InfoHub Logo

Sýretshi Jasbaı búgin tún sheberhanasynda qonyp shyqty.

Keshegi keńes zamanynda toqyma fabrıkasynyń maqta, mata jınaıtyn qoımasy eken, jer álemdi alyp jalpıyp jatqan fabrıka toqtaǵan soń qoımanyń qajeti bolmaı, qoly jetkender «jekeshelendirip alamyz» dep qolyn tarbaıtyp, kózin baqyraıtyp umtylǵanda — qudaıyna qaraǵan qala ákimi: «Qoıyńdar-áı, qaıyrshynyń kebin kıip júrgen ana jalańbut sýretshilerge sheberhana ǵyp berelik», — dep sheshim shyǵarypty.

Sýretshi áýletiniń qýanǵannan kúzgi uzaq qarǵaǵa uqsap shýlaǵynyn aıt. Sheberhanalyq qýyqtaı bólme tıgen birazy bir-bir sýretin kóterip, ákimge alla razy bolsyn aıtamyz dep, ákimshilikti basyna kóterip kúńgirlep jatsa; sheberhana jetpeı qalǵan birazy — ákimniń ústinen salaqulash aryz jazyp, árkimge qol qoıdyryp alashapqyn. Oıda joqta Jasbaı shala baıyp, on eki sharshy metr bólmege ıe bolyp shyǵa keldi. Sheberhanaǵa syqastyryp sýretterin, aıaqtalmaǵan eskızin ákep úıdi. Úıinen synyq dıvan jetkizdi.

Búgin tún ishi túsken dıvannan shyqty ma, álde shirigen qoımany baıaǵydan qandala, búrge jaılap alǵan ba, áldebir jándik tula boıyn dýyldatyp shaǵyp, esh uıyqtatpady. Shekesi shaǵyp túregeldi.

Tań alakeýimnen basyn kótergen Jasbaı uzyn zaldyń túkpirine ilgen qoljýǵyshqa baryp salqyn sýmen jýyndy. Sheberhanaǵa qaıyra endi. Qattap, tekshelep jıǵan sýretterin sýyryp, súzip kórmege ázirleı bastady.

Kórme Astanada ótedi. Táńir jarylqaǵyr mınıstrlik mamandarynyń kóńili tústi me, álde ózine buıyrǵan nesibe me — sýretteri qalanyń kindik ortasyna oryn tepken Prezıdenttik mádenıet ortalyǵyna qoıylmaqshy. Prezıdent esimin ıelengen qarashańyraqqa sýret qoıý, zıaly, ónerli qaýymdy shaqyrý — úsh uıyqtasa túsine kirmegen. Tóbesi kókke jetkendeı qýandy. «Kórmege sýret ázirle, sýretterdi aparý, ákelý shyǵyny mınıstrlik moınynda» degen jedelhat jetti artynsha.

Qýanǵan men qoryqqan birdeı demekshi, áýelgide kóterińki kóńilin syrt kózden jasyra almaı, asyp-tasyp qońsy qonǵan sýretshige, keshkilik jumystan sharshap jetken kelinshegine aıtyp úlgerdi. Ertesine kúni boıy sheberhanadan shyqpaı sýret iriktedi, keıbirine sándi káseki, keıbirine kenep qapqa tapsyrys berdi. Kók túrikter dep atalatyn bataldy keremetin úsh táýlik maıly boıaýǵa malynyp otyryp aıaqtap shyqty. Silelep, kirpigi qımyldap úıine jetýge ál-dirmáni jetpeı synyq dıvanǵa sulq túsip qonyp qalǵany sodan.

Ázirlene bastady degen bergi aýyldyń qarabaıyr sózi. Shyndyǵynda osy eki sózdiń astarynda uıqysyz tún, kúlkisiz kúnniń qarymtasy jatty. Urymtal, maǵynaly, boıaýly jıvopısin iriktedi. Ár sýrettiń kólemin, qalyńdyǵyn eseptedi. Kartotekaǵa túsirdi. Kartotekanyń bir danasyn sýretshiler odaǵynyń Tóraǵasyna aparyp qol qoıǵyzdy, kelesi danasyn mınıstrlikke jóneltti... Túzetti... túzdi... shań-tozańnan aryltty... kásekige saldy.... endi aparyp konteınerge tıeý qaldy... Kór de tur, alda ózge de kózge kórinbeıtin shash etek sharýa antalap shyǵady. Tirsegi tirsegine toǵysyp, terin súrtip, entigin basyp, sýyp qalǵan shaınekten salqyn sháı soraptap otyrǵan edi. Qalta telefony shyldyr etti. Qulaǵyna tosty. Sýretshiler odaǵynyń Tóraǵasy jedel jetsin depti.

Tóraǵa keshegi jaıdary tóraǵa emes, jaýar bulttaı túnerip qarsy aldy.

— Jasbaıdyń japyryp tastaǵan dáneńesi joq. Kók túrikteri kóshirme ǵana, Jasbaıdy jarylqaǵansha múıizi qaraǵaıdaı pálenshe, túgenshe batalısterdi aparaıyq Astanaǵa dep ústińnen úıdeı aryz tústi.

— E, bu qazaq aryz jazbasa ishken asy boıyna sińbeıdi, aryz jazdy eken dep belgilengen kórmeni kidirtpeıtin shyǵarmyz, baseke.

Tóraǵa kelideı basyn shaıqady, qaýǵa saqalyn salalaı súzdi.

