InfoHub Logo

— Oǵan mine elý jyl bolyp barady,— dep bastady Toqsanbaı qart áńgimesin.— Kedeıliktiń kesiri ne istetkizbeýshi edi. Úı jonatyn ónerim bolatyn. Sodan tómen úı jasaýǵa İlege túsken kezim bar-dy.

Osy Alataýdyń baýyrynan on túıemen tórt-bes kisi úı jonýǵa attandyq. Qońyr kúz bolyp, aǵashtyń japyraǵy túse bastaǵan kez. Alataý mańynda qazaq úı jonýǵa qolaıly eshkital óspeıdi. Mundaı tal osydan úsh-tórt júz kılometr jerdegi Topardyń İlege quıǵan jerinde. Onda syńsyǵan orman, qorys. Bizdiń maqsatymyz osy kóp aǵashtyń kenine kirip, on shaqty kúnniń ishinde on úı jonyp alyp qaıtpaqpyz. Onda qazaq úıdiń súıegi bir qara turatyn. Al bes kedeıge on túıeni jalǵa bergen baıǵa segiz qanat eki úıdiń súıegin tegin jonyp jetkizip berýge mindettimiz. Amal neshik kóligimizdiń joqtyǵynan eki atan túıemiz baıǵa bosqa ketedi.

Arada dalaǵa eki kún túnegen soń jerdiń túri ózgere bastady. It shaınaǵan oramaldaı qalyń qońyr qyrqa birtindep azaıyp baryp joq boldy. Endi biryńǵaı boz jýsan ósken jazyq dala. Elsiz dalada jaz kúninde shyryldap tynym tappaıtyn boztorǵaılar múlde joq, kúz túsýimen olar tústik jaqqa aýysyp ketse kerek. Qys keletinin ýáıimdep aspanda kóz jeter-jetpeste uzyn moıyn tyrnalar tyrýlap qaıtyp barady. Alystaǵy tóńkerilip jazylyp ushqan tyrnalardy kórip bala kúnimizde aıtatyn «arqan tart, kilem jap, aqsaq qyzǵa sálem aıt» deıtin óleń esime tústi. Qońyr kúzdiń mızam ushqan bozsha dalasynda anda-sanda dala qusy — buldyryq kórinedi. Basqa kús ta, ań da kózge túse qoımaıdy.

Úshinshi kúni jerdiń túri taǵy ózgerdi. Buırat-buırat qum paıda boldy. Aldymen qopaly jerdiń mıqy butalary sheńgel men jyńǵyl bastaldy da, júre kele sekseýil shabyry kóbeıdi. Bul jerde qyrǵaýyl men qoıan jyrtylyp aırylady eken. Ony ermek etip, saıat qurýǵa ýaqyt qaısy, ony aýlap tamashalaıtyn qarý qaısy, kedeılik toqtatpaı qýyp barady.

Tórtinshi kúni Topardy jaǵalaı otyrǵan birli-jarymdy aýyl kezdesti. Áli İlege biraz jer bar.

Kún besinnen asyp, ekindige taıanyp qaldy. Túıeniń ıtbektegen júrisi ózimizdi ábden sharshatty. Sóıtip kele jatqanda qalyń quraqpen qamys arasynan aldymyzdan qaptaǵan sıyr kórindi. Osy jerge dem almaq bolyp oılanyp kele jatyr edik, bir ýaqytta kútpegen oqıǵa boldy.

Bir kezde kún kúrkirep, naızaǵaı oınaǵandaı qatty daýys estildi. Biz bárimiz aspanǵa qarastyq. Kún ashyq. Qyzýy ketken kúz kúni sáýlesin jerge bir yńǵaı ǵana shashyp tur. Dáneme baıqalmaıdy. Kúnniń kúrkireýi ulǵaıyp, osy jerge aspannan jasyl túsip kele jatqandaı boldy. Dúnıeni jańǵyryqtyryp, azan-qazan etken qudiretti ún jerdi astan-kesten etip atylǵan janartaýdyń serpinindeı tóńirekti dúrliktirip jiberdi. Birine biri tirkesip kele jatqan on túıemiz tapjylmaı oryndarynda qatty da qaldy. Olardyń bir attap basýǵa murshasy joq, bári dir-dir etedi. Sálden keıin úrikken tana-torpaq eki qulaǵy deldıip bizge qaraı oıysyp keledi. Sıyrlar móńirep, buqalar ókirip, úreıli jaman daýys údeı tústi, Ár taldyń arasynan jóńkile qashqan sıyrlar kórinedi. Álden ýaqytta kúnniń kúrkireýi baryldańqyrap baryp, qaıta kóterilip basyldy.

— Ana sumdyqty qarańdar,— dedi aldaǵy túıege mingen sol kezde orta jastaǵy kisi. Aspanda bir buzaý-tana tórt aıaǵy kókten kelip, saqpannyń tasynsha shıyrylyp ushyp barady. Ne ekenin túsine almaı biz dal boldyq. Maǵan ol buzaý-tananyń ushýy torǵaıdyń ushqanyndaı kórindi. Árıne qoryqqanǵa qos kóringen de shyǵar, degenmen ol jerden az bolsa alty-jeti metrdeı kóterildi. Árıne teńiz jaǵasyndaǵy tep-tegis jerde eki metr bıiktiktegi nárse de eki shaqyrymǵa kórinedi. Sondyqtan da tana maǵan saqpannan shyqqan tastaı bolyp kórindi. Kúnniń kúrkireýi yrylmen ushtasyp baryp, joq bolyp ketti. Munyń ne pále ekenin bile almaı biz qaıranbyz.

