımaı turǵan baýyrlardyń júregin lúp-lúp etkizdi. Jerdegiler baraqottaǵylardy kózderimen iship-jep, kúlkisi men jylaýy aralasyp, aýyzdary ashylyp, tanaýlary deldıip, keıbireýdiń kózine mólt-mólt etip jas ta kelip tur edi.

Baraqot sorpa jalaǵan kári tóbetshe, sýdy sylp-sylp uryp qozǵala bastady. Bastar shybyndap, qalpaqtar qarǵa bolyp, oramaldar kóbelekshe jalpyldady. «Biz de senderdi qımaımyz» degendeı, jurt baraqottyń artyna qaraı tolqydy. Kóptiń júzinde kúlki, jylaý, qýanysh, aıanysh aralas.

Baraqot ústindegi kúıshi saldattardyń sybyzǵysy syńǵyrlap, dabyldary dúmpildep, tútikteri kúrsildep ekpindi marshqa ekilendire basqany Aqbilektiń kóńilin de bosatqandaı, tamyrlaryn jelpindire: solqyldatqandaı bolady. Aqbilek te aq oramalyn jelpildetip qoshtasady; álde bir qymbat nársesi qalyp bara jatqandaı, áldekimdi aıap, júregi jylaǵandaı bolady. Ol qımasy — Kamıla edi.

Tym bolmasa Kamıla baıǵus bizdi shyǵaryp salýǵa da kele almady-aý! «Kúıeýinen, qaıyn aǵa, abysyndarynan aıbynady ǵoı, qorynady ǵoı. Oqymaǵan áıel qor ǵoı! Qapastaǵy qustaı ǵoı!» degen oılar keldi.

— Bu baıǵustardyń kózi qashan ashylar eken? Qalaı járdem etsem eken? — dep turǵanda, Baltash ıyǵynan tartyp:

— Óı, sen nege jylap tursyń? — deıdi.

— Jáı... ánsheıin... Kamıla baıǵusty aıap... oqymaǵan áıeldiń kúni qarań ǵoı! — dep Aqbilek kúrsindi

— Bir túrli kóńilsheksiń-aý! Bir kúnde bola qoıa ma? Birte-birte oqıdy, kózi ashylady, teńeledi. Osy kúnde-aq teńele bastaǵan joq pa?.. Áýelde óziń qandaı ediń?.. — dep Baltash úmitti sózder aıtady.

— Sonda da qıyn ǵoı... — dep Aqbilek baýyrynyń qamyn jegendeı, jalǵyz óziniń jetilgenin azsynǵandaı bolady. Biraq Baltashtyń dálelderine toqtaıdy. Óıtkeni Baltashty bilmeıdi dep oılamaıdy...

Shildeniń shańqan, shaǵyl kúni. Jasyl jaǵalaý Ertis. Ertis júzinde sý syzyp aq baraqot keledi. Aq baraqot ústinde Aqbilegin qoltyqtap, ýyz qymyzdaı káýsar aýany keýdesin kere simirip Baltash saıran etedi. Saıranǵa toısa, jan-jaǵynyń bári aına, jarqyraǵan salonǵa kiredi. Qos burymy arqasyna salbyraǵan aspan kóz, jańa óspirim aqsary qyz, qazyqsha qazdıyp, pıanınoǵa kúńgirletip kúı shalady. Oń buryshta kishkene ústeldi ortaǵa alyp, aq jataly, qoshqar tumsyq, biz tumsyq tórt saýdager. «Pas», «Bıs»... dep, preparans (karta) soǵady.

Baltash pen Aqbilek jas qyzdyń kúıin tyńdap, shytyrdaı aq dastarqandy ústel basyna otyryp, aq kıimdi matúshkege tamaq aldyryp ishedi.

Baltash ústelde jatqan jińishke qaǵazdy alyp, tamaqtyń tizimin oqıdy:

— Skebldiń btıkesi, grektiń tepteli, polydanyń zyrazy, taǵy birdemeniń antrıkoty, tolyp jatqan bep-alestrogon, befshteks, langet deı me, pılet deı me, qoı eti, buzaý eti, qaz eti, kaýap, qyrǵaýyl, buldyryq, túıe taýyq, rostbıp, shabylǵan shoshqa, «tuzdaǵy til, tós et — dersht short tebe derıı... Munyń qaısysyn jeımiz?

— «Shor tebe derıı» degeni de bar ma eken? — dep Aqbilek myrs etedi.

— «Short tebesi» joq, áıteýir derıi bar.

— Óziń qaısysyn jeısiń?

— Men osy antrıkot, santrıkotynyń jaıyn bilmeýshi em, qoı etin jeıin, — dedi.