— Aryzdyń bir danasyn Aq Ordaǵa, bir danasyn mınıstrlikke jiberipti.

— E, domalaq aryz tústi eken dep dittegen mejeden taıqyp kórmeni toqtatpaıtyn shyǵarmyz.

— Jasbaı myrza, — dep Tóraǵa jer tiregendeı eńsesin eze túnerip, — túsinbeı otyrsyz. Aryzqoılardyń betalysy jaman. Qalaı ǵana qol jınap úlgergenin bilmeımin. Otyz bir kisi qol qoıypty. Otyz bir kisi qol qoıǵan aryzdy oqyǵan mınıstrliktiń Mádenıet tóraǵasy shoshyp ketipti. Neǵylamyz dep tún jarymynda ózime telefon soqty, sasyp otyr. Bálesinen aýlaq dep kórmeni toqtatamyz ba, álde Jasbaıdyń shyǵarympazdyǵyn tarqatyp minezdeme jazyp beresiz be deıdi.

Jasbaı jan qaltasynan ormalyn alyp monshaqtaǵan terin súrtti.

— Kók túrikterim kóshirme emes, túpnusqa! Salıqaly sarapshylardyń hattamasy úıimde, álgi hattamada sizdiń de pikirińiz jazylǵan.

— Solaıy solaı ǵoı endi. Darynyńa, surapyl eńbegińe, boıaýly bederińe tıtteı de shúbam joq. Áıtse de myna aryzqoılardyń tútip jeıtin túri bar, gazetke, ózge de quzyrly oryndarǵa jóneltemiz, abyroıyn aırandaı tógemiz deıtin kórinedi. Bul pálelerdiń aýzyn qalaı jabamyz! Neǵylarymdy bilmeımin!

Qaırańǵa shyǵyp qalǵan balyqtaı tunshyǵýǵa aınaldy, aıap ketti.

— Jaýyńyz osynsha kóp bolar dep oılamaǵan edim,— dep jerge qarap túrtinekteıdi Tóraǵa.

— Alaqol, tıipqashty sýretshi bolsam bári mańaıymnan tabylar edi. Úlken darynnyń qashannan kúni qarań, — dedi de Jasbaı ornynan turyp shyǵyp ketti. Tóraǵa lám demedi. Oı, dúnıe-aı! Kóleńkesinen qorqyp, óz-ózinen pushaıman bolyp: eń bolmasa mınıstrlikke telefon soǵyp: «Daryndy adamnyń kúni qarań, jaýy kóp bolady... jaqsylap minezdeme jazyp bereıin!.. kórmesin ótkizýge pursat berińizder!..» — dep ara aǵaıyn bolyp, pátýa aıtýǵa jaramady ǵoı. Naqa kúni erteń basyna aryzqoılardyń áńgirtaıaǵy oınaıtyndaı... buqpantaılap... kúmiljip... jaýtańkóz minez tanytyp «neǵylamyz, neǵylamyz» dep kótkenshekteı beredi. Páli, Tóraǵa bolǵanyńa!

Osy oımen Jasbaı úıine jetip, sharasy taýsylǵan adamsha dıvanǵa kósilip jata ketti. Kózine qaıdaǵy-jaıdaǵy usqynsyz sulba-kóleńke kólbeńdedi. Shaı ishýge kelinshegi shaqyryp edi, tábeti tartpaı, sulaǵannan sulap jata berdi.

Ertesine Tóraǵanyń bálekeı hatshy qyzy taǵy telefon shaldy. «Kelip ketińiz», — dedi.

Qısyqaıaqtana basyp sýretshiler odaǵynyń Tóraǵasyna kelgen. Qabaǵy ashylypty.

— Aı, dúnıede jaqsy adamdar biren-saran bar ǵoı, aı, adaldyń nesibesin kim qaqshyp ketsin! Aq Ordadan telefon shalypty mınıstrlikke. «Búlinip bara jatqan dáneme joq, ótkize berińder ótkizetin kórmelerińdi» depti. Aı, ádilettiń aq týy jyǵylǵan joq qoı áli!

Jasbaı túregelip ketýge oqtalǵan.

— Aý, Jáke, baıyǵan saıyn qaltyraýyq bolady dep sarań bolyp barasyz ba, qaıdam, aryzqoılardy basqan osynshalyq eńbegime sypaıgershilik jasamaısyz ba, — deıdi Tóraǵa kómekeıi búlkildep.

— Astanaǵa baratyn jolaqymnan jyryp bermesem, qaltamyzdy qaǵyp kúneltkenimizge biraz boldy.

Tóraǵa túńilgen syńaı tanytyp qolyn sermeledi.

— Aı, shyq bermes Shyǵaıbaıǵa tap boldyq deseńshi, bara ber... jolǵa jedel ázirlen! — dedi qarqyldaı kúlip.

Sýretshiler odaǵy jerge qarap jutap otyrǵan mekeme bolyp shyqty. Jasbaıǵa Astanaǵa baratyn issaparǵa jumsaıtyn aqsha taýyp bere almady. Úlken aıpara bólmeni jalǵyz ıemdengen býhgalter kelinshek aýzyn qý shóppen súrtip shyǵaryp saldy.

