InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

Saraı ishi qatty abyrjýly. Qyzmetshilerdiń bári tilaýzyn qoıyp qalǵandaı úndespeıdi. Bir jaǵy shaǵylmen jalǵasatyn han ordasynyń tóńiregi kóterilgen jelden shańytyp tur. Ustaramen taqyrlap alǵyzǵan adam basyndaı typ-tyqyr jerdi quıyn álsin-áli sypyryp ótedi. Ustara demekshi Áz-Jánibek han da basyn ustaramen qyrǵyzyp qoıǵaly eki kún bolǵan. Ózi de qanyn ishine tartqan qara sur adam shashyn alǵyzǵan soń usqyny ketip, sur jylandaı ysqyryp otyr. Búgin jaı, kún sáske bolyp qalǵanda turǵan soń odan saraıdaǵylar áldeqalaı kóńildilik kútip edi. Joq, bolmady. Qany qashyp, betiniń ájimi aıdalǵan jerde ótpes soqa qaldyrǵan atjaldaı jyrym-jyrym bolyp ketipti. Keshegi ashýy búgin de basylmaǵan syqyldy. Búgin de kele salysymen, ordadaǵy ornyna otyrmaı jatyp Jırenshe sheshendi izdedi.

Jırensheniń osyndaıda tabyla ketkenin árkim-aq qalaǵandaı edi. Óıtkeni sheshendigimen bolsa da, kósemdigimen bolsa da handy áńgimesine elittirip, bárin umyttyryp, tutasyp jaýǵaly kele jatqan bultty kóterip aıdap ketken jeldeı han basyndaǵy jaman oıdy sál ǵana seıiltip jiberýshi edi. Ondaıda usqyny ketip, dúnıeniń bárinen kúsip otyrǵan han sabasyna túsip jarqyldap, jadyrap sala beretin. Ordada qyzmet etetin, sulýlyqtyń qudaıyndaı Kerim degen sursha jigit birde tipti oıyn estirtip aıtyp qalǵan da bolatyn.

— Qudaı bárimizdi de alyp, dúnıede tek Jırenshe sekildi adamdar ǵana qalsa qandaı jaqsy bolar edi.

— Durys, Kerim, durys,— dedi han. Kerim shoshyp ketti. Saraıdyń sonaý buryshynda turyp aıtqan sózin han qalaı estip qaldy? Álde hannyń da alystaǵy aıtqandy estip qoıatyn bir kóripkel, álde estip kel pálesi bar ma eken? Kerim alysta turyp Jánibek júzine qarap edi, onyń túsi tańǵy qyraý túsip, bastary kóterilip kúndi súıip turǵan aǵashtaı ári kire qalypty. Hannyń az da bolsa júzin jylytqan óziniń sózine ózi qaıyl bolyp qaldy. Óıtkeni hannyń minezi belgili. Ol qansha ádil boldym dese de aýytqymaı turmaıdy. Ásirese osyndaı han qara esekke teris minip otyrǵan shaǵynda daýly is kele qalsa, jazyqsyz jazalanyp ketetinder bolady. Sondyqtan da Kerim de, sol sıaqty basqa qyzmetshiler de hannyń múláıimsip otyrǵanynan múnáıim bolyp otyrǵanyna qul bolǵysy keledi.

Jánibek Kerimdi qasyna shaqyrdy. Túsi jyly. Biraq kim biledi, ol kúlip otyryp-aq jurtty kúmirem qaptyra salady, qozy artynda jatpasyn kim bilipti. Osylardy oılap Kerim qıaqtaı murtyn bir sıpap tórt-bes qadym jerge kelip, taǵzym etip:

— Láplaı!— dedi.

— Sen búginnen bastap beıdama bol! Seni ádemi týǵandyǵyń úshin han saraıyn kórkeıtetin gúl retinde qamap ustap keldim.

Kerim bul sózge sene almady. Óıtkeni bul munda suranyp kelmegen. Áldeqalaı han bazarda turǵanda han shabarmany keldi de, aldy da ketti. Alǵash bul teperish kórem be, álde zyndan túbinde jazyqsyz shirımin be dep qorqyp edi, olaı bolmady. Jibek shapan kıip, gúlderi belbeý býynyp han saraıynda júredi. Tek basqa elderden elshiler, jaýshylar, dilýarlar, dilmarlar kelgende ǵana bul iske aralasyp, jeńil-jelpi qyzmet atqarady. Kelgen qaba qytaı, quba qalmaq, marǵaý mashyndar munyń poshymyna qaıran qalyp, beınesine beıil salyp otyrdy. Osy úshin ǵana Jánibek muny eki jyl boıy saraı tutqyny etip otyr edi. Keıde tipti Kerim ádemi qylyp tapqany úshin sheshesine de talaı renjip edi. Endi, mine, han beıdama bol dep otyr, ras bolsa súıgenine qosylyp, han qasynda otyrmaı-aq, erkin dúnıede jarymen qol ustasyp saıran salyp júrmes pe! Jurtty bılep-tóstep qalǵan adamnyń aýzynan jarym yrys shyǵyp turǵanda tabanyn jaltyratqany abzal. Endeshe qaıyl bolǵanyn tez bildirip, esikke bettegeni jón. Kerim aýzyn asha bermek edi, Jánibek qaıta sóıledi.

— Biraq...— Han oılanyp, aýzynan shyqqan jalǵyz lebizden keıin únsiz qaldy. Ol qaıta sóılegenshe ótken qas qaǵym ýaqyt Kerimge jyldaı sezildi.— Seni Jırenshe kelgenshe ustaı turamyn.

Jırenshe bul kúni de kelmedi. Jánibek jaraǵan býradaı shabynyp, qabaǵyn qaıta ashpaı qoıdy. Dáribi alysqa ketken, aqyly asaý teńizdeı, kóterimdiligi qońyr ógizdeı Jırenshe bul kúni qolǵa túspegendikten, hannyń qabaǵyna úıirilgen bultty seıiltetin adam tabylmady, eshkimniń sózine ılanbady, ılikpedi. Kesh osylaı batyp edi. Mine, búgin taǵy han qantúlenip, qabaǵyna qar jaýyp, kirpigine muz tońyp otyr. Kúnine áldeneshe ózgeretin han minezin baǵyp-aq Kerim yǵyr boldy. Ol da túk emes, oǵan eki jyldan beri úırenip qalǵandaı jaıy bar. Buǵan keregi Jırensheniń kelýi bolyp otyrǵan joq pa?! Osyndaı Jánibek ýádesinde turǵanynda kele qoımaı, onyń da jolyna jýa bite qalypty. Jigittiktiń der shaǵynda kelgen máýreti ótip barady. Osyndaı Jánibek qabyǵyn tastaǵan jylandaı ózgermeı turǵanda attanyp, İle etip ketkeni jaqsy edi. Iirimdi İleden bir etip, jalpaq dalaǵa túsken soń sýdaǵy kóp maıda shabaqtyń biri bolyp kete bermes pe?! Shirkin, jalpaq dala!

Kerim oıyn tasyr-tusyr basqan han shabarmany buzyp jiberdi. Oǵan Kerim renjimedi, óıtkeni ol Kerim basyna bostandyq ákelgendeı edi. Jırenshe kele jatqanyn habarlady.

Shabarman ótken soń ile-shala-aq boz túıe jún shekpeniniń etegi qashyńqy, basyńda kúzen ulpandy, jasyl duqabamen tystalǵan bórki bar Jırenshe kele jatty.

