InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

Bozala tańnan qara keshke deıin úıdiń janyna japsyra jınalǵan bir maıa shóptiń kúngeı jaǵyna otyryp kún shýaqtaıtyn Tomardyń kúndegi ádeti edi. Jasy jıyrmaǵa kelse de qareketsiz, bekerden qoly tımeıtin baıdyń borkemik balasynyń bar bitireri shóp tósep alyp bir kózin ashyp, bir kezin jumyp kóktemniń ótkir kúniniń kezine syǵyraıa qarap otyrý. Ol eshkimmen áńgimelespeıdi de, ony eshkim kerek etpeıdi de, bul dúnıede onyń bary-joǵy bári bir, ony eshkim joqtamaıdy da. Kúndegi ádeti osy. Sáresini ishken soń-aq qystaı ústin qar basyp kirikken maıadan bir qushaq shópti ýystap-ýystap zorǵa sýyryp, julyp alady da, onyń tústik jaǵyna tósep, ústindegi qońyr tonyn sheship, etegin astyna basa jelbegeı jamylyp otyrady. Kún qyzýy mańdaıdan ótken kezde keıde qalǵyp ta ketedi. Eki aıaǵyn eki jaqqa taltaıtyp kóse tastap, bir kezek uıyqtap, álde jaraǵan býrasha esinep kún ótkizedi. Osylaı otyrǵan Tomar tamyljyǵan kún maýjyratyp endi kózi jumylyp bara jatqanda eki atty kisiniń sóılesip turǵanyn baıqady. Áldeqalaı manaýrap otyrǵan onyń uıqysy ashylyp ketti. Tobyrshaq toryǵa mingen qara jigit shabdar jorǵalyǵa qarap:

— Baǵyń bar jigitsiń, baqqa jolyqqansyń ǵoı, shabdaryń jorǵa báıgeniń aldyn bermeıdi,— dedi.

— Baq pa, álde bap pa kim biledi, áıteýir qaısysy shapsa da ázir aldyn bermeı kelemiz. «Jorǵanyki kútim, kútimi joq bolsa, kórer edim k...» degen emes pe!?

— Baǵyń bar, baq jolyqqan jigitsiń,— dep sóz bastaǵan jigit tobyrshaq toryny butqa bir shalyp shoqyraqtata aıdap jóneldi, shabdar jorǵaly da taıpaltyp óz jónine tartty.

— Baq! Baq deıdi, á!— dep sál oılanyp qaldy Tomar.— Baqqa" jańaǵy shabdar jorǵaly jolyqqanda men nege jolyqpaımyn. Men de izdeıik ony.

Baq úıdiń artynda ony kútip turǵandaı-aq, ol jaltyrap ketken kón shalbaryn qaldyrlatyp, ornynan asyǵys túregeldi. Qońyr tonyn ıyǵyna ile salyp beti aýǵan jaqqa qaraı kete bardy... Aýyl adamdary Tomardy izdegen de joq.

Tomar uzaq júrdi. Kóp qańǵydy. Ústindegi kıimi de qyryq shoqpyt, jalba-julba bolyp jyrtyldy. Jalańaıaǵy júre-júre tabany tiken túgil shóńgeni, sheńge túgil, arandy sezbeıtin bolyp, bir eli kónge aınaldy.

Bir kúni adyrly dalalyq jerde, bir jyrada topyrlap jatqan qalyń keptiń ústinen tústi. Aýyl adamy tabanynan taýsylyp júrgen tosyn kelgen músápir-múskin adamǵa erekshe kóńil aýdardy. Jaıqalǵan jaýqazyndy kek jasyn ústinde toqymyn tósenip otyrǵan býryl saqal qarıa buǵan til qatty:

— Ulym, qaıdan júrgen adamsyń, neǵyp osynsha azyp-tozyp júrsiń?

— Baq izdep júrmin,— dedi Tomar.

— Baq izdep júrmin!

— Iá, baq izdep júrmin.

— Ony qalaı tabasyń?