Sonymen jazǵan qulǵa daýa joq, kelinsheginiń as-aýqatqa jumsap otyrǵan otbasylyq qarjysynan úzip-julqyp, jetpegen jerine kórshisinen qaryzǵa ala turyp, onsha-munsha jol kıimin salǵan shaǵyn mata shabadanyn qoltyqtap jolǵa shyqty. Bıletti plaskart vagonǵa aldy. Kórmelik sýretterin mınıstrlik agenti qattap, orap, konteınerge toǵytyp bir kún buryn jóneltip qoıǵan. Poezǵa kelinshegi shyǵaryp saldy.

Saryarqanyń joly netken uzaq, kósilip jatqan dalasy netken keń edi. Sartyldaǵan kógildir poezd selkildegennen-selkildep táýlik júrip, ertesine tań áletinde Astananyń adam aıaǵy yǵysqan vokzalyna ákep tókti. Sýretshini jan balasy qarsy almady. Mata shabadanyn qoltyqtap, aıańdap, perronǵa shyqqan. «Taksı ustańyz» degen andyzdaǵan alashapqyn júrgizýshige burylmaı ótip yńyrshaǵy aınalǵan abajadaı 23 avtobýsqa mindi. Qaryny ashyp, ishi shurqyrap tursa-daǵy kórme ótetin Prezıdenttik mádenıet ortalyǵyna jetip jyǵylaıyn dedi. Ortalyqtyń qyzmetkerleri kele qoımapty. Eden jýýshy, kúzetshi kelinshekpen tildesip ýaqyt ozdyrdy.

Kórmeniń ashylýyna qalanyń zıaly qaýymy, jýrnalıs aǵaıyn, ózge sýretshi, keskindemeshi, qolónershi, músinshi degender yǵysyp keletin shyǵar; besinshi qabatqa ilingen qyryq-elý sýretin tamashalap «ah» uratyn bolar dep dámelengen. Ortalyq qyzmetkerleri tam-tumdap, jýrnalıs aǵaıyn biren-saran, ózge sýretshi áýletinen bes-alty kisi tóbe kórsetti.

Kórmeni ashýǵa Mádenıet komıtetiniń orynbasary keldi. Lentany qıýǵa qaıshy tabylmaı biraz áýrelendi. Jasbaıdyń kózine basyna tartsa — aıaǵy ashylyp, aıaǵyn japsa — basy jalańashtanyp jatatyn kedeıdiń kórpesi elestedi; qaı jaǵyna burylyp qarasa da taqul-tuqyl... kishimtaıly... júdeýshilik... jetispeýshilik andyzdap kózge urady. Zal tórine qoıylǵan Kók túrikteri sonadaıdan kórkem kógistenip nusqalanady. Birer jýrnalısiń saýalyna jaýap berip, úsh-tórt kórermenmen sýretke túsip, aıańdap, yǵysyp, Mádenıet komıtetiniń orynbasaryna taqaǵan. Orynbasar munyń sózin janarynan túsindi.

— Daǵdarys kezi ǵoı, — dedi.

— Aý, eń bolmasa ana aıaǵynan tozyp jetken úlken kisilerdiń tamaǵyn jibitetin sýsyn, shaı bolmady ma sypaıgershilik úshin!

— Daǵdarys ókpeni qysyp tur ǵoı, — deıdi komıtet orynbasary. — Ózińiz qaltańyzdan shyǵaryp birdeme etpeseńiz.

Osymen ájik-kújik áńgime támam. Kórermen Jasbaıdyń ashyq, qanyq, jaryq pen keńistikti qup úılestirgen, quıyp keltirgen sýretterin tamashalap asyqpaı júrip aldy. Sýret — sýretshiniń boıaýyn, qoltańbasyn sińirip qoımaıdy. Kenepke ónerpazdyń júrek lúpili, kóz maıy, sezim syry, túısik tebirenisi... túgel jutylypty. Sıqyrly aýra seziledi. Kóp qadalyp qaraǵan kisiniń basy aınalyp, kózi qaraýytady. Kóp sýretten ónerpazdyń jazymysh jazýy... ystyq lepesi... kóz sıqyry atoılap kózge urady. Túsingen kisi — qaı-qaı maıly jıvopıs — keskindemeden aıryqsha sıqyr tabady. Arbalady. Tabýǵa tusylady.

Myna miz baqpaı siresken, naızasy kók tiregen kók túrikter, eki búktelip azynatyp qobyz shalǵan Qorqyt ata... mıdaı dala... shıkil ýyz sekildi ezilip tamǵan kún shýaǵy... sary saǵymǵa uıyp túsken qıalshyl balanyń kóz janary... kókjıekke táspishe tizilgen kerýen.. ómir joryǵy... ómir nári... dúnıe tirshiligi, bári-bári jınalyp kelip keń aıshyqty qudiretti álem jasaǵan kezde — manaǵy jetpeıdi... daǵdarys.... kedeıshilik... kishimtaıly... artylmaıdy... dep tómenshiktegen Jasbaı sýretshi óneriniń kúshinen, kórýshiniń qıaly,kól-kósir rızalyq peıilden — Alypqa aınaldy!

Tóbesi bıiktedi. Qaradaı ıyqtanyp ketti. Qudireti kúshti uly mártebeli óner sýretshini kádimgideı shalqytyp, qyran qanatyna ileskendeı aspandatyp áketti. Óner nyǵmetiniń qasıeti men kepıeti keýdesine qondy.

Sýretshi tús qaıta jurt aıaǵy basylyp, kórermen qaýym tarqaǵanda baryp jyny tarqaǵan baqsyǵa uqsap, kádýilgi qarapaıym, qatardaǵy pendege aınaldy. Pendeshilik kúıki tirlikke qaıyra oraldy.