Aq sur óńi qýańqy, eki betiniń ushynan urtyna qaraı tartyla túsken ájim tereńdep ketkendeı tómen sozylyp jatyr. Oń jaq ezýinde jymıýdyń belgisi bolsa kerek, bir er shuqyr paıda bolǵan. Shekpeniniń aldy ashyq turǵandyqtan, belinen kemer býǵan juqa jasyl beshpenti kórinip tur. Jan-jaqta Taraz kóshesinde tizilip týratyn shynardaı saptaǵy áskerı adamdarǵa bas shulǵyp amandasyp, jaıymen aıańdap keledi. Han shaqyryp, izdep jatqanynan onyń sonshalyqty sasyp-salbyrap kele jatqany kórinbeıdi. Bostandyq alatyn shaq jaqyndady-aý degendeı, Kerimniń júregi dúrsildep qoıa berdi.

Jırenshe han aldyna kelip, sálemdesip taǵzym etti. Basqalar syqyldy kúzendeı beli búgilip ketpedi, adamsha ıildi. Eki qolyn qýsyryp quldyq urmady, terezesi teń adamsha sálemdesti. Kerim buryn-sońdy Jırenshe men Jánibektiń qalaı amandasatynyn eki jyl ishinde bir de kórmepti. Kerimniń biletini basqalar. Olardyń kóbi-aq Jánibek degende jylaǵan bala qoıatyn hannyń aldyna dopsha domalap, tizerlep keledi. Keıbiriniń ássalamynyń ótirik sózýarlyǵyn, qımylynyń jasandylyǵyn baıqap qala ma, álde shamadan tys jaǵympaz-jaramsaqtyǵyn unatpaı ma, Jánibektiń taqyr basynyń kókpeńbek quıqasy qımyldap ketetin. Al Kerimge Jırenshe sálemi jaǵalaýdyń ekinshi jaǵyna shyǵyp ketkendeı boldy. Han taý kúnindeı buzylyp, ózine degen beıilin ózgertip, pıǵylyn kórseter me dep abyrjydy. Kerimniń oıynsha, qazir-aq Áz-Jánibek qaharyna minip, teris baǵyp keter me dedi. Joq, olaı bolmady. Hannyń qabaǵy kóterileıin dedi. Mundaıda onyń oń jaq qasy kóterilip, basylyp qımyldap turatyn. Kerim «jasaǵan jar bola kór!» dep turdy.

Han qashanda sheshendi Jırenshe demeı artyna «m» árpin qosyp Jırenshem deýshi edi. Amandyqtan soń-aq han «otyr, Jırenshem» dep birden iske kóshti. Jánibek ýáziriniń birine Kerimdi taýyp kelýdi tapsyrdy. Ýázir eńbektenbedi. Ańdyǵany hannyń aýyzy, Kerim osy saraı ishinde edi. Qasy-kózi qıylyp Kerim han aldynda turdy:

— Láppaı!

Jırenshe qabaǵyn kóterip, oń qolymen oǵan sálemdesken belgi berdi de, qaıtyp qaramady. Jánibek aldynda mysyqtyń mıaýyndaı artyq ún shyǵarýǵa bolmaıtynyn bilgen Kerim sheshenge kezimen amandasty.

— Jırenshem,— dedi Jánibek,— Kerim búginnen bastap ordadan beıdama bolady, basyna azattyq berdim. Ordadan attandyrýdy sizge qaratyp edim. Qoshametine ne laıyq?

— Ony ózi aıtqany jón bolar, han nem,— dedi Jırenshe.

— Aıt, endeshe,— dep Jánibek Kerimge qarady. Kerim tilip ádep saqtaı turyp, bir sez dedi:

— Eriksiz, zorlyqpen kelgen kisi basyna bostandyq alsa, oǵan odan asqan qoshamet te, qolpash ta bolmasa kerek, taqsyr.

— Men,— dedi han,— onyń osy sózdi aıtaryn bilip edim. Endeshe tileıtiniń bar ma, han qazynasy bir kisini altynǵa bóleýge jetedi. Ne qalaısyń, ne ótinesiń?

— Ókinerim de, qalaıtynym da basyma bostandyq, taqsyr.

— Ony aldyń ǵoı,— Jánibek qatýlanyp ketti.— Ne dúnıe qalaısyń, Jırenshem, túsindirshi myna shermendege.

— Han nem, ol han ordasynyń dúnıesinen beıdama bolmaq. Oda k da onyń nege neıbet ketkisi keletinin bileıik.

— Aıtsyn onda!— dedi han qaharyn tege. Jırenshe Kerimge kez tastady. Synaı qarady. Tartynshaqtap jalar ma eken dep otyrdy. İshinen onyń atalarymyzdyń «bas kespek bolsa da, til kespek joq», degen qaǵıdasyna saı lebiz bildirýin qalap turdy. Naq osyny sezgendeı, Kerim sheshen oıyn dep basty:

— Taqsyr, at arydy, ton tozady. Dúnıede tozbaıtyn bir ǵana nárse bar. Ol adamnyń kóńili. Jıyrma bestegi jigitpen alpysqa kelgen atanyń keńili birdeı. Alpysqa kelse de, ata saqal aýzyna bitip, nemere men shóbere atalap eteginen ustap júrse de, ol kóńilin jıyrma bestegi jigitke bermeıdi. Al ol kóńilge kelsem, kóńilim Sizge rıza, bárine qaıylmyn. Salt at, sabaý qamshyǵa mursata berseńiz soǵan quzyryńyzǵa quldyq uramyn. Dúnıeni taban aqy, mańdaı terimmen tapsam deımin. Beınetsiz tapqan dáýlettiń rahaty bolmaıdy, ol boıǵa sińbeıdi, ýaqytsha aldanysh qana bolady.

Han eki jaǵy deldıgen, tóbesi munaradaı muraq qalpaǵyn shalqaıta kıip, eki kezin shart jumyp, múlgip otyrdy. Orda ishi typ-tynysh, ushqan shybynnyń yzyńy estiledi. Qabaǵynyń qatpary azaıyp, uıadan túlep ushqan qaǵilezden Jırenshe sergek te, kóńildi de boldy. Jańaǵy sózdi aıtqan Kerim emes, ózi sıaqty sezindi. Hannyń aýzyn baqqan Kerim ne bolaryn kútip, oń qolyn kókiregine qoıyp, qubataldaı ıilip tybyr etpeı qaldy. Osy bir qas-qaǵym sátte-aq talaı oıdy oılap, talaı jerdi sharlap, qýanyshynan kúdigi kúsheıip, saırap jatqan artqy soqpaǵyn, tumandy tylsym bolashaǵyn esine aldy. Óıtpegende she?

«Han jarlyǵy eki bolmaıdy», desedi. Áıtsede bir kún emes, bir aı emes, Ordadan bir jyl uzap ketpeıinshe, han minezine senim joq. Onyń aıran tamǵan sútteı buzyla salýy ábden yqtımal. Sondyqtan da kóńili áli kúpti, kókiregi qaıaýly edi.

Jánibek kózin ashty. Biraq áldenege renjigendeı, kóńilsizdeý túrge endi. Qabaǵyn shytynǵan kúıi aıtty:

— Mursata! Astynda aty, qolynda qamshysy.— Ol qolyndaǵy múseıiniń ushyn jerge túıip qaldy.

— Ýh,— dedi Kerim,— quzyryńyzǵa quldyq!— Ýázir tarapynan Kerimge «kete ber» degen ıshara jasaldy. Ol oń qolyn kókiregine qoıǵan qalpymen, kótkenshektep esikke jetti de, shyǵyp ketti. Orda ishinde taǵy tynyshtyq ornady. Áz-Jánibek birshama únsiz qaldy. Jırenshe de oıǵa shomǵan, árqaısysy-aq dúnıeni kózine ilmegen, basynan tómen qaraı quıatyn han altynynan kúsken jigitti oılap otyrǵany sózsiz edi. Áz-Jánibek janyndaǵy ózi jel shyǵarsa «járekimalla» deıin dep otyrǵan, dúnıeni kózine súrtken myna dúnıeqońyz ýázirlerinen bir kezek bezingisi de keldi. Jańaǵy kórkem týǵan pat qundyzdaı ońysqan kelisimdi kedeı jigit munyń báriniń aýzyna nájis jaǵyp ketkendeı edi.