Aqbilekke Baltashtyń ol sózi de qyzyq kórindi, ishek-silesi qatyp kúldi. Aqbilek kúlgende, qoshqar tumsyq saýdager qylmyńdap, qaraı qalady. Ol Aqbilekke manadan jaman kózdi jiberip, qıalǵa batyp otyrǵan ǵoı.

Aqbilek kúlip otyryp:

— Men buldyryqty-aq jeıin, — deıdi.

Et artynan «Jıgýlı» syrasynan eki bótelke iship, Aqbilek ekeýi eki kisilik tap-taza kaıýtasyna (bólme) kelip, solqyldaq kereýette birine-biri qarap, qısaıyp jatyp, «Býzater», «İsmeqash» jýrnaldaryn oqyp, máz bolysyp kúlisedi.

Baltash:

— Tamaq sińirýge kúlgen jaqsy, — dep qoıady.

Ómir sándi, ómir qyzyq! Bári kúlki. Jańada ǵana qosylǵan eki jas. Qabaq qaǵysynan oılaryn tanysady. Birin-biri renjiterlik túri joq.

— Álgi jepeńniń saǵan kózdi qadap otyrǵanyn baıqadyń ba? — degende, Aqbilek:

— Sen de andyp otyrady ekensiń! — dep kúlimdep, maqtanyp qoıady. Baltash:

— Sen, shyraǵym, baıqa! Jepekeńder báleket keledi, — deıdi. Aqbilek onda:

— Óziń baıqadyń ba? Búgin komandır de meniń oramalymdy áperdi ǵoı, — deıdi.

Baltash oǵan kóterilip qalady. Kóterilmeı qaıtsin? Mundaı kelinshekti Baltashtan basqa kim aldy?

Aqbilek kórgen-bilgenin Baltashqa aıtyp keledi. Baltash qyzmetten kelgende, kimniń ne sóılegenin aıtyp otyrady. Sóılesken saıyn, biriniń bilgeni birine aýysady. Keıde Baltash baıandama, ochet jazǵanda, Aqbilek kóshiredi. Aqbilek birdeńege aldanyp jatsa, Baltash baryp, tamaq ákeledi. Ekeýi birge kúıinedi, birge súısinedi. Óıtkeni deneniń basqalyǵy bolmasa, ekeýi bir kisimiz dep oılaıdy.

Eki kún ótip, úshinshi degende eki jas Zaısanǵa jetti. «Shyqtyq» dep telegram bergen ǵoı. Tólegen men jeńgesi de kishkene «qyzyn kóterip, piristanǵa kelip tur eken. Anadaıdan birin-biri kórgende, Aqbilek pen jeńeshesi:

— Ah, jeńeshe!

— Ah, Aqbilek! — desip, aıaqtary jer basqanyn sezbeı, birine-biri umtyldy.

— E, jeńeshe-taıym!

— E, baýyrym-aı! — desip qýanǵannan kózderinen jas yrshyp, qushaqtasyp, qaıta-qaıta súıisip jatyr.

— Deniń saý ma, qaraǵym! — dep Tólegen qaryndasynyń betinen súıdi.

Aqbilek kishkene sińilisin shopyldatyp, baýyryna basyp:

— Jigit bop ketipti ǵoı! — dep jatyr.

Baltash Tólegenmen buryn da tanys: birge qyzmet qylysqan joldasy ǵoı. Buryn «Baltash joldas!» deýshi edi; endi «joldas» deýdi keńse tili kórip:

— Qaraǵym, saýmysyń, — dep aýzynan súıdi.

Jeńgesi de Baltashpen tanys. Baltashtyń táýir jigit ekenin — olar da biledi.

Buryn Tólegen Baltashty: «Ikemge kónbeıtin, bir betkeı, qazaq jaıyn bilmeıdi»... — dep ishinen unatpaýshy edi. Endi ol oıy da joǵalyp ketti. Óıtkeni ol — endi týǵan kúıeýi, ol — kindikten kelgen úlken kemeser. Endi Baltash týraly ne dep jaman oı oılasyn? Kúıeýine býlanbasa.

Eki berjebaı daıar eken. Tólegen Baltashty, jeńgesi Aqbilekti qoltyqtap, eki-ekiden otyryp, kósheni syqyrtyp ótip, burqyratyp, páterine alyp keldi.