Kesh bolsa kelip qaldy. Beıtanys qala. Óz sharýasymen sabylǵan jurt. Tirsegi tirsegine toǵysyp, kózi kirtıip, qatty sharshaǵanyn jańa sezdi. Jatatyn jer, qarynnyń qamyn oılamapty. Dereý tómengi qabatqa túsip, syrt kıimin, qol júgin qaldyrǵan kóztanys jazýshynyń jumys bólmesine bas suqty.

Jazýshy kórmeniń ashylýy kádimgideı saltanatty ótkenin, buryn mundaı qyzyqshylyqqa kele bermeıtin laýazymdy kisilerdi kórgenin aıtyp kótere sóıledi. «Kórmeniń ashylýyna kón shoqaıym sartyldap plaskart vagonmen jettim, qonaq úıge túsýge qalta juqa, júreksinip otyrmyn», — dep Jasbaı shynyn aıtty. «Atyńa zatyń saı sýretshi bolmadyń, vokzal betke aıańdap suraý salsań, arzan baǵaǵa bólme beretin pátershiler tabylady», — dep aqyl berdi. Baıaǵyda Kótesh aqyn «toqsan kóreıin degen jasym ba edi, bylamyq isheıin degen asym ba edi» dep qapalanypty. Qylqalam qýatymen qýshıǵan tar dúnıeni ǵajaıyptar mekenine aınaldyra alatyn sıqyr sulýlyq ıesi ortalyqtan qatynaıtyn nán avtobýsqa otyryp vokzal jaqqa jóneldi. Munda qumyrsqanyń ıleýine keledi. Jasbaıdyń júris-turysynyń ózi ańǵartyp tur ma, kireberiste suńǵaq boıly ádemishe kelinshek: «Páter kerek emes pe», — dep bettese ketti. Bul kókeń basyn ızedi. Sirkirep jaýyn jaýa bastady.

Qaıyra avtobýsqa otyryp, eki aıaldamadan soń tirkesip-ushqasyp túsip qaldy. Bir kóshe júrip selıkat qyshy kórinip turǵan abajadaı tórt qabat kóne úıge kelip tireldi.

Tórtinshi qabatqa kóterildi. Kelinshek qaltasynan kiltti alyp, saldyrlatyp biraz burap esikti ashty. Aıadaı kire beris, syrt kıimin, aıaq kıimin sheship ishke ozdy. Oń qaptalda ashana, mańdaı aldyna úlken bir bólme, balkonǵa shyǵatyn esikke perde tutyp qoıypty. Jasbaı irgege qoıǵan kóne dıvanǵa tize túgip jatyp:

— Jalǵyz bólmeni jalǵa berseńiz, ózińiz qaıda jatasyz, — dedi tańdanysyn jasyra almaı.

— As úıge qısaıa salamyn. Zattaryńyzdy mynda qoıyńyz. Qysylmańyz. Demalysyńyzǵa bóget bolmaımyn. Poezdan qalyp qoıǵan jolaýshy bolar dep oılaǵam.

İshi-baýyryna kire sóılegen kelinshektiń ashyqtyǵyna ishi jylydy. Kostúmin, galstýgin sheship oryndyq arqalyǵyna ildi.

— Sýretshimin. Kórme ótkizýge kelgenmin, — dedi Jasbaı qaltasynan aqsha sýyryp jatyp. — Mynaǵan keshki shaıǵa birdeme alarsyz.

— Shaılyq dám-tuz tabylady. Jaıǵasa berińiz. Sońynan bir-aq eseptesermiz, — dedi kelinshek.

Jańa baıqady. Jas kelinshektiń kóziniń asty kógis, júzi synyq. Ashyp-jumǵan janarynda aıryqsha kórik qosqan uzyn kirpigi eken. Beıtanys jolaýshyny bir kórgennen-aq seskenbeı, ish jımaı, ózi turatyn bir bólmeli páterine ertip kelgeni — ıa kózsiz batyldyq, ıa jerge qaratqan joqshylyq qana. Ekiniń biri. Buzyq oıly kisi bolsa — asyn iship, tekemetin tilip degendeı, aram nıetin iske asyryp taıyp turar edi. Kisige senýge bolmaıtyn zaman. Aqparat betin ashyp qalsań-aq tonap ketipti... zorlyq jasapty... qol jumsapty... yzym-ǵaıyp joǵalypty degen úreıdi alar habar-oshar andaǵaılap kózge urady. Kisiniń záre-qutyn qashyrady.

Kelinshek júrisi bilinbeı jyldamdatyp shaı jasap úlgerdi. Qabaǵynyń kóleńkesi ydyrap, kúle sóılep shaıǵa shaqyrdy.

— Sýretshi ekenińizdi asynyp alǵan molbertińizden baıqadym, — dedi kelinshek uzyn kirpigin tómen salyp, — esimim Aımenkesh, qurbylarym erkeletip Aımekesh deı salady.

Jasbaı óziniń esimin atady.

— Tanys esim, — dedi Aımenkesh sút qatqan kúreń shaıdy usynyp jatyp. — Keıingi kezde teledıdar, gazet betinde jıi kórinetin, Jaratqan ıeniń nazary túsken daryndylardyń birisiz.