Áz-Jánibek jan-jaǵyndaǵylarǵa muńaıa kóz tastady. Jırensheni kórgende ǵana áldene esine túsip ketkendeı basyn julyp alyp, keýdesin tiktep kóterip otyrdy da, oqys suraq berdi:

— Jırenshem, dúnıeniń shyraǵy ne?

— Araq, han ıem,— Bul sóz hannyń ókiline túspedi, aqylyna qonbady. Budan keıin eshkim sóılegen joq, sol kúni solaı tarqasty.

Arada birer apta ótken soń Jırenshe Ordaǵa sýyt shaqyryldy. Esikten sálemdese kirgen sheshenge Áz-Jánibek suqtana qarap qaldy. Ústinde jaýyryndary jaqtaly al qara kes ton, kóntıe belbeý býynǵan. Sheshenniń mundaı sándengenin han buryn kórmegen edi. Kóz aıyrmaı otyryp, suraq qoıdy.

— Dúnıeniń barshylyǵy ne, Jırenshem.

— Araq, han ıem,— dedi ol da julyp alǵandaı. Ózden sultan Jánibektiń Jırenshemen áńgimesi ol kúni osymen bitti. Sheshen: «suramaǵyńyz osy ǵana ma edi?» degen joq. Bári solaı bolýǵa tıisti jaǵdaıdaı jaıyna kete berdi. Han da qaıyrylyp sóılemedi.

Áz-Jánibek qabaǵyn kóterýdi qoıǵaly eki aptadaı boldy. Hannyń kóńilin kóterýge ýázirler Jırensheni izdep jer kókten tappady. Shabarmandar búkil handyqty aralap, bir qystaqtaǵy kishkentaı bazarǵa kelip, shaı-paı ishpek bolady. Sóıtse bazardyń bir buryshynda óńkeı kembaǵal, kemtarlardyń ishinde túsi tanys bireý otyr. Tazkóbegen bireý. Ústinde shuryq tesik qońyr sholaq tony bar, supa berik kógen, aıaǵyna shárkeı ilgen, al eńdikte turǵan mosydaǵy sháýgimnen ózi sıaqty kóbegen-kembaǵaldarmen aqsý iship, terlep-tepshı túsken. Baıqańqyrap qarasa, Jırenshe sheshen. Shabarmandar Jırensheni sol otyrǵan qalpynda áz aǵamyz, óz úkemiz edi demeı, qońyr sholaq ton syrtynan qara jamshy jaba salyp, hanǵa alyp keldi. Qara dóndegi aq ordaǵa sheshendi kirgizip, ústinen jamshyny sypyryp alǵanda ózden sultan Jánibek ony tanı almaı qaldy. «Ne bolyp ketkensiń?» demedi. Basynan aıaǵyna deıin esil kózeldiń boıyna kóz tastady da qysqa saýal berdi:

— Jırenshem, dúnıeniń baılyǵy ne?

— Ótirigi araq, shyny bostandyq, han ıem.— Bul jaýap hannyń ókiline túspegeni, aqylyna qonbaǵany kirjıgen qabaǵynan baıqaldy. Ol tósegine otyryp qoıǵan baladaı súdini ózgerip, jylymshy bir nárse urttaǵandaı keıipke tústi. Shesheńdi jaqtamaǵandaı teris aınaldy. Bul ózden sultannyń topta toraı bermeıtin, aýzymen qus tistegen sheshendi ordadan súırep shyǵarsań da meıliń, kóńilim qaldy degenmen birdeı edi. Jırenshe keri burylyp aldy da, eshkimge kóz de, sóz de tastamastan syrtqa tartty. Nókerler de, orda adamdary da Jırenshe ordadan birjola ketti, endi ony ózden sultan Jánibek izdeı qoımas degen tujyrymǵa keldi.

Arada úsh-aq kún ótkende Áz-Jánibek sheshendi qaıta izdetti. Onyń qaıda ketkenin eshkim boljap bere almady, kórdim degen esh pende bolmady. Han at sabyltyp, el jabyltyp, qoby-qopaıdy, taý-taǵyny tegis tintti, sheshen tabylmady. Kósilgen kósemderdiń, dilmar sheshenderdiń biriniń lebizine sultan rıza bolmaı qoıdy, Jırensheniń oryny úńireıip bos turdy, qassaqtyń-qazaqtyń bar malyn, bar janyn salsań da ol bir qýys tolmastaı edi. Onyń sebebi de bar edi.

...Jaz kúni sáske tús bolyp qalǵan. Han aýyly Tekeli taýyna kóship qonǵan bolatyn. Arqarly jazdyń ystyǵyna alasalyq etti. Ordaǵa tobyrshaq tory atqa mingesken eki adam keldi. Ekeýin jarty shaqyrymnan attan túsirip alǵan Orda adamdary han aldyna alyp keldi. Soqyrdyń sózi pysyqtaý. Han aldyna kelgende tipti saırap júrip berdi:

— Dat!— dedi soqyr.

— Datyń bolsa aıt!

— Mynaý menimen kelgen adam meniń atyma jala qylyp, óz atymdy ózime bermeımin deıdi. Soǵan sizge júginýge keldik.

— Sen aıtshy,— dedi han anaǵan.

— Taqsyr, mynaý eki kezi joq zaǵıp Tórbulaq sýynyń etkeli janynda búk túsip otyr eken. Naǵyp otyrǵanyn bilsem, sýdan ete almaı amaly taýsylǵan, músápirlik basyna túsken shaǵy eken. Sodan sýdan ótkizip tastaıyn dep mingestirip aldym. Sýdan ótken soń «al endi sýdan ettińiz, túsińiz desem «tússeń eziń tús, atymdy bermeımin»,— deıdi. Iapyrmaı, pále degen aıaq astynan eken. Sonymen sizge keldik. Qasalasqan qaıdan taptym deseńizshi!

— Ótirik aıtady, sumyraı, atymdy alyp berińiz!— dep soqyr baj-baj etedi. Áz-Jánibek óz adamdaryna qarap sóıledi.

— Qaısysy minip, qaısysy mingesip keldi?

— Minip kelgen kezi bary, kezi joǵy mingesip keldi.

Áz-Jánibek kúldi de, bularǵa sóılemeı, ekeýin ýázirlerine jiberdi. «Ekeýiniń daýyn sheshsin»,— dedi.

Kesh aldynda ýázirler han aldyna jınaldy. Keshke deıin daýlasyp, olar ekige bólinip alypty. Birsypyrasy aıtady: At soqyrdiki. Óıtkeni onyń eki kezi joq júre almaıdy. Sondyqtan atqa minip júredi. Endi ýázirlerdiń bir bólegi bylaı desti: joq at sharýaniki. Zaǵıp adam attyń qaıda bararyn qaıdan biledi.

Áz-Jánibek eki jaǵyn tyńdady da, óz baılamyn aıtpady. Óıtkeni ýázir sózderi ókiline túspedi, eki jaǵynyń sózinde de qısyn joq. Átten, dep oılady Áz-Jánibek, Jırenshem bolsa, bul daýdy maǵan keltirmeı-aq bitirer edi. Jırenshe sheshendi qaıta izdetýdiń bir sebebi osy edi. Sheshenniń bul daýdy qalaı sheshetinin bilgisi keldi.