Kúıeý kele jatyr degennen, aǵa, jeńgesi páterin tuıanadaı qylyp bezep, bir bólmeni ekeýine arnap, keraýat quryp, kilem tósep qoıǵan edi. Qyzara bórtken neshe túrli tátti baýyrsaq, paramysh.. samsa, kámpıt, mámpásıler, shekildeýik, piste, jańǵaqtar, peshenıalar tarelkelerde saýsyldap, ulystyń uly kúni bolatyndaı úlken ústel lyq tolyp, aq dastarhanmen beti jabylyp, qurmetti qonaqtardy kútip tur edi. Kek bas, qyzyl bas, altyn bas bótelkeler de býpet-shkapta kól jaǵasyndaǵy qazdaı moıyndaryn sozyp shytynap, byjynap, «Bizdi qashan ishesińder?» dep qylqyldap qarap qoıýshy edi. Tólegen kemeser kúıeýine ózge araqty olqy kórip jıyrma bes somǵa bir bótelke «İPampanskı» alǵan edi.

Qonaqtardyń túskenin estigen soń, ýeziń sorpaǵa shyǵarymyz dep júrgen, shalbarlarynyń tizesi qaltalanǵan, penjeginiń artqy etegi jymyrylǵan sholaq kemeserler de Tólegendikine Mekeden qajy kelgendeı aǵyldy. Tólegen habar qylǵan ǵoı. Tútin andyp júretin, óleńinde bes tıyndyq qun qalmaǵan saldaman ánshiler de, tarysy piskenniń taýyǵy bola ketetin «Bósteki» daıashylar da keldi.

«Qutty bolsyn!», «Joǵary shyq!», soǵysqan oryndyq, sapyrylysqan kisi, saldyrlaǵan ydys, syldyrlaǵan shanyshqy, pyshaq, úremke bári aralasyp, Tólegen úıi quddy jármeńke boldy. Úremkeler shińgirledi, shampanskıı murynǵa shapshyp byjyldady, araq ishildi, án soǵyldy. Jurt dýyldady. Aqbilek Baltashqa tıgende, ekeýi astanadan kelgende, soqpaıtyn ne bar? Budan artyq qýanysh bola ma?! Quı araqty! Kóter úremkeni! Soq óleńdi! E, kýlet shirkindi! Súmireıt! Pále!

Qyzýmen otyryp, jurt kóp iship jibergen eken. Bastar bos moıyn, aıaqtar rezeńke, qabyrǵalar tóbege shyǵyp, ústelder átkenshek oınaǵan kezde, qonaqtar da birine-biri súıenip úıden shyqty. Baltashty súıemelep aparyp, Aqbilek tósekke jatqyzyp, jeńgesi men ekeýi ydys-aıaqtaryn jınaýǵa kiristi. Tólegen de «Qudaıdyń bergenine shúkirshilik» etip, demin bir aldy.

Eki-úsh kúndeı Aqbilek, Baltash aǵa, jeńgelerimen ár úıde qonaqta bolyp, keshkisinde jalań bas lampysha jyrpyldaǵan jaman sýretin, «Aýlaq úıdiń ári-berisin» qyp jatqan spektaklin kórip, qalanyń syı-sıapatyna qanǵan soń, elge shyǵýǵa qamdandy.

Tólegenniń óz eli ǵoı. Jáne Baltashqa degen soń, jurt at aıaı ma, tórt-bes at tabylyp qaldy. Taýly jerge arba júrmeıdi, salt atpen júrý kerek qoı.

Kók ala jorǵany kórpe salyp, jeńgeıge erttedi. Jaraý boz atty Aqbilek mindi. Jıren qasqa atty Tólegen, qara atty Baltash minip, qastaryna bir joldas alyp, sáske kezde qaladan shyqty. Tólegen bylaı shyqqan soń Kúlikeniń óz aldyna aldy. Jeńgeı atqa minip, artyq úırenbegen kisi ǵoı: bir qolymen erdiń qasynan ustap, aıaǵyn úzeńginiń saǵasyna salyp ornatqan omaqasha qopıyp býynyn bıleı almaı, qolp-qolp etkeni Aqbilekke aıt pen toıdan da qyzyq boldy.

Shildeniń jyldaı kúni. Túske taman jolaýshylar taý bókterindegi bir aýyldan baǵlan jep, qymyz iship, kún qaıta taǵy atqa otyrdy.

Manaǵydaı emes, jeńgeıdiń óne-boıy aýyryp qalypty. Qatty júriske jaramaı, kók alanyń aıań jorǵasymen taıpaltyp keledi. Aqbilek qajyr emes, sıpaı qamshylap, saý aıańdatyp keledi. Jalǵyz-aq Kúliken qalǵyp-shulǵyı beredi. Ony kezekpe-kezek aldaryna alysady.