Jasbaı kelinshektiń aýzynan jyly lepesti esitip kádimgideı ıyǵy kóterilip qaldy. Táńirine ishteı táýba aıtty kúbirlep. Kedeı bolsam kedeı shyǵarmyn, keı kúni kúndelikti as-aýqatqa, keıde boıaýǵa aqsha tappaı alasuramyn... bıliktegi mártebeli laýazym ıeleri kóbine kórse de kórmegen bop tusyman óte shyǵady, usynǵan qolyn salqyn alady. Báz birde muqtajdyq jelkelep jaǵdaıymdy aıtyp shyǵaıyn dep aldyna barsa — ýaqytym joq, jınalysqa asyǵyspyn dep, myń túrli syltaý aıtyp qabyldamaı qoıady. Sharshaǵan, aryǵan kólikke «áıt-shúý» dep tizginin qaqqan demeý degendeı, salǵanyńyz tamasha!.. áli-aq bas báıgi sizdiki dese — jetip jatyr emes pe. Qor qylǵanda — pildiń quıryǵyn ustaǵandaı — menmen, tákappar, ózimshil, órkókirek sheneýnik shashasyna shań juqtyrmaı tusynan óte shyǵady. Qalamaqydan qysady. Taqul-tuqyl turmystan óndirshegi soraıyp, ólmeliniń ómirin súrip, súrkil beınetten mıy ashyp júre tursyn dep oılaıdy olar.

Mynaý ne endi! Qaltasyndaǵy azǵana teńgeni júz sanap, qysyp ustap, arzan páter jaldap, arzanqol shaı usynǵan kirpigi uzyn, qoly qysqa kelinshektiń barly-joqty sýishkiligine kózin satyp otyrǵany. Myńǵa jýyq keskindeme saldy. Myń salsa bir baspaıtyn jaýyr at sekildi kedeıshilikten qutylmady. Oı, páli-aı! Osy da ómir bolyp pa? Eń quryǵanda júgirip baryp buryshtaǵy dúkennen bir jartylyq ákelip, jas kelinshekpen bólip iship, ońashada ishin ashyp syrlasyp, uzyn kirpigin ashyp-jumyp qıylyp otyrǵan nemeni — ońashalasa netedi! Taǵy da qaltanyń juqalyǵy qolyn tusap, kóńilin páseıtip, tıtyǵyna jetedi.

Aımenkesh shaıdy ysytyp, sháınekti jańalap demdedi. Oıyn oqyp otyrǵan sekildendi.

— Ózim de bolaıyn dep bola almaı qalǵan dızaıner sýretshimin. Júrgenov atyndaǵy akademıany bitirgenmin. Turmys quryp, kúıeýim ekeýmiz Astanany qulpyrtamyz, kóteremiz dep osynda keldik. Jatpaı-turmaı aıanbaı jumys istedik. Jubaıym sáýletshi edi, erdeı ǵyp jasaǵan ǵajaıyp nobaı-nusqasyn, jańashyl edi, qala ákiminiń orynbasary óziniń jıenine jazyp jiberdi. Jıeni báıgeni ıelendi, mıllıoner bolyp shyǵa keldi. Kúıeýim kúıikke shydaı almaı iship ketti. Ádilet izdep, jaǵalasyp, aıadaı myna páterdi aldy, iship júrip máshıneniń astyna tústi. Jesirdiń tirshiligi — jetimniń tirshiligi. Dızaınerlik jumys jasap tabys tabaıyn desem, lısenzıań joq dep sáýletshiler esiginen qaratpaıdy. Úıge alyp birer jumys jasap bersem, qoly jetip, sózi ótetinder qosalqy avtor et, súıreımiz, túzeımiz, kúıleımiz dep esimdi shyǵarady. Dúnıeden túńilip bittim. Búıtip qor bolǵansha úıdi satyp tórkinime taıyp tursam ba dep eki oqty bolamyn.

Áppaq tabaqtaı aı terezeden syǵalady. Jasbaı túregelip baryp jaryqty óshirdi. Kelinshek júzin kóterdi.

— Nege óıtesiz?-dedi.

— Bala jastan aı sáýlesin jaqsy kóremin, — dedi sýretshi, — týyp-ósken jerimde aýa asa qurǵaq bolǵasyn ba, aıy, juldyzy úlken bolatyn. Jaz aıynda toqal tamnyń tóbesine tósek salyp shalqamyzdan jatamyz, túnniń bir ýaǵyna deıin ertegi, áńgime aıtysamyz. Juldyz, aı sozǵan qolyń jetetindeı bolyp tóbeńe sonshama jaqyndap tónedi. Sol áserden jas kúnimnen aı sáýlesiniń astynda júrip seıil qurǵandy, aı sáýlesine shomylyp uıyqtaǵandy unatamyn.

— Qyzyq eken, — dep Aımenkesh syńq etip kúldi. — Óstip júrip aıkezbe bolyp ketemin dep qoryqpaısyz ba?

— Qoryqpaımyn, — dedi sýretshi.

Kelinshektiń áziline shyndap jaýap berdi.

Jasbaıdyń bir minezi — ázil, qaljyńǵa joq. Aýyzdan shyqqan ázil-ospaq bolsyn, qıalshyldyń shalqyǵan, áýelegen áńgimesi bolsyn — bárin shyndyq dep qabyldaıdy, oryssha aıtsa: chıstaıa moneta dep túsinedi. Dúnıeni ózindik boıaý, belgisimen kóredi. Ózgeshe ótkir seziminen ótkizip baryp jan álemine sińiredi. Bul jolym da súıegine sińgen minezinen tabyldy.