Han saraıynda tańerteń ken dabylpaz qaǵyldy. Áz Jánibek sahardan turyp alypty. Seıilge shytarda ámse osylaı isteıtin edi. Eki túgeı sursha at erttetip, Qaratal boılap shúımekke qolyna aqtuıǵyn qusyn qondyrypty. Kóp ýázirden eshkimdi ertpedi, «keshegi ekeýdiń daýyn sheship qoıyndar» dep ordaǵa tastap ketti. On shaqty jasaýyl nóker ilestirdi.

Áz-Jánibek Qaratal ózenin boılap, qus shúıip bara jatyp bir shoqpyttyń ortasynan eki keregeden jasalǵan, ústin sheppen japqan ıtarqa-shoshala kórdi. Adýyndy attyń tizginin tartty. At basyn buryn shoshalaǵa jaqyndady.

Áz-Jánibek artyna burylyp, osylaı qalyńdar degen ıshara bildirdi. Attaryn shaýjaılap qaǵyp, ımentip kele jatqan jaramsaq-jaǵympaz top at basyn irkip, uılyǵyp, bir jerge jılyǵyp turdy. Ózden sýltan attan túsken kezde sonadaı da turyp, olar da tapyr-tupyr túsip, at qańtardy. Uıqymen óli teń. Etpettep jatqan adamnan tynys alǵany da bilinbeıdi. Buta, tiken sydyryp, mysyq tyrnaǵandaı aıǵyzdalǵan eki baltyr jalańash, shoshaladan shyǵyp jatyr. Qap-qara eki taban ken bolyp qalyńdap ketkenge uqsaıdy. Osy Jırenshe emes pe eken dep, han júregi áldeneni sezip turdy. Uıqydaǵy adamdy oıatýǵa han ózi kelip, qamshysyn eki búktep, onymen kentabannan túrtti. Taban qamshynyń alaqanynyń tıýi turǵaı ıne suqsań da biletin emes. Áz Jánibek qamshyny aýdaryp, sabymen ókshege uryp kórip edi, ókshe aǵashqa aınalyp ketkendeı tyq-tyq dybys beredi. Bul elik pe dep han bir sát toryǵyp qalǵandaı edi. Endi ony oıatýǵa asyqpady.

Áz-Jánibek úńilip, shoshala ishine kez saldy. Kisi kórisken kıgizdiń, álde qaly kilemniń ústinde jatqandaı. Adamnyń astynda qalyń tóselgen ózenniń eleń shóbi. Shoshala ishinde basqa jastalǵan túıe jún shekpennen basqa dúnıe ada. Tek bosaǵa jaqta álde sharadaı, álde shapshaqtaı qara qazan tur. Han qazan erneýine qamshynyń sabyn tıgizdi. Kishkentaı qara shoıyn dyń ete tústi. Jatqan adam: «Qazan qaqqan qaı tentek»,— dep basyn jerden julyp aldy. Erninen silemeıi aǵyp tur. Raqattanyp uıyqtaǵannyń belgisi. Ol jerden baýyryn kótere berip: «Oı shirkin, óz úıim, óleń tósegim!» dep kózin ashyp, burylyp kelgenderge qarady. Aldynda al qara kes beshpent kıgen, kiseli kemer býynǵan, tyshqan iz salǵan aq qalpaqqa jyǵa qadaǵan Áz Jánibek tur. Sheshen kózi-basyn ýqalap úlgirgenshe, Áz Jánibek kelte suraq qoıdy:

— Jırenshem, dúnıeniń baılyǵy ne?

— Dúnıeniń baılyǵy — ótirigi araq, shyny bostandyq han ıem.

Han myrs etip kúlip jiberdi. Áńgime osymen bitti. Ol atyna mine sala, shaba jóneldi. At tasyry ápsátte-aq uzap, joq boldy.

Ordaǵa jetken han kórgen jerinen Jırensheni tez jetkizýdi buıyrdy. Bul sheshenniń oshaq aýys, qatyn kúıis, kirer úıi taýsylǵan kári jetim kezi edi. Eger han kezdeısoq ústinen túspegende, topta toraı bermeıtin sańlaqtyń bul bir bileginen kúshi, súdininen túsi, aýzynan tisi ketken shaǵynda qazaqtyń qaı úıiniń qazanyn shegelep, qaı úıiniń jyly-jumsaǵyn jáýkemdep júrgenin bilmeı, han tóńiregindegiler tas aıaqtaı qaǵysatyn edi, jigittik máýreti ótip, kárilik máýleti jetip, máli ketken esil kózeldiń aqqýdyń suńǵaǵyndaı moıynyn qaı úıdiń tórinde qylqıtyp otyrǵanyn bilmeı dal bolar edi.

Áz-Jánibek jibergen qos at tez keldi. Sheshendi aldy da ketti...

...Jırenshe sheshen kelgende, han ýázirleri birazy nalyǵyp, birsypyrasy sharshap talyǵyp edi. Óıtkeni olardyń soqyr men sharýa arasyndaǵy daýdy sheshken bıligine han rıza bolmaı, olar ózderinen ózderi toryǵyp otyrǵan-dy.

Ýázirlerine qaharyn tógip otyrǵan Áz-Jánibek Jırensheni kórgen soń jadyraı saldy. Ol soqyr men saýdyń daýyn Jırenshe aldyna tartty. Jırenshe bir suraq qoıdy:

— Qaısysy minip, qaısysy mingesip keldi?

— Erde sharý a, saýyrynda soqyr,— dedi ordadaǵylar.

— At sharýaniki,— dedi sheshen.

— Ony qalaı dáleldeısiń, Jırenshem,—dedi Áz-Jánibek.

— Eger saý adam attan túsip, soqyrdy aldyna mingizdi dese, senýge bolady, al soqyr, ıaǵnı kem adam attan túsip saý adamdy aldyna mingizbeıdi. Biraq muny basqasha dáleldeýge de bolady.

— Qalaı?— dedi, han oılanyp.

— Eki qazaq úı tiktirińiz, ekeýine daýly ekeýdi otyrǵyzyńyz. Sonan soń bári anyqtalady.

Sol sátte-aq eki qazaq úı tigildi. Ekeýine daýly ekeýdi jalǵyz-jalǵyzdan otyrǵyzdy. Kesheden beri tamaq ishpegen ekeýine qyzyl baýyrsaq pen sary qymyz jetkizildi. Ekeýi tamaqqa toıǵan soń esik tars bekitildi, túńlik túsirildi. Úıdiń ishi qarańǵy boldy. Ekeýiniń syrtynan tyńshy-qaraýyl, jasaýyl qoıyldy.

İshine syr saqtaı bermeıtin qazaqtyń ózi sıaqty kıiz úıi daýly ekeýdiń jótelip-jótkeringenine deıin tyńshy qaraýyldarǵa jetkizip turdy. Aldymen dybys bergen sharýa boldy. Ol yńyranǵanda tyńshylar da qulaq túrdi:

— Musylmannyń qaıyry jeter basyna, endi soqyr kórinse, jolamaspyn qasyna!— dep sharý a aýnap tústi.

Qymyzǵa ábden toıǵan soqyr da ózine ózi rıza-qaıyl ekenin bildirdi:

— E-e, soqyrekeń bir isti bastady, ony qudaı qoshtasa...

Ekeýdiń daýy osylaı ońaı sheshilgen soń, han óziniń negizgi aıtpaǵyna kóshti.

— Jırenshem, dúnıeniń baılyǵy, barlyǵy, shyraǵy araq ekenin de dáleldeıtin ýaqyt boldy.

— Eki saǵatqa mursata berińiz, han ıem.

— Qup bolady,— dedi Áz-Jánibek.

Jırenshe qaıta oralǵanda, ózden sultan Jánibek áli ornynan qozǵalǵan joq edi. Ýázirlerdiń arasynda Jırenshe hannan qashyp ketti degen jybyr-sybyr da shyǵyp qalyp edi. Jırensheniń qaıtyp kelýi olardyń aýzyna qum quıdy.