Kishi besin kezinde áıelder shóldedik degen soń, ózen boıyndaǵy bir aýylǵa buryldy. Jelisinde on shaqty qulyny bar bir úlken úı ortalyqta: onyń oń jaǵynda bir aq otaý tur. Jolaýshylar sol otaýdyń syrtyna kelip tura qaldy. Esik aldynda kóringen bir balalaý jigitti shaqyryp, sóıles qyldy. Aq otaý Bekbolattiki degende Aqbilektiń júregi bolar-bolmas búlk ete tústi. Áıtse de osynda túskisi keldi.

Bala jigit júgirip úıge barǵan soń, tymaǵyn qısaıta kıip, shapanynyń bir ıyǵyn jamylyp, bir ıyǵyn júre suǵynyp, qolbańdap Bekbolat shyǵyp, qonaqtarǵa abdyrap qarsy júrdi. Anadaıdan sálem berip, kele Baltashtyń atyn ustady. Baıaǵysyndaı alaqanyn qalaq qyp, Tólegenniń, jeńgeıdiń, Aqbilektiń alaqanyna japsyryp, amandasty. Aqbilektiń kózine kózi túsip ketkende, qyzaryńqyrap qaldy. Quraq ushyp júgirip, esik ashyp kirgizip júr.

Tóseginiń aldynda buıyǵylaý, kelte muryn, qara tory kelinshek is tigip otyr eken. Aqbilektiń kózi aldymen soǵan tústi. Kelinshek te tymyraıyp, áıelderge kóz astymen qarady. Erkektermen tizelesip tórge shyǵyp ketkenin sóket kórdi, nemese Aqbilek ózinen artyq bolǵanǵa kúndedi me, kim bilsin, áıteýir «adyram qal» degen qaras edi.

Bekbolat jigit jiberip, dereý úlken úıinen qymyz aldyryp, óz aldyna dastarqan salyp sapyra bastady. Aqbilek týra qaraı almaıdy; kúnáli kisishe, kúıbijeńdep, sasqalaqtaı beredi. Bekbolattyń quraq ushyp otyrǵanyn kelinshegi jaratpaǵan tárizdi, kelte murnyn joǵary kóterip, shyǵyp ketti. «Jaman shirkin! Syr bildirip qoıady-aý!» degen kisishe, qatyny shyǵyp bara jatqanda Bekbolat ala kózimen bir qarady.

Qonaq az otyrsa da, kóp synaıdy ǵoı. Aqbilek Bekbolatty ishinen aıady: kelinshegin mensinbeıdi eken dep oılady. Bekbolatpen jolyqqan kúnder zamat kóz aldyna elestep ótti. Áıtse de ótken kúnge ókingen joq. Burynǵy arman qylatyn turmys endi aıaq astynda qalǵandaı, ózi basqa bir jańa, jaryq dúnıege kóshkendeı. Bir joǵary kóńil paıda boldy. Bekbolat burynǵydaı emes, saqal, murty da kóbeıip, bet-aýzy da ajymdanyp, boıy da alasaryp, qorash bop qalǵandaı kórindi.

— E, elge bara jatyr ekensizder ǵoı... Qalada bóten habar joq pa?.. Qoı aldyraıyq, qonaq bop ketińizder! — degennen basqa, Bekbolattan pálendeı tatymdy sóz de shyqpady. Ol sózderi de Bekbolattyń dalada qalǵandyǵyn, Baltashpen arasy jer men kókteı ekenin kórsetti. Aqbilek azyraq oılanyńqyrap otyrǵanyn ózi de seze qoıyp, Baltashtyń kóńiline birdeńe kelip qala ma dep, orysshylap «júreıik» dedi. Bekbolat: «Qonaq bop ketińizder! Shaqyryp keltire almaıtyn adamsyzdar!» — dep jik-japar bop jabyssa da, qonaqtar atqa qonǵanyn táýir kóre berdi.

Túsýin tússe de, ózderine de qolaısyz boldy bilem, birtalaıǵa deıin Tólegen sózin qıýlastyra almaı, oıy bóline berdi. Biraq Aqbilek te, Tólegen de Baltashqa óz oılaryn sezdirmeýge tyrysyp, basqa sózge jubatyp áketti...

Seńgir-seńgir taýlardan, úńgir-úńgir quzdardan, túıe órkeshti shyńdardan, qyz emshekti tastardan ótip, burań-burań súrleýmen bes atty kisi bes qumyrsqa bop órmelep, Altaıdyń basyna shyqty. Altaı boıdy da, oıdy da kóterdi; Altaıdyń keshki samaly betti súıdi. Aqbilek Altaıǵa shyqqanda, baıaǵy apasyn óltiretin, óziniń abuıyryn alatyn, ógeı shesheniń qorlyǵyn shegetin, Kórkembaı kempirdiń kór úıshiginde jany kózine kórinetin, alaı-túleı, qarańǵy kúnder barsa kelmeske birjola ketkendeı, anaý alysta, etekte bir jola qarasy óshkendeı bop kórindi. Aqbilek beınetten, qorlyqtan, kúnádan qutylyp, sonaý jeti qat kóktegi ǵaryshqa aparyp, júregin altyn ilegenge salyp jýǵandaı, anadan jańa týǵandaı tárizdi. Onyń júregin jýyp, tazartqan legen — aıaýly jany, Qarataýdaı qaıratty, aı men kúndeı ǵylym edi.