— Qaıdam. Qańǵı bersem qudaıǵa da kezdesermin.

— Eı, shyraǵym, baq degen eńbekte bolady. Ony izdeseń myna bizdiń aýyldyń adamdarymen birge anaý toǵandy qazys. İship-jep toıyn, kıimińdi bútinde. Baq baqytyn, baǵytyn biletin adamdy ǵana tabady.

— Joq, bolmaıdy. Baq izdep júrmin dedim ǵoı, sizge, baq izdep júrmin. Toqtaı da, toqyraı da almaımyn.

Qarıa daqqa qalyp, bir qıalǵa berilgen adam shyǵar dedi me, qaıtyp sóıleýdi qoıdy da, oǵan tamaq ákeldirdi. Ábden et pen qymyzǵa toıǵyzdy. Tomar ketpek bolǵanda qarıa ony ońasha shaqyryp alyp:

— Eı balam, baqty qalaı tabasyń? Ony bilýshi me ediń, eń bolmasa baılanǵan jylan qatyn da joq eken,— dedi.

— Joq, qańǵı bersem kezdesermin. Jylanqat baılanyp jaýǵa shabam ba, jylanqat túgil kezdigińniń de keregi joq.

— Olaı deme, ulym. Kezdik kesirińdi kespeıdi, biraq jópeldemede keregińe jaraıdy. Já, jarar. Onda aqyry baq izdegen adam ekensiń, ony únemi qan bazardan izde, Meniń jas kezimde,— dedi shal,— bir áńgime estigenim bar edi. Sony aıtyp bereıin. Baq degen eki keziniń ústin qabaǵynyń terisi salbyrap jaýyp ketken soqyr adam eken. Ol qan jıyn, bazar aralap júredi desedi. Sol bazarlardyń birinde júrip jurttyń bári shýlap, japyrlap kórip jatqan, qyzyǵyp jatqan nársege kezin jaýyp turǵan qabaq terilerin qolymen kóterip bir qarasa kerek. Sol kezde aldynda kim tursa, kózine kim tússe, sol baqqa ıe bolady eken. Sol kezde baq eger oń kózin ashsa, kózi túsken adam kórkeıip ketedi, sol kózin ashsa soqyr bolady desedi.— Qarıa taǵy da uzaq daqqa batyp, tunjyrap otyryp qaldy da, qaıta sóıledi:

— Eı, ulym, men saǵan bir aqyl úıreteıin. Saǵan bir túıeniń kónin bereıin. Sen sony túıe qalpyna keltirip tigip al da, ishine saban toltyryp bazarǵa bar. Múmkin saǵan baq kezdeser, kezdese qalsa saǵan qarar.

Sol zamatta-aq aýylǵa adam shaptyryp jiberdi de, keshe osynda asarǵa soıylǵan túıeniń kónin alǵyzdy. Túıeniń terisi jaz kúninde keýip, qaldyrlap qalypty. Ony sý búrkip jibitti. Eki jerden baýyzdalatyn túıeniń moınaǵyn tigip qalpyna keltirtti. Bólek soıylǵan bas terisin de bıikke shyǵaryp qoıǵan bas súıekti túsirtip, soǵan kıgize qaptaı otyryp, qaıta qalypqa keltirdi. Sóıtip ishinde eti, súıegi joq túıe daıyn boldy. Qarıa sonan soń Tomarǵa qaıta til qatty:

— Ulym, mine, bári daıyn boldy. Endi ony jibitip, ishin toltyryp saban tyǵyp, keptir, jónde jasa. Kón qatqan soń túıeniń ózi bolady da qalady. Sonan soń úlken eldi mekendi taýyp al da, sonyń bazaryna osy túıeniń kenin kóterip bar. Bálkim, saǵan baqtyń kezi túsip qalar. Onda tappasań ekinshisine bararsyń. Eger sáti túsip baqty kóre qalsań sálemimizdi aıta bar. Biz bir aýyl myna jyradan shyǵatyn bir qulaq sýdy egiske tartyp, aıaǵyna egin salyp kún kóretin edik. Sol sýymyz úsh jyldan beri egiske shyqpaı áýre qylyp júr. Aıaǵyn qansha eńistetip, tereńdetip, yldılatyp-quldılatyp qazsaq ta sý júrmeıdi. Baqqa bizden sálem aıta bar, bul sýdy egis alqabyna shyǵarý úshin ne isteýimiz kerek eken.