— Orda basqalardan beıdama bolsyn!— dedi Jırenshe. Han ýázirlerge, orda qyzmetshilerine oń qolyn kóterdi. Sálden keıin ordada Áz-Jánibek pen Jırenshe ekeýi ǵana qaldy. Jırenshe esik aldyndaǵy jasaýylǵa ıek qaqty. Esik qaıta ashylǵanda, ordaǵa úsh adam kirip kele jatty. Ústerinde alba-julba kıimderi bar, dalada júrse, búkil Jetisý eliniń ıti tegis úretindeı syńaıy bar adamdar. Eger Áz-Jánibek hanǵa «seniń qazaq handyǵyńda osyndaı sorly bolǵan, kókmańdaı adamdar bar» dep bireý aıtqan bolsa, ol er-toqymyn baýryna alyp týlaǵan jylqysha móńkir edi.

Áz-Jánibek Jırensheniń ne isteıin dep júrgenin bilmese de, tybyr etpeı, munda joq adamdaı bolyp, mop-momaqan, ári múnáıim bolyp otyrdy.

Tizilgen úsheý birin biri ıterip, ilgeri basýǵa bata almaı, irkes-tirkes kele jatty. Túk sezbegendeı sheshen ornynan turyp, kirgenderdi tórge shyǵardy. Aldymen olarǵa ıilip turyp sálemdesti. Sonan soń «qosh keldińizder, kelgen qadamdaryńyzǵa gúl bitsin», degen sıaqty ádemi sózdi tógip jatyr. Áz-Jánibek kelgenderdi kózimen sholdy. Birinshi turǵanynyń qolynda bir jaǵy otqa kóselgen taıaq. Qara aǵashtyń syndyryp alǵan, oıqy-shoıqy butaǵy. Taıaqtyń ár jerinde buryn bolǵan butaqtardyń oryny emshektenip, tikendenip shyǵyp tur. Eger anaý adam ustap turǵan tutam jeri bolmasa, basqa jerin ustaǵan adamnyń qoly áp sátte-aq shuryq tesik jara bolyp shyǵar edi. Anaý uzynturadan sol qolymen ustap alyp, aspanǵa qarap kele jatyr. Basynda jazdyń ystyq kúninde kıgen bórki pysynaǵandyqtan termen ábden keńip, mılyǵyna túsip, eki qulaǵyn basyp tur. Sorly jarǵaq qulaq bóriktiń juryn túrmesin kótere almaı tómen' qarap myjyraıyp ketipti. Kıimi kónetoz. Kez kelgen jerge otyra ketkendikten bolý kerek, jazdy kúni kıgen teri shalbardyń eki quıryǵy satal-satal. Jırenshe ony súırelep tórge ákelip otyrǵyzdy. Ol jan-jaǵynyń bári quzar jar, qaı jaǵyna túsip keter ekenmin degendeı tizesin búgip, sıyrshylap, zorǵa otyryp boldy. Otyrǵanda asty bylq ete túskendikten qudyqqa túsip bara jatyrmyn ba degendeı, eki jaǵyna sál tyrmanyń baryp jaıǵasty. Maldas quryp otyrdy.

Ekinshi adamnyń da kıimi joqtan joǵary. Boıy uzyn, butyna kıgen symynan tizesi jyltyraıdy. Aıaǵynda julyǵyna sheldiń maıy da tımeı, ábden aqjońqa bolyp ketken, sıyr terisinen jasalǵan etigi bar. Onyń qonyshynyń bári áldeqandaı shegege urynǵandaı julymdanǵan. Ústinde teriden istelgen sholaq jeń. Eki qoly qarynan joq eken, eski qansuryp jeıdesiniń jeńin qaıtaryp ıyǵyna aparyp, tepship japsyryp qoıypty. Ádeıi sholaq qoldy jurtqa kórsetý úshin istelgendeı. Eki sholaq qoldyń ushy ormanǵa tıgen órtten keıingi birneshe aıdan sońǵy aq sóńke bolyp qalǵan, jartysy bar, jartysy joq bilek butaqtardaı molaqtanyp tur. Bul baıqus tamaqty qalaı isher eken degendeı, hannyń eki kózi kepke deıin sholaq qoldan ketpedi. Betindegi qorasan daǵy oǵan bir erekshe tur bergendeı. Biraq «adam kórki shúberek», onda kelisip turmaǵandyqtan ádemi súdin de surqaılanyp tur daǵy. Eki qoly bar kezinde ispetti, kórikti-aq jigit bolǵan ǵoı dep oılady, han. Tirep otyratyn qoly bolmaǵandyqtan ol túıeshe shekti de, sonan soń baryp, maldasyn qurdy. Bul soqyrdyń sol jaǵynan otyrdy.

Úshinshi adamnyń aıaq-qoly bútin, tórt múshesi saý. Biraq ústinde úlińgiri joq. Qyryq tesik symynyń balaǵy salaba-salaba bolyp, súńgilenip ketken, quıryǵyn eki qolymen basyp kirdi. Shamasy, ol jaǵy da tesik bolsa kerek. Aıaǵyna attyń tórt tuıaǵynan jaz kúninde taqa tartqan. Aıaǵynyń jelkesi tasbaqanyń moınyndaı qoj-qojdanyp, kústengen. Birneshe ınish salǵan qara qońyr jeıdesiniń jaýyryny kentek bolǵan toqtynyń jotasyn eske túsiredi. Jasy ájeptáýir jerge baryp qalǵan, orta jastan asqan. Tikendeı qara shashy esip ketkendikten saı-saı bolyp, esilgen. Jaz kúnderi jalań aıaǵyna taqa tartqandy Áz-Jánibektiń kergeni osy edi. Qazaqtar at tuıaǵynan taqa tartady, biraq ony kóktemgi, kúzgi batpaq kezinde ǵana etik tabanyna paıdalanar edi. Alakúdek jan sekildi emes, jylma qytaıdaı jylpos-aq bolar dep shamalady, han. Oraly barynda ordańdap, álde qıalaı basyp-aq júrgen jigit bolar. Biraq jelkesi qyrdaı eken, jalqaý shyǵar. Jalqaý, kejegesi keıin tartqan neme bolmasa, tórt múshesi túgel, nege qaıyrshylyq kún keship júr dep han daqqa qaldy. Qaltaq jigitke, qarymdy jigitke dúnıe degen ne? Ári ketkende bireýdiń esigine qutan bolar. Oıdy orǵan, qyrdy qyrǵan, eki qolǵa bir beınet degen kisige beıil-berekeniń esigi qashanda ashyq emes pe? Áıtpese tik sandaldyń teregindeı bitimi bar, nege ǵana mundar, sorly bolmaq?! Pelde-pelde ómirdiń soqpaq jolynda nesibesin terip jeı almaı júrgen, qaıyrshylyqty nápaqa qylyp júrgen adamdy sháńgi deseń de, páńgi deseń de syımas pa! Kóbine-aq adam ózin-ózi mundar etedi-aý dep, Áz-Jánibek atynyń basyn alysqa jiberip aldy... Bul qaraqasqa kedeı zaǵıptyń oń jaǵynan otyrdy.

Handa ún joq. Jırenshe ne ister eken dep, oıyn paıymdap otyr. Al sheshen bolsa, myna úsh kembaǵaldyń asty-ústine túsip, jaıylyp jastyq, ıilip tósek bolyp, pámlep sóılep, múnáıim sózderdi aǵyzyp, kógennen aǵytyp jamyratqan qozydaı qońyrlatyp jiberdi. Osy ras pa, álde kórgen tús pe degendeı úsheýdiń esi ketip otyr. Qısýsan ádemi sózderdi ańlatyp, báıek boldy. Olar otyryp úlgirmeı-aq dastarqan jaıylyp, ejelgi Jetisýdyń jemis-jıdegi, alma-órigi, nák-narty tógilip tastaldy. Qyzyl baýyrsaq, sary toqash qoıylyp, bal, baldan jasalǵan balsharap ákelindi. Esik aldyndaǵy ebeıdiń biri shaqyrylyp, eki qoly joq sholaq tamaqtandyryldy. Dáribi alysqa ketken Áz-Jánibektiń ordasynyń naq tórinde úsh kembaǵal iship-jep, obyrlana asap jatty.