— Bul ne?—destik biz úlken kisige qarap. Ol bizge «jolbarys» dep jaýap qaıyrdy. Páli, kádimgi ańnyń eń azýlysy, eń jyrtqyshy, eń jyldamy, eń ashýshańy. Baıqasaq munyń jolbarys ekenin bizden góri bizdiń túıelerimiz jaqsy bilse kerek, qarap turyp qara sýǵa túsip terlep ketipti. Báriniń de teri qomdyǵynan monshaqtap shyǵyp, jerge tyrs-tyrs tamyp tur.

Biz osy jerge demalýdy uıǵardyq. Óıtkeni jolbasshymyz budan ári búgin júrýge bolmaıdy dedi. Jolbarys ilgeri toǵaıǵa qaraı ketedi. Sondyqtan ol uzap ketkenshe búgin osy aınaladan ketpeýimiz kerek ekenin túsindirdi.

— Oıbaı-aý, biz qaıta bul jerden tez ketýimiz kerek emes pe? Ol bizdi ańdymaı ma?

— Joq,— dedi jolbasshy, ony adamǵa uqsatyp,— ol ondaı súmsik emes. Aınalyp soqpaıdy. Tek ústine dál kelip qalmasa adamnan qoryqpaıtyn maqluq joq, odan jylystap, alys júrýdi jón kóredi.

Degenmen meniń záre-qutym qalmady. Sálden keıin osy jerde sıyr jaıǵan baqtashy bala da kezdesti. Ol «bir tanamdy jolbarys laqtyryp, óltirip ketti» dedi. Sóıtsek bizdiń anyq kóretinimizdeı-aq bar eken. Tananyń óligi bizden júz qadamdaı-aq jerde jatyr. Sondaı dúnıeni kúńirentken jolbarys sol tananyń etinen bir asap jemepti de.

— Ol ne qylǵan aqymaq,— dedim men kúıip ketip,— shapqan azyǵyna aýyzyn bir salmaǵany.

— Jalmaýyzǵa da jan kerek degen shyraǵym. Jańaǵy barlyq sıyrdyń ókirgeni ony qorqytpady deımisiń.

Biz eki-úsh kún ishinde úı aǵashty ázirlep, jarty aıdan keıin joǵary bettedik.

Qaıtar jolda bir úıge qonsaq bul Jalaıyrǵa ataǵy shyqqan jolbarys soqqysh Keldibek degenniń úıi eken. Biz jolbarystyń tanany qalaı laqtyrǵanyn aıttyq. Áńgime qyzyp, Kelekeń óziniń jolbarysty qalaı aýlaıtynyn áńgimelep berdi.

Jolbarysty aýlaý úshin jolbarystaı kúshti bolýdyń keregi joq kórinedi jáne oǵan kúshpen teńesý múmkin de emes eken. Biraq jolbarystan góri adam júrekti bolýy kerek dedi ol. Sonymen birge jolbarystaı shapshań bolý kerek. Jolbarysty Keldibek ádeıi izdep izine túsedi eken. Ol jazda jenil, qysta yqsham kıinip qolyna jeńil aıbaltasyn alyp, kisesine bir-eki qurt tyǵyp, beldigine qynymen qanjar baılap bir qyl arqandy arqalap úıinen shyǵady eken. Sodan jolbarystyń izine túsip kelip, endi osy merzimdi jer degende, nemese jolbarys endi osy tóńirekte bolýy tıis degende otyryp dem alyp, tamaqtanady, Sodan soń arqalaǵan qyl arqandy

Tyńdap turyp, sol qolyna qoltyǵyna deıin taýsylǵansha oraıdy. Budan keıin aıbaltany yńǵaılap ustap júrip otyrady.

Sonaý bir jerde shabynyp, aspanǵa qarap azan-qazan aqyryp jolbarys turady. Nemese ol júresinen shabýǵa yńǵaılanyp, ańshynyń kirpigin ańdyp jatady. Osy kezde Keldibek kádimgi úırenshikti ıt pen mysyqqa qaraı júrgen adamdaı kirpik qaqpaı eptep basyp júrip otyrady. Aıaǵynyń ár basqany sanaýly bolady. Bir kezde jolbarys jatqan ornynan atylady. Sonda Keldibek saspaı jalma-jan jolbarysqa sol qolyn usyna qoıady. Qoltyǵyna deıin qyl arqandy qalyńdap, kóntıtip turyp oraǵan sol qan qoldy jolbarys qarbytyp qaýyp alady. Jolbarystyń ádette ádisi ekeý bolady eken. Onyń biri neni bolsa da aýzyn salǵanda laqtyrýy kerek nemese shaınap ezip jiberýi kerek. Biraq aýyzǵa keptelgen qyl arqan munyn ekeýine de múmkindik bermeıdi. Qolqasyna deıin barǵan qol aýyzdy ne ashqyzbaıdy, ne japqyzbaıdy. Onyń ústine qyl arqanǵa tis jóndi kirmeıdi. Kirse jýǵaraqpanda shyqpaıdy. Jolbarys ne isterin bilmeı yza bolady. Ádette ol aýzyn qaıta tartyp alǵysy kelmeıdi eken. Qaıta tartyp almaq bolǵanmen arqanǵa nyǵyz kirgen tis endi odan ári aýyz ashylmaǵan soń shyqpaıdy. Sonymen yzaqor janýar janushyryp turǵanda Keldibek aıbaltamen qaq mańdaıdan shaýyp jiberdi. Jolbarys qulap túsedi. Osynyń bári birneshe sekýndtyń ishinde ǵana bolady.

Mine qoryqpaǵan adamǵa jyrtqysh jolbarys ta eshteme isteı almaıdy eken. Úı jona barǵanda bir kórgenim men estigenim osyndaı nárseler edi,— dep bitirdi Tosekeń áńgimesin.

1958

---