Quıylyp túsken áppaq aıdyń sáýlesi qandaı. Uzyn kirpigin jıi qaǵyp, birde kóz jasyn syǵyp alyp, birde áppaq qalanǵan tisin kórsete jarqyldap ish bosatyp, syr bólisken súıkimdi kelinshekti tyńdaý netken ǵajap. Ekeýi de kel-qaıt, kel-qaıt qoshyqty kóńil kúıin keship, tabıǵı qalypqa túsip, tabıǵatqa birtaban taqaı túskendeı sezindi.

Kóp kisiler ýaǵynda óz baqytyn ózi sezine bermeıdi. Densaýlyǵy myqty sportshylar tepse temir úzetindeı bolyp júrip, kúnderdiń kúni, aýyryp tósek tartyp jatyp qalǵanda baryp saýshylyqtyń qadirin biledi. Aqshany qaptap jaratyp júrgen baılar bir kúni bankrotqa ushyrap, qara nanǵa qarap qalǵanda — barlyqtyń baraqatyn túsinedi. Sulýlar da solaı. Jas kezinde «betim barda kim shydar dep kimi pańdaý keledi, kimi tantyq.» Betine ájim, samaıǵa qyraý túskende baryp álgi arýlar móldiregen, jan tózbegen arshyn tós tákapparlyǵy esine túsip barmaǵyn tistelep eńireıtini anyq. Ne nárseniń baraqatyn, baqytyn der mezgilinde uǵynatyn daryndy sýretshiler ǵana.

Jasbaı kelinshektiń qolynan ustady. Súırik saýsaqtar úrikken úkideı dir-dir etti.

— Bólmege óteıik, Aımenkesh. Balkonǵa shyǵatyn terezeniń perdesin túrip tasta. Jaryq jaqpa. Osy qalpyńda, aı astynda, úrkektep qana... qyryn otyrǵaısyń, eskızime túsirip alaıyn...

Kelinshek lám demesten, sýretshiniń degenine únsiz kelisip, turyp baryp tereze perdesin ysyryp saldy. Jaryq jaqpady. Balkon áınegin jartylaı ashyq qaldyrdy. Keshki aýa bólmege laqyldaı quıyldy.

Sýretshi jalma-jan molbertin ashyp, sıasyn, dáýitin saılap, áppaq vatman qaǵazdy irgedegi ústel ústine jaıyp saldy. Keýdeshesin, kóılegin sheship, máıkisheń qaldy. As úıge júgirip jetip, saldyratyp, ózine, kelinshekke oryndyq alyp keldi. Kelinshekti bólme tórine, balkonǵa shyǵatyn dál áınektiń aldyna otyrǵyzdy.

— Tapjylma! — dedi.

Qajetti qalam, qaryndashyn ushtap, as úıge ótip, boıaýyn ezip áýrelenip júrip aldy. Árádik daýystap: «Qazir!.. qazir!..» deıdi. Álden ýaqytta baryp qaıta kelip oryndyǵyn arly-berli qozǵap, bir turyp, bir otyryp keńistikti tańdady.

Jalp etip tize búgedi. Áppaq nurdyń astynda qanatyn qomdap ushatyn aqqýǵa uqsap úrkektegen urǵashyǵa úńiledi. Tanaýynyń astynan mińgirlep: «Qazir... qazir!..» deıdi.

Aımenkesh bir ysynyp, bir sýyndy.

Bir mezette tilge keldi.

— Sýretti árdaıym sheshinip tastap salasyz ba?

Jasbaı ústindegi jeıdesin, jeńsizin sypyryp salyp, maıkisheń qalǵanyn jańa sezdi. Yńǵaısyzdanyp qaldy. «Shabyt qysqan sýretshi de bir — jyndy kisi de bir» dep oılady. Jyndy bolmasa — bir kórgen kelinshekti sonsha áýrelep, áınek aldyna súırelep, naqa birtýar týǵyzardaı, árnársege júgirip, árnársesin ezip, myjyp, aq ter, kók terge túser me edi. Ózge erkektiń oılaıtyny basqa nárse bolar edi. Mynaý ne endi?.. Arbańdap... bos aýany qarmalap... qylqalamdy basynan kótere ustap.... úkishe úrpıip tize búkken urǵashyǵa kózin qadap eminýi, óńmeńdeýi ótip barady.

Beý, jalǵan-aı! Jalǵan bolmasań — myna beınetshil, tirnekshil, músápir pendelerińdi osynshalyq jan azabyna salyp jantalastyrar ma ediń.

Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz. Bir ýaqytta baryp kelinshektiń tym jyraqtan álsiz úni estildi.

— Tońyp baram.

Qıalyna qanat jalǵap, sol qanatpen qussha shalqyp ushyp, qaradaı shát-shálekeıi shyǵyp naqty dúnıeden tym jyraqtap ketkenin sýretshi jańa sezindi. Urǵashynyń úni bul dúnıege qaıyryp alyp keldi.

— Sál shydańyz!.. Eshteme jamylmańyz, kerisinshe, ústińizdegi kóılek-kónshekti sheship tastańyz...