— Obyryńa qadyrym,— dep ózden sultan otyrdy.

Aıaq astynan bolǵan beımáýlet, beımaza qonaqtarǵa orda adamdary tandana da, tamsana da qaraıdy. Al anaý úsheýiniń olarmen isi joq, «kisi asyna sabyr» da joq, qaıdan kelip, qaıda otyrmyz degen de esten shyqty, «aryǵynda ekiden, semizinde birden tartyp», uryp jatty. Baıqustardyń urty da, murty da maılanyp, arǵy jaǵyna el qonǵan soń baryp, birine biri til qatysty. Sózdi bastaǵan sholaq boldy.

— Kómeılep qazy-qartany óziń sylqyta bergenshe meniń aýzyma da tyǵyp jiberseńshi,— dedi sholaq qaıyrshyǵa qarap. Maılyraǵyn ózi jep, qarakesekteýin tabaqqa tastap otyrǵan ol da azdan soń toıattap, tabaqqa qoly sırek bara bastady. Araq-sharap aýyzǵa tıgen soń sóz túımesi sógilip, aǵytyldy-aı kelip.

— Tanysa otyralyq,— dedi soqyr anaý ekeýine,— sender kim edińder? Munda qalaı keldińder?

— Sen qalaı kelseń, solaı keldik taǵy,— dep qyńyr keldi qaıyrshy. Shamasy, bolsa kerek.

— Osynda araq bar sıaqty edi, maǵan tostaǵan toltyryp quıyp berińdershi,— dedi soqyr. Aıaqshy syrly tostaǵandy toltyryp araq quıyp, soqyrdyń qolyna ustatty. Ol ernin tostaǵannyń erneýine tıgizip, aspanǵa qarady. Shyńy qaraǵan sıaqtandy. Óıtkeni kóz janary, qarasy da, alasy da joq, kóz sharasy kózi bitken qudyqtaı sýalyp qalǵan, oryny bar da ózi joq, sondyqtan zaǵıptyń qaraǵany úıdiń buryshyna, álde alysqa qarap otyrǵandaı bolyp kórinedi. Araqtan tatyp alǵan ol:

— Dámi baıaǵysyndaı eken!— dedi.

— Endi qalaı dep ediń?— dep taǵy qıastaý keldi qaıyrshy. Soqyr onyń keketindi sózin elemedi. Sózi de, daýysy ózgerip, jańaǵydan góri qattyraq shyqty.

— Men ishten soqyr týyppyn,— dedi ol, araqtan bir simirip, shymyrqanyp qoıyp.— Ákem on aǵaıyndy edi, bári de baı boldy. Men sol on úıdiń dámdisin jep, táttisin soryp óstim. Shirkin, myna araq kúshinde eken. Basyma shyǵa bastady.

— Kózińniń ornynda tesik qalypty. Sodan shyǵyp ketip júrmesin,— dedi qarala qorjyndy qaıyrshy. Soqyr bul sózdi estimegen boldy.

— Ákem qaıtys bolǵannan keıin,— dedi soqyr,— ákemniń inileri maǵan adam dep qaramady.— Ol sıpalap aldyndaǵy qazydan asap-asap jiberip, tostaǵandaǵy araqty taýsyp iship qoıdy.

— Oıbaı-aý, óledi ǵoı, myna baıqus,— dep qalyp edi aıaqshy. Jırenshe úndeme degendeı, ony túrtip qaldy. Aıaqshy baıqus dym boldy. Jırenshe tostaǵandy toltyr degen ıshara bildirdi. Tostaǵan araqqa shypyldap qaıta toldy. Aıaqshy baıqus soqyrdy aıap qypyldap qaldy. Jırenshe basqa tostaǵandardy da toltyrtty. Aıaqshy Jırensheniń ymdaýymen sholaqqa tostaǵandy taýysqyzyp ishkizdi, al qarala qorjynnyń ıesi ózi-aq sylqytyp salyp otyrdy.

Sálden keıin-aq soqyrdyń sózi ózgerip sala berdi:

— Meniń áıelim kózime shóp saldy, bezip kettim. Aǵalarym meni áıelińe ursasyń dep sabady. Men sondaı-aq ne isteppin...

Eki qoly joq bolǵanymen ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilip otyrǵan sholaq áli jınaqylaý da, bojyraǵan da joq edi. Endi óz áńgimesin ol aıtty:

— Ákem marqum jankespe ury edi. Meni de jasymnan urlyqqa baýlydy. Ekeýmiz talaı mes qaryn baılardyń, talaı qaraqasqa kedeılerdiń jylqysyn jymqyryp, zar jylattyq. Talaı saýyrly bult kúreńshe atty, talaı topyldaǵan tuǵyrdy, qoldan ótkizdim. Sóıtip, jylqy alyp júrip Qytaı ótip ketkenimdi bilmeppin. Birde qyza-qyza baryp qara qytaıdyń qorasyna túsip, torymasyn toqymdap jatqanymda qolǵa tústim. Olardyń zańy jaman bolady eken, eki qolymdy qarynan kesip tastady. Ol jaqta qoly kesilgenniń ury ekenin ekiniń biri biledi. Sondyqtan jan saqtaý qıyn bolǵan soń jylystap elge qaıttym.

— Qaıta basyndy kesip almaǵan eken,— dedi qıampurys qaıyrshy.

— Seniń kózińdi nege oımaǵan,— dedi soqyr.— Ekeýmiz teń bolatyn edik. Áıtpese men jalǵyz soqyrmyn...

— Men de aıtaıynshy,— dedi qaıyrshy,— men aıtaıynshy. Qoıa tur, eı kórmes, men turǵanda nege sóıleısiń?

— Joq, men aıtamyn,— dep óńeshtedi soqyr.— Men sen túgil, Ábýseıit hanmen birge otyrǵanmyn.

— Eı, tura tur áńgime,— dedi qaıyrshy soqyrǵa.— Meniń ákem baı bolǵan. Men bulyqsyǵan myrza edim, shóp basyn syndyryp kórmep edim. Endi mine... E-e-e! — Qaıyrshy masyǵa bastady.— Ákem ólgen soń maldy baǵa almadym. Qazir kún kórý...

— Kún kórý? Kún kórgen! Sen nemene meni kóre almaıdy dep otyrsyń ǵoı, qaıyrshy, neme.— Soqyr kóterilińkirep ketti.