Marqakóldiń shynydaı tunyq sýy da, kól jıegindegi úıirim-úıirim aýyl da, baryldap, kisinep, oqyranyp, óriske tartyp bara jatqan jylqy da jylqyshynyń qyzyl ala tysty tymaǵy da, anaý qozy alyp júrgen qaıqy tós kelinshektiń jasyl kóılegi de, attyń jaly da, jeńgesiniń basyndaǵy kúldi-badan oramaly da — batar kúnniń sarǵyltym sáýlesine shomylyp, jer dúnıe cap kózildirikpen qaraǵandaı jymyńdap, sańǵyrap turǵanda Aqbilek týyp-ósken aýylyna jetti. Aýylda ıtter shýlaıdy: qotanda qoı mańyraıdy. Aspanda torǵaı shyryldaıdy. Qyryndap ushqan qus Sasy ala kerenaýlap myńqyldaıdy. Enesin izdep, aýylda laq bezildeıdi. Sýǵa bara jatqan úsh jas qyz:

«Syldyr-syldyr qamysqa syrǵam tústi;

Syrlaspaǵan jat elge apam tústi.

Apam úshin qabyrǵam qaıysady,

Qolymdaǵy qos júzik maıysady»,

— dep shyrqap án salady.

Aqbilekterdiń aldynan shaýyp shyqqan bala jolyǵa sala, taıynyń quıryǵyn shoshaıtyp, aýylǵa qaraı yzǵytty.

Tólegen keıde jylyna, keıde jyl ara eline bir kelip ketetin. Kelindi ala kelip, jatyp ket dep aqsaqal otaý kóterip bergen. Tólegenniń keletinin estigen soń, aqsaqal otaýyn oń jaǵyna tiktirip kútip otyr edi.

Taıly bala aýylǵa shaýyp kelip:

— Aǵataıymdar kele jatyr! Aqbilek te bar! — degende, aqsaqal úıde otyryp, qalǵyp ketken kisishe:

— Áh! Ne deıdi? — dep basyn julyp aldy.

Aqbilek baıaǵy ketkennen úıine qaıtyp kelgen joq edi. Aqbilek oqyp júr dep aqsaqal estýshi edi. Biraq «Qyz oqyp ne bolady?» dep ishinen unatpaýshy edi. Baıaǵyda balasy ekeni bolmasa, Aqbilekten birjola kúder úzgen edi. Ony kóremin degen oıynda joq edi. Aqsaqal endi qaıterin bilmedi. Úıde otyra ma? Aldynan shyǵa ma? Qalaı amandasady. Dym kórmegendeı tympıyp otyra ma? Keshirim suraı ma? Bul bir shuǵyl oqıǵa boldy.

Súıtkenshe bolmady, qatyn-qalash shýlap:

— Áne shyqty! Tórt kisi!.. Joq, beseý... Ekeýi áıel... Bireýi kelin ǵoı!.. — desken daýysqa aqsaqaldyń búıiri qyzyp, otyra almady. «Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal baryp sálem bersin» degen máteldi esine alyp, úıde otyrsam, qýanbaǵan bop kórinermin dep tysqa shyqty.

Shyqsa saýyldap kelip qalǵan eken. Aq boz atqa mingen aq kıimdi bireý kórindi; aldyna Sarany mingizip alypty. Bul orysyń kim dep turǵanda, Urqıalar baryp, túsirip betinen súıe bastady. Súıtse Aqbilek eken. Boz aty, aq kıimi arýaqtanyp kórindi me, ulyq kelgendeı, aqsaqal ántek qorynaıyn dedi. Aýyldyń erkekteri de aqsaqaldyń qasyna jınalyp qap edi.

Tólegen men Baltash kelip aqsaqalǵa sálem berip, qolynan ustady.

— Mynaý kúıeý balańyz — Baltash degen jigit, — dep Tólegen tanystyrdy. Aqsaqal:

— E, amanbysyń, shyraǵym! — dep sasyńqyrap qaldy. «Qaıyrly bolsyn!» tárizdi birdeńe aıtqaly oqtansa da, aýzyna laıyqty sóz túspedi.