— E, jaraıdy, aıtaıyn,— dep Tomar lypyń ete tústi. Túıenin kónin arqalaǵan ol beti aýǵan jaqqa jónele berdi. Bul bir shermendege mıyǵynan kúlip aýyl adamdary qaldy.

Bir kúni keshke qaraı bir úlken shaharǵa kelgenin baıqady Tomar. Ol qalaǵa kirmeı daladaǵy eski qyrmannyń ornyna qondy. Ertemen turyp, qyrmannyń ornynan qurǵaq sabandy toltyra kónniń ishine tyqty. Sóıtip bir mezetten keıin qaýpıǵan atan túıe janynda turdy. Azdan keıin túıe kóninen jasalǵan jónde-abaqyny moınyna salyp qalaǵa qaraı Tomar aıandap bara jatty. Tomardyń ózi de eshkimaıt adam emes-ti. Ol Tomar dese tomardaı jýan, boıy da zińgitteı dúńkıgen jigit bolatyn. Qudaıekeń basyna torǵaıdyń mıyndaı mı bermegenmen, ony dóńkıtip molynan soǵypty. Ol asyqpaı, mań-mań basyp qalaǵa kirdi.

Jurt túıeni jaıaý kóterip kele jatqan túıe palýandy tamashalap kórdi. Mundaıda balalar qandaı, aıǵaılap-shýlap túıe arqalap kele jatqanǵa tańyrqap, birine-biri júgirip aıtyp, bazarǵa deıin erip keldi. Qan bazardaǵy el teriniń ishi qaýqıǵan saban ekenin qaıdan bilsin, túıe kótergen palýanǵa tańyrqasyp, tamashalasyp jatty. Tús aýa bazar tarqaǵansha Tomar júrdi de, túnniń bir ýaǵyna deıin qańǵyp taǵy kete bardy. Bir kezde uıqysy kelip joldan shyǵyp, áldebir jerge kelip, kendi jamylyp qısaıa ketti.

Tańerteń Tomar kózin ashqanda, kelip qısaıǵan jeri bir úlken qara jartastyń asty eken. Joldyń qaıda ekenin de bilmeıdi. Túıe keninen shyǵyp jan-jaǵyna kóz salsa, úlken bir báıterek ósip tur. Onyń túbinde jylap qana aqqan bulaq bar eken. Tomar bulaqtan etpettep jata qalyp bet-aýzyn keme bir simirip biraz otyrdy da, manaýrap, qara jartastyń túbinde jatqan kónniń ústine qaıta qısaıdy. Álde bir mezette bir daýys shyqqandaı bolǵan soń baqyrdaı basyn kóterip aldy.

— Eı, adam!— degen daýys qulaǵyna anyq keldi. Túregelip qarady. Tóńirekte eshkim kórinbeıdi. Ári-beri kóz salsa, qara jartastyń ústinde kishkentaı tektur bar eken. Odan arǵy jeri qaıta taýmen jalǵasqan jalań qıa, jartas, jańaǵy tekturdan qalaqtaı bir jylannyń basy kórinedi. Daýys berip sóılep turǵan jylannyń basy.

— Eı, adam. Bul jerge tiri jan kelmeýshi edi, naǵyp qańǵyp júrsiń? Qaıdan ǵana boldyń munda?

— Baq izdep júrmin!

— Baq deımisiń?

— Iá, baq!

— Ony qalaı tabasyń?

— Onyń kózine túsetin túıem bar.

— Túıeń ne?