Han Jánibek tybyr etpeı tyńdap otyr. Jırenshe han qonaǵyna ishkizip-jegizýmen áýre. Ol tostaǵandy qaıta toltyrttyrdy. Aıaqshy tostaǵandarǵa araq, quıǵysy kelmeı taǵy qıpaqtady. Ol árıne araqty aıap turǵan joq edi, kembaǵal baıqustarǵa jany ashydy, qazir-aq abylyqqan kóńilderi alaburtyp, han qaharyna tap bolar dep tartynshaqtap edi. Endi bul úsheýi sózdi serletip, birin-biri tospaı, árqaısysy betimen sóılep ketip bara jatty. Qara nasar kıip, qam jep otyrǵan bular ma, barǵan saıyn árqaısysy doı-soı bolyp ketti. Ásirese alaquıyndatyp otyrǵan soqyr edi. Ol qanasyna syımaǵan ózendeı tasydy, qapyl atpen ómir ótkizgen adam emes, bar ǵumyryn han saraıynda keshken adamdaı bósip-bósip ketti. Kórgen azaryn, tartqan teperishin umytyp, arnadan asyp kórlendi. Soqyrdyń bir sátke kóńili joshyp, qutpan jaldy quraıǵyrdaı qurqurlap, tarta almaı qaldy. Aıaqtyǵa jol, aýyzdyǵa sóz bermeıtin sheshen bolyp aldy:

— Sender degen ne, biriń qaraqasqa, esigińde ıti joq, basynda kúıti joq kedeısiń, ekinshiń eki qoly joq, kim kóringennen taıaq jeıtin sholaqsyń. Men,— dedi ol aýzyńdaǵy shaınap otyrǵan tamaǵyn jyn shashqan jóńshe narsha búrkip,— pakıza tuqymnan shyqqan tektimin. Men sender turmaq Ábýseıit hanyńnan aıylymdy jıǵan emespin,— dep óziniń naq ózi aıtyp otyrǵan Ábýseıit-Jánibek hannyń tórinde otyrǵanyn umytyp ketti.

Óziniń aty atalǵanda, han eleń ete tústi. Ony barlap-baqylap jatqan eshkim joq, árqaısysy betimen laqty.

— Sen sıaqty sholaqtar meniń teńim be,— dedi soqyr qaıta kóterilip.— Nemene ajyraıasyń (kórip otyrǵandaı), eki qolyńdy úıińde ákeńniń talqysyna salyp ketip pe ediń?!— Soqyr tipti kishireımeı qasqaryp aldy, betinen taıatyn emes.

— Óı, bulyqsyǵan baı balasy, baılyǵyń ıyǵyndaǵy dorbań ba? Kóje tappaı júrip kókıtinderi-aı, osy jurttyń. Myna, myna men, myna aldaryndaǵy kózeliń Ábýseıittiń ózi túgil, ákesi Baraqty talaı sabaǵanmyn. Esenbuǵa, Kereımen asyqty birge atysqam.

Naq osy jerde sholaq kóterildi.

— İshten soqyr bolyp týǵanyń qaıda, eı, týa shákkir, týa shóktim degen óziń ediń ǵoı, endi Ábýseıitpen asyq oınadym deısiń. Osy seni... Sen,— dedi ol qaıyrshyǵa qarap,— arashashy bolarmysyń? Ne, ne... istesem eken.

— Ne isteı alýshy ediń?— dep sholaqqa qaıyrshy edireńdedi.

Naq osy jerge kelgende, qalǵan qyzyǵyn han ózi kórsin degendeı Jırenshe shyǵyp ketip qaldy...

Jırenshe ketken soń, birli-jarymdy qyzmetshiler kórine bastady. Han tybyr etpeı otyr.

Aýzy tynbaı sóılegen úsheý árqaısysy-aq batyr shyǵyp, jolbarys soqqan, palýanǵa túsken, saıysqa qatysqan boldy. Úsheýi de qıapatty azamat bolyp bir ketti, tipti el bıleýge de qatysypty.

— Men bılik aıtqanda,— dep jiberdi qaıyrshy,— hanyń qara bolady, meniń janymda jip ese ala ma, olaryń.

— Oı, pále-aı! Jigitim-aq!— dep jiberdi sholaq.

Bir sát tamaqtan aýyzy bosamaı sóılemeı qalǵan soqyr, osy bir mezette basyn kóterip alyp, buryshqa buryldy.

— Oıpyrmaı,— dedi ol bárinen daýysyn asyra aıǵaılap,— úıdiń ishi qyzyl-jasyl bolyp ketti ǵoı.

— Eı,— dedi julyp alǵandaı sholaq,— oı, ákeńniń aýzyn... soqyr neme. Eki kóziń ishten týa soqyr, neni kórip otyrsyń. Oń jaǵymda otyr ekensiń, qoıyp kóp jiberip, joq qylaıyn ba!— Ol bir tizerlep otyryp, eki qoly joq qury keýdesimen soqyrǵa umtyldy. Soqyrdyń oń jaǵyndaǵy qaıyrshynyń qozǵalýǵa shamasy joq, barlyq býynyn araq alyp qalǵan, ornynan eki-úsh umtylyp solma bolǵan túıeshe tura almady. Aqyry otyrǵan kúıinde tili kúrmele sóılep ketti:

— Óltir, óltir! Ákeńniń aýyzyn... Ólse qunyn ózim berem!

Osy jerde han qatty kúlip jiberdi. Sálden soń kúlkisin tyıyp, úsheýdi onshaqty kún ordada ustaýǵa jarlyq berdi.

— Dúnıeniń baılyǵy araq, ótirigi araq, shyny bostandyq! Al baılyǵy araq! Bostandyǵy ne?

Erteńine han Jánibek Jırensheni qaıta izdetti. Jırenshe burynǵysynsha tapqyzbaı ketti. Arada on kún etkende baryp Jırenshe İleden jarty kúnshilik jerdegi Mataı-Baqaı taýy baýyryndaǵy aýyldarda eken degen habar jetti. Shynymen han osynsha jurtty at quıysqanyna kóbik qatyryp, jarma jaldan jalbyzdaı qalǵansha izdetken Jırenshe Shańqanaı ózeni boıyndaǵy keńirdegi shyqqan, keregesi kerilmegen, ýyǵy tikshe, shańyraǵy shapshaqtaı kedeı úıdiń qurym kıizdi tórinde bıdaı talqannan istegen, qatynsyz qara kóje iship otyrǵan jerinen qos atpen jetkizildi.

Jırenshe attan túsken boıda úsheýdiń qaıda ekenin surady.

— Aıtqanyńyzdaı, sheshen, ishindirip, kıindirip baǵyp otyrmyz. Ne isteýge bilmeı sizdi kútip júrmiz,— dedi Ordanyń bas qyzmetshisi.

Han ordasy toly adam eken. Jırenshe kelgende ádettegideı Áz-Jánibektiń qabaǵy ashylyp júrip berdi. Han ýázirlerimen áńgimesin úzip tastaı berip, sálem bergen sheshenge jymıa qarap, suraq qoıdy:

— Jırenshem, dúnıeniń baılyǵy ne?

— Ótirigi araq, yrysy bostandyq, han ıem.

— Endeshe sońǵysyn dáleldeý kerek.

— Han ıem, onda sizge bir kún han bolmaýǵa týra keledi.

— Bir kún qara bolý qylmys túgil.

— Endeshe qara bolyp kıinińiz.

Áz-Jánibek aqyl ıesi adam, munyń ne ekenin aıtqyzbaı túsindi. Jırenshe jetkizgen kıimderdi kıip, kóptiń biri, kóbegen qalypqa tústi. Ol jaıaýlap Ordadan alys emes turǵan alty qanat aq úıge kirgizildi.

Ordada úsheý otyr. Ortada soqyr. Sol jaǵynda sholaq, oń jaǵynda qaıyrshy. Arada ótken on kúnde ájeptáýir túlep, ári kirip shyraılanyp qalypty. Onyń ústine úsheýi de jańa kıim — batsaıy shapan, túrme belbeý, jetisýlyq dóńgelek qalpaq kıgen soń, keshegi kórgen kisi tanymastaı bolyp ózgerip ketipti. Olar handy kóp qazaqtyń biri dep qaraǵanynda kúmán joq. Kózi bar ekeýi alǵyshta jiti, tesile qarady da, artynan «hannyń bizdiń aramyzda nesi bar» degendeı kómeılep et jep, sylqytyp qymyz iship, qyzara bórtip otyra berdi. İshkeni aldynda, ishpegeni artynda. Kúndegideı «tamaqty qaıdan ishem» demeıdi, bul otyrystaryna, kún kóristiń osy bir saqılyq turmys-turǵysyna, arlaǵan attaı kútimge beıil shyǵar dep oılady Áz-Jánibek. Endeshe Jırenshe munda nesin handy ákeldi eken. Keýilinde bulardyń ne bar eken, álde bizge baıqatty, jarasty turmys osy dep uǵa ma eken. Han daqqa boılap ketti. Onyń tereń oıyn soqyrdyń «ýh!» dep kókiregi qars aıyrylǵan kúrsinisi bólip jiberdi. Áz-Jánibek soqyrǵa qarap jaı til qatqan boldy.