Onyń artynan Sarany ertip, Aqbilek kelip, ákesine qol berdi.

— Qaraǵym, Aqbilekpisiń? — degende daýysy qaltyrap, kózine jas kep qaldy. Áıtse de kúıeýinen ımenip, jasyn áreń toqtatty. Aqbilek muńaıyp tómen qarady. Aqsaqal balasyna qarap:

— Deni-qarnyń saý ma, qaraǵym! — dedi.

Qatyndar kelindi kelinshiletip, úıdiń artynan aınaldyryp, otaýǵa kirgizdi.

Aýyl kisileri qol ustasyp, amandasyp bolǵan kezde, aqsaqal:

— Áı, jol berińder, úıge kirsin! — dedi. Qonaqtar úıge kirdi. Olarmen birge aqsaqal da kirdi. Qatyndar kelinge shymyldyq izdep edi.

— Qoı, áýre qylmańdar! Jasyrynbaı-aq qoı, shyraǵym! Luqsat! Saltynda joq jumystyń ne keregi bar? — dep kelinin jasyryndyrǵan joq.

Qatyndar shýlasyp:

— E, aqsaqal, úlken kisi! Balalaryń kep, kózaıym boldy ma?.. Myna jigit kúıeý bala eken ǵoı?.. Ómir jastaryń uzaq bolsyn!.. Balańyz qutty bolsyn! — desip jatyr.

Aqsaqaldyń kóńili tasyp otyr...

Áı-jáı bolǵan soń, aqsaqal aıdyń jaryǵymen úıiniń janynda qoı soıǵyzyp otyryp:

— Kúıeý bala qaı el eken? Bildińder me? — dep Ámirden surady.

Ámir manadan beri Tólegenniń joldasynan máni-jaıyn surap, bilip qoıǵan ǵoı; ózi de aıtqaly qybyrjyp otyrǵan kisi ǵoı:

— Semeılik, tobyqty bolsa kerek. Úlken oryndaǵy tóre eken! Orynborda qyzmet qylady eken! — dep kóptirdi.

Aqsaqaldyń kóńili manaǵydan da beter qarys kóterildi. Tańerteń Aqbilek pen kelini dalaǵa baryp kele jatqanda, aqsaqaldyń kózi túsip: «Kelin bir báıbishe bolǵandaı deneli, júrisi sabyrly adam eken» dep oılady. Kelin noǵaı emes, estek qyzy degennen beri, aqsaqal estektiń bir atasyn qazaqqa jaqyn qyp alyp edi. Sara Tólegenniń kishkene Kúlikenin kóterip, tysqa shyǵyp edi, aqsaqal:

— Beri ákelshi, qaraǵym! — dep aldyryp nemeresin ıiskedi. Kóńili taǵy bir qarys kóterilgendeı:

— Eı, qudaıa shúkir toba! — dep táýbe keltirdi. Páltelerin jamylyp, qalpaqtaryn shekesine salyp, symdaı bolyp Tólegen men Baltash shyqqanda; «Zamanyna qaraı bu da jarastyqty eken!» dep oılady. Mynaý eki tóre balasy turǵanda, óle-ólgenshe kemqor bolmastaı kórdi.

Balalar shaıyn iship jatqanda, aqsaqal jeti bıesiniń sabasyn pistirip, ydys-aıaqty jýǵyzyp, óz úıin sypyrtyp, tórge kórpe saldyryp:

— Aqbilekterge áne jerge sal! — dep qatynyna oń jaqty nusqap jatyr edi.

Sháı iship jaılanǵan soń, Ámirdi jiberip, balalaryn óz úıine shaqyrtty.

— Joǵary shyǵyńdar! — dep Tólegen men Baltashty tórge shaqyrdy.

— E, so jaqqa otyryńdar! — dep kelini men Aqbilekti ózine qarsy oń jaqqa otyrǵyzdy.

Qymyzdy báıbishesine sapyrtyp, balalaryna qyzyl kesemen qaıta-qaıta bergizip, aýyl kisilerine de, bala-shaǵaǵa deıin qur tastatpaı, ózi qadaǵalap otyr.

— Kelinniń aıaǵyn11 usta, kelinniń, — dep qoıady. Kelinniń dóp-dóńgelek qara kózi, mańqıyp otyrǵany, atasynan ántek ımengeni qolaıyna jaǵyp otyr. Órik Aqbilekke qaraýǵa beti shydamaı:

— Aqbilektiń aıaǵy, — degende aıaqshyǵa buǵyp qana sybyrlaıdy.

— Nege ishpedińder? Qymyz jaqsy ǵoı! — dep aqsaqal Baltash jaqqa qarap qoıady.