«Jastaıymnan óleń jazyp, qıal qýyp, dúnıede joq dızaıner bolamyn dep myna ómirde áýel bastan ushyp-qonǵan qıalı qyz!.. qıalı kelinshek!.. atalǵan em» dep oılady Aımenkesh qaltyraı túsip. «Myna sýretshi tabany jerden ajyrap, áldeqashan áýelep, aıǵa taman ushyp ketken, ózimnen ótken qıalı boldy. Qıalı bolmasa — aı sáýlesiniń astynda, ońashada qaǵazǵa úńilgennen-úńilip, seksıip, búkshıip osynshalyq otyrar ma edi.»

Endigi kezekte esin jısa — sút sáýleli áppaq aı aýyp ketipti.

Ertesine kelinshek erte turyp sharýasyna ketip qalypty. Tús áletinde oıanyp, basyn kótergen Jasbaı jastyq ústinen tildeı qolhat oqydy. Jambasaqy tólemeseńiz de rızamyn. Kiltti esik jaqtaýyndaǵy oıyqqa jasyryp ketińiz. Aımenkesh.

Jasbaı turyp, jýynyp, as úıge ótip shaı qoıyp ishti. Kese-sháınekti uqyptap jınastyrdy. Keshe keshkisin, túnniń bir ýaǵyna deıin salǵan sýreti jalańash qabyrǵaǵa ilinipti. Ózi ildi me, álde kelinshek ildi me, onshasyn esine túsire almady. Osylaı taqap kelgende kózine túk kórinbeı ketti. Janaryn ýqalap jiberip, úsh-tórt qadam sheginip, ilýli sýretke kóz salǵan edi: o, qudanyń qudireti!.. óner nyǵymeti!.. názik áıel bitimine suńǵyla sulýlyq pen aı astynda uıyǵan muń qup úılesip, qosyla úndese quıylǵan uly sımfonıa sekildi áser etti. Qaraǵan mezet shalqasynan tústi.

Birazdasyn baryp táltirek qaǵyp, túregelip, sheginshektep esikke jetti. Boı-basyn túzedi. Júrek lúpili qalpyna kelgen sekildendi.

Sýretti qabyrǵadan sypyrmady, so kúıinshe qaldyrdy. Molbertin ıyǵyna ilip, syrt kıimin kıip, syrtqa sytyldy. Esikti jaýyp, kilttep, kiltti kelinshek jazyp ketken oıyqqa jasyrdy. Basqyshpen sekektep tómen túsip kóshege shyqty. Bir nársesin umytyp ketken adam sekildi. Molberti zil tartyp, ıyǵyn ezip, uzyn kóshede ári-beri uzaq sendeldi.

Barar jeri, basar taýy qalmaǵan kisideı aınalyp Prezıdenttik mádenıet ortalyǵyna, kórme ótip jatqan zalǵa keldi. İlingen sýretteri báz-baıaǵy qalpynsha.

Kórme silteýshisi tilin tósep sóıleıtin qyz: Álgide Amerıka, Ulybrıtanıa elshiliginen kórermender kelip kórdi. Kók túrikter dep atalatyn qıan-keski bataldyq jumysyn unatyp, on myń dollarǵa baǵalaǵanyn aıtyp qýantty. Halyqaralyq sarapshylaryn ilestirip erteń kelmekshi dedi.

Aınalyp ortalyq dırektoryna bas suqqan. Kórgeni kóp kósem kisi: «Bala, báteńkeńniń shıqyly kedeıshilikten bir kóshe boıynan estilýshi edi, baǵyń bar eken, Ulybrıtanıanyń elshisi jalǵyz polotnońdy satyp aldy bar ǵoı, shala baıyp shyǵa kelesiń. Árıne sarapshyǵa tóleısiń, ortalyqtyń jalǵa berý aqysyna munsha soma, nalogke, saqtandyrý qoryna sonsha soma... qalǵany qalany aralap, saýyq-saıran salýyńa jetip qalady», — dep, peıilin keńge salyp, arqasynan qaǵyp kóńildendirip shyǵardy. Iyǵy kóterilip kisi qalpyna keldi.

İrgedegi ortalyq kitaphanasyna enip Sezann, Van Gog, Salıhıddın Aıtbaev álbomdaryn saralap kún eńkeıgenshe otyrdy. Qarny ashyp, kózi kirtıip, avtobýsqa otyryp keshegi qonyp shyqqan úıine keldi. Esik qońyraýyn basty.

Aımenkesh esik ashqanda tańqalǵany — keshegi kóziniń asty kógis tartqan, taraýsyz shashy uıpalanǵan, ashyp-jumǵan uzyn kirpiginen ózge kisi qyzyǵarlyq eshtemesi qalmaǵan júdeý kelinshektiń ornynda — kózi tanadaı jarqyraǵan, júzine qan oınaǵan, ashań júzdi, suńǵaq boıly, urshyqtaı úıirilgen arý turdy. «Ónerdiń qudireti degen osy! Úlken óner jutań ómirdi júz seksen gradýsqa ózgertedi. Adamdy qaıta týǵandaı etedi. Sáti tússe — arý kelinshek áli-aq atqan tańdaı ajaryn ashyp shat-shadyman qýanyshqa keneledi. Til-aýyzym tasqa» dedi úıge kirip kele jatqan sýretshi Jasbaı.

Tabaldyryqty attaǵan boıda qarsy aldynan qulpyryp shyǵa kelgen kelinshekti bassalyp súıip-súıip aldy. Denesi sonshalyq jumsaq bolar ma. Qany basyna shapshyp, tamyr-tamyryn ystyq aǵys qýalap, qushtarlyq jeńip, dúnıe dóńgelenip júre berdi.