— Ápende, bir nárse kerek etip otyrsyz ba? Qandaı tamaq salyp bereıin?— dedi han.

— E, meniń qalaǵanym han úıinen tabylar deısiń be?— dedi soqyr. Taǵy da tereń kúrsinip aldy. Oń tizesinde jatqan jibek qol oramaldy alyp kózin súrtti.— Myna bir súlgisi de kózdiń sýy tıgen soń betimdi jyrtyp keterdeı qatyp qaldy.

— Han úıinen tabylmaıtyn nárse qaıda bolýshy edi,— dedi han áńgimeni qozǵaı túsip, byqsyǵan ottyń kózin ashqandaı.

— Han úıi de bir, qapas ta bir. Qapasta otyryp ishken baldan, erkindikte ishken qara sýym artyq emes pe?— dep salǵany sholaqtyń. Degenmen han soqyrdyń túpki dilinde ne jatqanyn bilmekke umtyldy. Ol soqyrǵa qarap sóz tastady.

— Han úıinde tabylmas nárse bolýshy ma edi, nege dilger, nege tapshy-dilger bolyp otyrsyz. Aıtsańyzshy,— dedi han.

— Myna bir taqymdaǵan pále qaıdan shyqty-eı. On kún jatqanda bıdaı talqannan jasalǵan ashymal aýzyma bir tımedi emes pe, qaıdan tabylsyn ol, han saraıynan.— Han kúlip jibere jazdady. Biraq kúlmedi. Aıaqshyǵa «tapqyz aıtqanyn» degen ıshara bildirdi. Ashymal tabý ońaı bolmady. Han aýylyn tóńirekteı qonǵan baı aýyldardan ashymal shyqpady. Qurymbeldegi otyz úıdi jataqqa at shaptyryldy. Ashymal jetkizilgenshe, han basqalarynan da syr tartty. Ol analardy taǵy sóıletpek boldy.

— Shalýly sózdiń keregi ne, bizdi báıek bolyp kútip jatyr emes pe, bul biz paqyrdyń basyna az bola ma. Qapelimshil bir jelqýlyq ómir keship bolǵan joqpyz ba, usharymyzdy jel, qonarymyzdy saı bilip keldik emes pe, osy jasymyzǵa deıin. Sol quıqalaq kún shekemizge tıdi emes pe. Aqsaqaldyń eń bir tolymdy da, toıymdy da jeriniń tuqymy Jırenshe sheshenniń ózi bizdiń qolymyzǵa sý quıyp júrgen joq pa! Meniń bir basyma osydan artyq syıdyń keregi joq.— Han osy sózdi aıtyp, múdáıilik-aıarlyq jasady. Ne der eken dedi:

— Eı, toqyr bas,— dedi qaıyrshy,— «keshe kelgen toqaldar, shómish alyp qoqańdar» dep, qazir kele salyp, han úıinde on kúnnen beri qonaq bolyp jatqan bizge aqyl úıretpek boldyń ǵoı. Aqylyńdy basyńa shaınap jaq. Kóktegi kókshýlansha erkin saıran salyp júrmegen soń, baǵýly otyryp bal ishkenińnen ne paıda?

Syrtta dúbir estildi. Úıge kúldirletip eki mes kirgizildi. Biri toly bıdaı talqannan salǵan ashymal, ekinshisi aıran qatyp ashytyp qoıǵan bıdaı kóje. Aıaqshy mesterdi qymyzdy shanashta aýzynan ustap turyp shaıqap-shaıqap qoıyp aıtty:

— Qaısysynan quıaıyn, mynaý ashymal, ekinshisi bıdaı kóje.

Ol syrly aıaqtarǵa ashymaldy ortalap quıyp, aldymen soqyrǵa, sonan soń basqalaryna usyndy. Soqyr qolǵa alǵan boıda ashymaldy tartyp jiberdi de aıtty:

— «Sheńgel óz jerinde kúrkireıdi». İshiletin jerin taýyp ishpegen soń, ashymaldyń da dámi bolmaıdy eken ǵoı.— Han qarap otyr. Ashymaldy úsheýi de sylq-sylq jutty. «Qymyz turyp keje ishken sorly kedeı»,— degen osy eken-aý dep oılady.

— Qapalyqpen qan jutyp otyryp ishken tamaqtyń dámi bolýshy ma edi,— dep qaıyrshy aıaqty dastarqanǵa tastaı saldy. Aıaq túbinde qalǵan kóje qoıýy dastarhanǵa tógilip, tóp bolyp tompaıyp jatty. Qaıyrshy etpettep jata qalyp jańaǵy tópti aýzymen İshine dem tartyp, tez jep qoıdy da:

— On kúnnen beri tamaq ishkendeı bolǵanym osy,— dedi.

Soqyrdyń da, sholaqtyń da ahlap, ýhleýi kóbeıdi. Soqyr shalqaıyp, mańdaıshaǵa qaraǵandaı boldy. Sholaq pen qaıyrshyǵa úıdiń ishindegi jaınap turǵan úshtiń barlyǵy bulardy búıirinen qysyp turǵan páledeı kórindi, ókpesi de, keýdesi de qysyp barady. Ornaǵan tynyshtyqty taǵy soqyr buzdy:

— Han saraıynda qysylyp otyryp jegen qazydan, el arasynda júrip ishken irkitim artyq. Kósilip otyryp, kes-kestep jatyp qulqyldata erkin simirgen kójege ne jetsin!— dep tizesindegi qol oramalyn alyp, bet-aýzyn

syıpap, jan-jaǵyn qolymen túrtkilep-túrtkilep qoıdy. Han Jánibek soqyrǵa qudaıdyń kúni de, túni de qarańǵy, anaý ekeýine jaryq dúnıe, erkindik kerek shyǵar, al myna soqyrǵa ne joq dep oılady. Naq osy bir sátte sholaq aqsóńkedeı eki sholaǵyn shoshań-shoshań etkizip, bir sóz aıtty jáne qatty aıtty, óńbennen ótkizip aıtty.

— Hannyń úıi qamaý, ishkenimiz qan-aý!

Han Jánibek ashý qysyp ornynan qarǵyp turdy. Túsi buzylyp tútigip ketti. Shydaıtyn sóz be, bul. «İshkenimiz qan». Qaıǵymen qan jutty degen osy bolady daǵy. Demek bulardyń ishkeni iriń, jegeni jelim. Han aqyl toqtatyp qaıta otyrdy. Qonaq etip qolpashtap otyrǵanda osyny estıin dep pe edi. Han úıi — qamaý úıi. Han úıi—qapas. Han saraıyn tastap Kerimniń ketkeni anaý. Iapyr-aı, á! Iapyr-aı, Jırenshem!..

Arada bıe saýym ótkende qosaqtasqan úsheý han saraıynan alystap, Kóksýǵa qaraı bet alyp bara jatty. Dalaǵa shyqqan han olardyń sońynan uzaq qarap turdy, daqqa batyp turdy. Bir shamadan keıin baryp han Áz-Jánibek bir aýyz sez aıtty:

— Dúnıeniń baılyǵy — ótirigi araq, yrysy bostandyq, qazaqta Jırensheden aqyldy týǵan adam joq eken-aý!..

1987

---