— Mine,— deıdi Tomar, túıeniń kónin kórsetip jylannyń basyna. — Mynanyń ishine toltyryp saban tyǵamyn. Sonan soń kóterip alamyn. Sonan soń baq maǵan qaramaı kórsin. Maǵan baǵyń túgil, qudaı da qaraıdy emes pe!?

Jylannyń qalaqtaı basy syqylyqtap turyp adamsha kúldi.

— Oı, baıqus, shermende bolǵan mundar!

— Eı, jylan, sen tastyń ústinde turyp alyp maǵan kúlgenińdi qoı. Áıtpese taspen bir uryp myj-myjyńdy shyǵaramyn. Kúnińdi kóp qylarmyn. Odan da beri kel, jónińdi aıt, sylaıyńdy bildir.

— Sal bolyp jatyrmyn, júre almaımyn.

— Onda nege ashtan ólmeısiń?

— Jylan ashtan ólýshi me edi,— dedi jylan kúlgen • bolyp.— Amerıka degen jerde bizdiń anakonda degen týysqanymyz bar, ol bir jegen tamaǵymen eki jyl nár tatyp almaı kún kóre alady.

— Onda sen de topyraqqa toıyp al da jata ber.

— Eı adam, men saǵan aqyl aıtaıyn.

— Sal bolyp jatqan, turýǵa majal joq sorly, áddińnen asyp qaıtesiń. Aqylyńdy basyńa shaınap jaq.

— Eı, adam, jylanda joq bolsa qulaq joq, ol estimeıdi. Áıtpese basy, mıy saǵan alǵaý ishkizgendeı.

— Jaraıdy, aıtshy, aıtaryńdy.

— Aıtsam, sen túıe kónin arqalaǵanyńdy qoı. Óz kónińdi kóterip alsań da jaman bolmaıdy. Sen baqty tabatynyńdy bilesiń be? Baktyń oń barmaǵynyń súıegi joq, býyny bos bolady. Amandasqan adamnyń oń barmaǵyn usta. Sonda ol súıegi joq bylqyldyp tursa, bak bolǵany.

— Jaraıdy!

— Eı, adam, tura tur. Men myna qara jartastyń ústine kelip jatyp, tura almaı sal bolyp qalǵanyma jeti jyl boldy. Baqty kórseń sálem aıt, men qaıtsem myna dertte jazylar ekenmin.

— E, jaraıdy!

Taǵy bir kúni Tomar adamy qumyrsqa ıleýindeı qybyrlaǵan, tynyshy joq bir úlken qalaǵa tap boldy. İzdep bazaryna bardy. Yǵy-jyǵy júk, bireý ógizin, bireý atyn, bireý túıesin saýdalap jatyr. Qyzyl keńirdek bolyp áldenege talasyp jatqandar, saýdaly eki kisiniń arasyna túsken qyzylqulak deldaldar. «Darbyzym darbazadaı, qıarym sarbazdaı»,— dep ózinikin puldaǵan neshe túrli múdáıi saýdager jan. Qaranǵan myń san adam, byq-byq shókken túıe, móńiregen sıyr, kisinegen jylqy. Bókken palaý, oshaqta alaý, kókala tútin. Bireý iship, bireý jep, tompańdaǵan aýyz, sylpyldaǵan, Otyrǵany, turǵany, júrgeni sol myń san adamnyń báriniń oń barmaǵyn ustap amandasyp Tomar júr. Sóıtip júrgende tús te aýyp, kóleńke uzardy. Kishi besin bolyp qalǵanda áldeqandaı jasaýyldar. kelip Tomardy ustap alyp, tyryldatyp súıreı jóneldi. Sóıtse sol eldiń hanyna mynadaı sóz jetedi: Bazarda kıimdi, saqany bólek, arqasynda kónek, kıgeni kebenek bir adam júr. Jurttyń báriniń oń barmaǵyn ustap amandasady..

— Ol baq izdegen adam eken, maǵan tez jetkizińder!— dep han buıryq bergen.