Kelinshek tapqa qoıǵan sary maıdaı eridi. Ikemine ilese berdi.

— Keshe ashyq áınektiń jel ótine otyrǵyzyp ábden tońdyryp, qazyqsha qaqaıtyp qanymdy sýytyp edińiz... — dep naz aıta kúledi.

— Búgin músinshi qolyna túsken sazbalshyqsha ılep kóz tartar kórkem týyndy jasap kóremin!

Sazbalshyq qaıda?.. músinshi qaıda?..

Osy mezet kókeıine nege? degen saýal sap ete qaldy. Ónerge bola jaratylǵan názik jandy ulylap ustaýdyń ornyna — dóreki sóılep, dókir qımylǵa basyp beı-bereket ýmajdap, denesine ýaqyttyń ý-zárin darytyp, lastaýy qalyp pa. Ólermendik, dókirlik ónerdiń qas jaýy. Kóriktini kórkeıtip ustasa ǵana kemeldenedi.

Nege lap etken nápsilik qyzyqqa bola úkiniń qaýyrsynyndaı úlpildegen názikti tabanǵa taptaıdy.

Nege oıdaǵy ushqyn men boıdaǵy qýatty sýaltyp qurtqansha qadalyp otyryp qylqalam josyǵyna baǵyshtamaıdy. Mápelep kútip, ilgergi úmitke jetelep, kelinshektiń jan álemin nege nurlandyrmaıdy. Kúni erteń sýret satyp alýshydan túsken aqshaǵa baıyp shyǵa kelemiz dep qalaı qýandyrmaıdy. Nege súıkimdiniń kóz jasyna alaqan tospaıdy! Nege? Nege? Nege?

Sýretshi sol negelerdiń qulaǵyn basyp, ózinen-ózi qashqan kisideı túregelip ketti. Kelinshek ekeýiniń aralarynda lázzat oıyny tutanbady. Álgi kóp negeler shaıtansha azǵyryp nápsini tusady. Qaýqary qumǵa sińip joǵaldy. Aıadaı bólmeni arly-berli uzaq kezdi.

Aspan astyn alaǵarjaq bult kernep keshegi áppaq aı kórinbedi.

Kelinshek tura sap jaryqty jaǵyp jiberdi. Shashylǵan kıimin terip jyldam kıine bastady. Jasbaıdyń júzine tiktep qaramady. Asyqpady. Kóıleginiń túımesin bir-birlep salyp, seksıip, seltıip jaılap basyp as úıge ótti. Ydys-aıaqty saldyratty. Betin jýdy bilem, krannan saryldatyp sý aǵyzyp kidirdi.

Sálden soń bergi bólmege ótti. Jel ótinde turǵan sámbi tal elestedi. Júzin tómen salǵan kúıi kúbir etti.

— Keshirersiz... Úıde tiske basar dáneme qalmapty... Sizdiń qaltańyz juqa... Búgin tún sizge natýrshısa bolýǵa jaramaımyn. Janyńdy qýyrdaqsha qýyrǵan qý ómirden jalyqtym ábden... Osymen qoshtasalyq... — dedi jel ótinde maıysqan qamys yzyńy sekildi sózi birde estilmeı, birde estilip!

Jasbaı oqıǵanyń tap bulaı júz seksen gradýsqa teris burylyp, kóńildegi kórikti oıynyń tas-talqany shyǵaryn esh boljamapty. Sasyp qaldy. Sasqanynan aýzyna jarytymdy sóz túspeı, joq-bardy terip tanaýynyń astynan birdeme degen boldy. Sostıyp turǵan kelinshektiń janyna jetip baryp qushaǵyna ıkemdep, ıiltpekke áreket jasady. İshki serpini shıryǵyp tastaı qataıyp alǵan kelinshek jibimedi. Qazyqsha qaqaıyp tura berdi, saban tyqqan tulyp sekildi.

— Keshirersiz! — dedi kelinshek syrt kıimin kıinip jatyp.

Jasbaı anyq sasty. Sasqan adamnyń sózi qaıbir ońǵan.

— Tún ishinde qaıda baram. Kúni erteń sýretimdi alatyn klıent tabam. Aqshaǵa gúrp ete túsemiz. Dúkenge júgirip baryp jartylyq ákele qoıaıyn, Aımekesh!

Sýretshi aýzynan shyqqan sóziniń sóz sıqy joq ekenin sońynan baryp sezdi. Kelinshek qıǵash qarap turyp myrs etip kúldi. Búlingen kóńil jóndelmedi. Tasqa túsip byt-shyty shyqqan qumyra bútindelmedi.

Budan keıingi bolǵan oqıǵanyń oqyrmanǵa esh qyzyǵy joq.

Aımenkesh jyly kıinip vokzalǵa jambaspul tóleıtin jańa pátershi izdeýge shyǵyp ketti.

Jasbaı tún ishinde moınyna asqan molbertin salaqtatyp, túrtinektep, baıaǵy kóztanys jazýshynyń úıine keldi. As úıde úńireıip otyryp bolǵan oqıǵany jazýshy joldasyna árpin qaldyrmaı túgel baıandap berdi. Sýretshiniń kókiregi qars aırylǵandaı bolyp, úzildirip aıtyp bergen oqıǵasyn sabyrmen tyńdaǵan joldasynyń ne degenin estiseń ǵoı.

— Ónerdi durys ustaı bilmegen kisi qor bolady óstip. Aqymaqsyń!

---