— Bolǵanymyz so ǵoı! — dep Baltash kesesin qaıyrǵanda:

— Qalaly jer adamnyń ishin qýyryp tastaıdy ǵoı! — deıdi. Aqsaqaldyń kóńili tasqyn. Tamaǵyn kenese búkil aýyl estıdi. Túkirip jiberse, esikten ótip sary ıttiń tumsyǵyna jalp etedi.

Keshke taman Tólegendi ońasha shaqyryp, aqsaqal qurmaldyq berý jaıyn aqyldasty. Aqsaqaldyń kóńili: iri jylqy soıyp, úlken toı qylýda edi. Tólegen taı da jeter degen soń, bala da birdeńe biletin shyǵar dep maqul kórdi.

Aqsaqal taı soıdy. Kóńili jeter aǵaıyn on shaqty qoı soıdy. Nedáýir úlken toı boldy. Jurt sabalap qymyz ákeldi. Taı, qunan jarystyryp, kúres qylyp, kókpar tartyp, erigip jatqan el bir kenelip qaldy.

Kól basyndaǵy tórt-bes aýyl jas tórelerdi kezekpe-kezek qonaqqa shaqyrysty. Dyrdý basylǵan soń, az kún bolsa da, qarap júrmeıik dep, Aqbilek pen jeńgesi bes aýyldyń ortasyna qyzyl otaý ornattyryp, jas áıelderdi bir mezgil oqytyp, hat tanytpaq boldy.

Keıde erkekterdi de shaqyryp, Baltash pen Tólegen gazet-jýrnal oqıdy. Tazalyq, densaýlyq, mal dertin emdeý, kaperátip jaıynan áńgime quryp qoıady. Qyzmet adamdaryna jol joba kórsetedi. Elge kerekti ýaq kitaptardan ala barǵan edi. Onyń paıdasy tıdi.

Aqbilek baıaǵy emes, ózgergen: óner tapqan, jetilgen, ysylǵan, áıelderge kósem bolǵan. Burynǵy buıyǵy, uıalshaq, syzylǵan, muńaıǵan Aqbilektiń izi de joq. Aqbilektiń qyzyǵyn, isin kórgende aqsaqal tańdanady: «Bul qalaı bop ketken? Qalanyń ne qasıeti bar? Jup-jýas, uıalshaq bala emes pe edi!» dep oılaıdy. Qalaıda Aqbilek jat. Aqbilek ónerli. Ol endi aqsaqaldyń ǵana balasy emes, kóptiń balasy. Endi aqsaqal odan ımenedi. Mynaýyń teris deýge bata almaıdy. Baıaǵy óziniń qataldyǵyn oılaǵanda, ózinen-ózi uıalady. Keshirim surasam qaıter edi dep bir aýyq oılanady. Biraq áke basymen balaǵa kishireıýdi laıyq kórmeıdi. Sondyqtan Aqbilekke kezdeskende:

— Qaraǵym, nemene?.. Shóldegen joqsyń ba? Qymyz ishtiń be? — degen sıaqty qalbalaqtap qaldy.

Ákesiniń onysyn Aqbilek te sezedi. Ákesin aıaıdy.

— Joq, áke! Shóldegem joq... — dep erkelegen sekildi, qasyna kelip otyryp, bala oqytqanyn, jeńgesiniń tili kelmegenin, áıelderdiń kúlgenin áńgime qylady.

— Qaraǵym-aý! Elge kelip tynyǵady dese, júdep qalasyń ǵoı... O qatyndardan ne shyǵady dep júrsińder? — dep mańdaıynan ıiskeıdi.

— Áke-aý, zaman oqyǵandiki ǵoı! — deıdi.

— Oqyǵanmen kelin ekeýińdeı bolar deımisiń! — dep balasyn kóterip qoıady.

Aqbilek ákesimen aıtyspady. Ákesin jańa taýyp alǵandaı qýanady.

Sara on ekige shyǵyp, uzyn kóılek kıip, burymyn artyna seltıtip órip qoıatyn bolǵan eken. Aqbilek oǵan:

— Sen qyz bolmaı-aq qoı. Basyńdy bıttetpe, — dep shashyn aldyrtyp tastady. Sarany qaıtarynda ózi ala ketip, oqýǵa bermek bop qoıdy.

Qajiken azamat bop qalypty. Biraq ógeı shesheniń qolynda ótirikshi, tunjyr, urysqaq, kekshil bop ósipti. Ony Tólegen qolyna alyp oqytpaqshy boldy.

Urqıany qastaryna ertip, Aqbilek pen jeńgesi dalaǵa barady, kól basyna barady. Ótken balalyq kúnderdi esine túsiredi.