Qysy-jazy birdeı sheptiń túbin meken etken jumyssyz, qareketsiz baıdyń bula, borkemik balasy han saraıyn bilip pe?! Qısaıta quryq ustap, qıqýlap jylqy aıdaǵannan basqa ne kóripti dala balasy. Hanyń túgil qudaıyńdy bilip pe, ol? Tomar han saraıyn kórip esi ketti. Aıaq basqan jerdiń bári kózdiń jaýyn alatyn kilem, áıteýir qaıda qarasa da jaınap jarqyrap tur. Aıaǵyńdy shalys bassań shaýyp jiberetindeı qylyshyn qaıqaıta ustap burysh-buryshtyń bárinde sárýdeı tizilip, syptıyp jasaýyl tur. Julma ton, ken taban, kústi qol, kekil shashy esip kózin japqan, jelke shashy arqasyn qapqan baıqus hanǵa nesine kerek boldy eken, kúlbar asynǵan bul emes, kól tógetin bul emes degendeı suq kezdiń bári osyǵan qadaldy. Han aldyn buryn kórmegen Tomar, aman da, sálem de joq, súıretilip kelip, súmireıip tura berdi. Hannyń sózi qysqa boldy.

— Neǵyp júrgen jansyń?

— Baq izdep júrmin.

— Baqty kórseń menen sálem aıta bar, kúndiz oıyma eshteme kelmeıdi, túnde uıqym kelmeıdi. Ǵamkún bolamyn. Munyń sebebi ne eken?

— E, jaraıdy!— Sonymen Tomar jaıyna ketti. Qańǵyp taǵy basy aýǵan jaqqa jóneldi. Taǵy bir bazarǵa Tomar keldi. Kezdesken adamnyń oń barmaǵyn ustap júrgen Tomarǵa tús aýa bireý kezdese ketti. Oń barmaǵy bylq etip qolyna jansyz birdemedeı tıdi. Tomar baqty túp etekten ustaı alyp, ezimizdiń qaba saqal Qarabekke qalaı uqsaıdy dep oılady:

— Tústiń be, bálem, qolyma!— dedi. Baq ta dáý, alyssa alyp uratyn, julqyssa julyp túsiretin kisi eken, ol julqynyp shyǵyp ketpek bolyp, jula tartty. Tomar da tomar atty beker aldy deımisiz, tomardaı qoldy belbeýge saldy. Sóıtip baq baıǵusty bir qol túp etekte, ekinshi qol kelte beldikte tyrp degizbedi.

— Siz baqsyz ǵoı?

— Iá, qalaı ber!

— Kóktóbeniń baýraıynda bir aýyl egisine sý shyǵara almaı jatyr eken. Buryn sol bulaqtyń sýymen egin salyp, astyǵyn alyp kún kóredi eken. Úsh jyldan beri temen qaraı aryqty qalaı tereńdetip, eńistetip tartsa da sý júrmeı qoıypty. Baqty kórseń osyny bile kel dep edi,— dedi Tomar.

— Bulaqtyń kezinde at basyndaı altyn jatyr. Sony qazyp alyp tastasa sý júrip ketedi, sý altynǵa tartyp tur,— dedi baq.

Ketýge umtyla berip edi baq, Tomar túp etekten aırylmady.

— Taǵy bireý sálem aıtyp edi. Bir han aıtady: Kúndiz oıyma eshteme kelmeıdi, túnde uıqym kelmeıdi deıdi.

— Han erkek emes, qyz. Kúndiz baý keshedi, daý sheshedi, qareketpen ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeıdi, túnde jalǵyzsyraıdy. Ǵamkún bolady, kúlpet dúnıeni taryltady. Eńsitken bireýge eńsesin berse, dilindegisi tiline kelmeıdi, hanmyn degen qahar mursha-majal bermeıdi. Zaıyry kúıeýge tıse, bári de ornyna keledi.— Baq ketýge taǵy umtyldy. Tomar tisteı qatyp aırylmady.

— Taǵy da neń bar edi?

— Qarataýdyń baýyrynda qara jartastyń ústinde bir jylan jeti jyldan beri sal bolyp jatyr eken. Qaıtsem jazylamyn dep surady.

— Aqymaqtyń mıyn jese jazylady.— Baq bul joly ketýge asyqpady. Endi Tomar etekti jiberdi de, jónine ketpek boldy. Bul joly Baq ózi sóıledi:

— Al júdep-jadap baqty kegi jyl izdegen ekensiń, ulym. Ne aryz-armanyń bar, talap-tilegiń bar, dilinde dittegeniń bar ma?— dedi.

— Joq, ánsheıin izdep edim,— dedi Tomar. Baq burylyp kete bardy, kózin qolymen kótergen qabaq eti jaýyp ketti.

Sonymen qańǵyp júrip bir kúni Tomar baıaǵy egini sýdan qalyp, ashtan qatyp júrgen elge kelse, olar áli de sol jyranyń aıaǵyn qazýmen aınalysyp jatyr eken. Baıaǵy qarıa muny kórip tanı ketti. Amandyqtan soń ol:

— Iá, baqty taptyń ba? Bizdiń sálemimizdi jetkizdiń be, ulym?— dep surady.

— Sýdyń kózinde at basyńdaı altyn jatyr. Sony qazyp alyp tastasa sý júredi dedi baq,— dedi Tomar. Qarıa dereý aryq qazǵandardyń ishinen ne palýandaryn jıyp bárin sý kózine japty. Tipti demniń arasynda-aq, shynymen jaqyn jerden at basyndaı altyndy jigitter sýyryp aldy. Sý burqyldap, yldıǵa qaraı quldılap jóneldi. Jurt ta, aqsaqal da:

— At basyndaı altyndy sen al. Bizge sýdyń egistigimizge barǵany bolady,— desti.

— Joq, joq, almaımyn,— dep Tomar jónele berdi.

Tomar qańǵyp júrip bir kúni baıaǵy hanǵa da keldi. Han bul kelgende erekshe minez kórsetti de, óziniń ýázirlerin, jasaýyldaryn tegis ordadan beıdama qyldy, qýyp shyqty. Ekeýi ońasha qalǵan soń:

— Al sóıle, úmitim — dedi han.

— Sóılesem sen qyz ekensiń. Kúndiz jumyspen oıyńa eshteme kelmeıdi eken de, túnde jalǵyzsyraıdy ekensiń. Sen baıǵa tıseń barlyǵy jónine keledi, dedi baq,— dedi Tomar.

— Endeshe sen meni al. Qyz ekenim ras. Meniń ornyma han bol!

— Joq, joq, ataı, kerme, almaımyn,— dep Tomar shyǵyp ketti. Eki kózi bulaýdaı bolyp han qyz jylap qala berdi.

Qańǵybas mımyrttaı basyp endi bir kúni qara jartasqa da jetti.

— Áńgimeni bastan aıt!— dedi basy qalaqtaı jylan. Qara jartastyń túbinde qalǵyp-múlgip otyryp, Tomar bolǵan jaıdyń bárin túgendep tizip shyqty.

— Jylan aqymaqtyń mıyn jese jazylady dedi baq,— dep bitirdi sózin Tomar. Naq sol bir áńgime bitken kezde jeti jyl qozǵala almaı sal bolyp jatqan jylan boıyndaǵy bar kúshin jınap, tabaqtaı tasty Tomardyń basyna domalatyp tastap jiberdi. Tomardyń basy ábden pisken qarala qarbyzsha qaq aıryldy, mıy shashylyp jatty. Qalǵan kúshin jıyp jylan Tomar eliginiń janyna qulap tústi de, aqymaq mıyna toıǵan soń, terlep-terlep, jazylyp jónine kete berdi.

Ne sholyp qarap qoıyńyzshy, sizdiń tóńiregińizde osyndaı maqsatsyz adam joq pa?!

1985

---