Bir kúni Aqbilek sózden-sóz shyǵyp otyryp, Urqıadan:

— Jeńeshe-aý, osy baıaǵy Muqash ne boldy? — dep surady.

— Estimep pe ediń? Sol jyly qysty kúni shyǵar deımin, joq bop ketti ǵoı, — dedi.

— O qaıda ketti?

— Kim biledi, bireý óltirip tastaǵan shyǵar, — dedi. Aqbilek:

— Ózi de eldiń qarǵysyn kóp alyp edi, — dedi.

— Qarǵys qoıa ma? — dep, Urqıa da qostady.

Mataıdyń Ábeni eki urysyn jiberip, jaıǵastyrǵanyn bular qaıdan bilsin.

Kúliken Saraǵa ermek boldy. Moınyna mingizip júrgeni.

Urqıanyń İskendiri de beske shyǵyp qalypty. Urqıa janynan eki eli tastamaıdy.

İskendir tym-aq súıkimdi, túri de kórkem: minezi de ójet. Sheshesi óte zerek dep maqtaıdy: balalarmen qosylyp án salady: qoı kúzetedi; buzaý úıretedi; oıynǵa bir jalyqpaıdy; aýyldyń malyn tústep tanıdy. Biraq tez qatyr, ashýlanshaq; bir baladan jyǵylyp qalsa da, jarysqanda qalyp qoısa da, jatyp tóbeles salady; óz yrqy bolmasa, aıtqanǵa kónbeıdi deıdi.

Bir kúni Aqbilek pen Urqıa kól jıegine baryp jýynyp otyr edi. Sara bar, Kúliken, İskendir bar, aýyldyń óńsheń usaq balalary sýǵa shomylyp, jıekte júgirip, jarysyp oınap júr edi. Bala birin-biri jylatpaı júre me, kishkene Kúlikendi bir bala júgirip kele jatyp, qaǵyp ketip, jylatyp qoıdy. İskendir ony kóre sala júgirip baryp, jyqqan balany kishkene judyryǵymen ishten qoıyp-qoıyp jiberdi. Ana bala úlkenirek bolsa da sasyp qaldy.

Urqıadan qorqyp túk qyla almady. İskendirdiń myna qylyǵyna Aqbilek súısinip:

— İskendir, beri kelshi, qalqam! Oı, baýyr bolǵanyńnan aınalaıyn! — dep shaqyryp alyp betinen súıdi.

— Jeńeshe-aý! Osynyń atyn İskendir dep qaıdan qoıyp júrsiń? Orystar Aleksandr deıdi ǵoı, — dep surady.

Urqıa baıaǵyda túsinde İskendir dýana balapan ustap bergenin esine salyp:

— Sonda İskendir dýanany yrym qyp, atyn İskendir qoıyp edim, — dedi.

Sony aıtqanda Aqbilek kózi dóńgelenip, az oılana qaldy da:

— Jeńeshe-aý! Osy İskendir men sıaqty emes pe? — dedi. Urqıa kúlip jiberdi.

— Sen sıaqty bolsa, senen týǵan shyǵar! — dedi.

— Ras aıtasyń ba, jeńeshe? — degen soń, Urqıa shynyn aıtty. İshine úrgen qaryn tyǵyp, ótirik býaz bolǵanyn, Aqbilektiń balasyn baýyryna salǵanyn, bárin syr qyldy.

Aqbilek qýanyp ketti:

— İskendir, ber kelshi! — dep shaqyryp alyp: — Qulynym-aý! — dep, baýyryna qysyp, qushyrlanyp taǵy súıdi. — Óltiretin bala emes eken ǵoı! Jaqsy qypsyń ǵoı, jeńeshe! — dep, Urqıany súıdi. Analyq sezim Aqbilektiń júregin qorǵasyndaı balqytty.

— Men kisi qanyn júktedim dep júrýshi em. Jeńeshetaı-aı! Men shyn baqytty ekem ǵoı! Oqýǵa jaraǵan soń, ózime beresiń ǵoı! — dedi.

— Bereıin, — dedi Urqıa.

Marqakóldiń sýy baldaı. Marqakóldiń sýyn iship, otyn jegen sary qaryn, tutam emshek janýardyń baýyrynan sút sorǵalap sút emes-aý qut sorǵalap kónek-kónek laqyldaıdy.

Marqakóldiń jıeginde Mamyrbaıdyń Aqbilegi, jas Baltashtyń súıgen jary İskendirin qushyp, súıip, bala bolyp, ana bolyp, kóp áıelden dana bolyp keýdesine baǵy syımaı, kemerinen asa shypyldaıdy.

---