InfoHub Logo

Asanbek aýyryp ál ústinde jatyr degendi esittim. Oıyma ár nárse túsip, onyń úıine muńaıa keldim.

...Bes-alty bala ortaǵa alyp tıgeni meni, tımegeni jerdi uryp jatqanda atqa minip bir jaqtan kele qalǵan kisiniń «qoıyńdar, tez!» degen ámirli daýysy sabap jaýyp turǵan burshaq bultyn qýyp áketken jeldeı ústimdegi tars-turs judyryqty seıiltip sala berdi. Judyryǵyn maǵan eń sońynan taǵy bir siltep qalǵan qara shubar balany atynan túsken kisi jaýyrynynan ustap julqa tartyp ıterip jiberdi. Betine qarasam at jaqty, aqquba kisi eken.

— Aqymaq! Seniń nadan ákeńdi baılardyń jalasynan ajyratyp sottatpaı qalǵan osy Balbaqtyń ákesi edi ǵoı.

Baǵanadan beri óz álimshe tyrysyp, boı bermeı, «altaýyna bolmaı» turǵan meniń myna sóz júıemdi bosatyp jiberdi. Jylap qoıa berdim. Jetimderdiń kópshiligi-aq shynyǵyp, myqty bolyp ósedi, biraq men áljýazdaý edim. Ózderiniń meni júndeı tútetinine kózderi jetken altaýy asyqpaı qolǵa alǵan jaǵdaıy bar edi, endi bári de úndemeıdi. Keıbireýiniń ashýy shyqpaı aýzy burtıyp, keıbireýi tósegine otyryp qoıǵan baladaı tyshtıyp qyzaryp, endi biriniń túıilgen kishkentaı judyryǵy áli de jazylmaı tur. Kisi meniń qasyma kelip, arqama qaǵyp jubatty.

— Qoıa ǵoı, shyraǵym, áli-aq adam bolyp ketesiń— dedi ol. Al balalarǵa qarap aqyl aıta, jekińkireı sóıledi.

— Osy turǵan bárińniń ákelerińe de onyń ákesiniń sharapaty tıgen. Kór kókirek baıqustardyń saýatyn ashqan. Talaıynyń sózin sóılep, aqysyn alyp bergen. Al sender ákeleriń barsyn ony uryp jatyrsyńdar.— Kisi budan arǵy sózge bara almady, tamaǵyna álde ne turyp qalǵandaı býlyǵyp, qabaǵyn shytynyp teris aınalyp, atyn jetektep júre berdi. Mende ún joq. Balalardyń bári de ańqıyp qalypty. Sonsha ashýmen kelip, kisiniń qabarjyp qalǵany menen basqalardy tegis tańdandyrǵandaı edi. Al men bolsam anyq bilgen eshtemem joq, tek shamalap qana joramaldaımyn. Bárimiz de aldy-aldymyzǵa tarap kettik.

«Jetim bala kekshil» degendeı men áli de jańaǵylardyń qorlyǵyn umyta almaı, óksigimdi basa almaı kelemin. Olardyń maǵan jasaǵan jábiri tek meniń ákemniń joqtyǵynan bolyp otyrǵandaı kóremin, ákesi joq jetimdi bárimiz ılep alaıyq deıtin sıaqty. Al muńymdy shaǵyp olardy sabattyryp alatyn mende aǵa da joq. Birge týǵan apam ózimmen birge jylaıdy, bar bitireri sol.

Óz álimshe úıime tulan tutyp jettim. Naq esiktiń aldyna jete bergenimde artymnan tasyr estildi. Sońǵy judyryq salǵan qara shubar bala. Birme birge kelgenge endi taıynbaıtynymdy bilgen ol sostıyp baryp, janyma aqyryn keldi. Ol sholaq murnyn eki-úsh ret tartyp-tartyp aldy. Sonan soń tómen qarap turyp sóıledi.

— Balbaq, seni kókem úıge kelsin deıdi. Men endi senimen eshqashan da tóbelespeımin.— «Á, solaı ma eken?» degendeı men keýdemdi kóterip aldym, Raı bermedim, Qysqa qaıyrdym.

— Barmaımyn!

Basynda alty qanat úıge laıyqtalǵan ýyǵy uzyn bolǵandyqtan joǵary jaǵy oqshyraıta kıgizgen bórikshe kórinetin kishkene tórt qanat keregeli úıimizdiń kóginen sheshem bárin estip otyr eken. İshtegi qapamdy eshkimmen bólise almaı, tórdiń aldyndaǵy áldeqalaı tóselip qalǵan, ákem barda maǵan arnalyp jasalǵan qara toqymnyń ústine etpetten sulaı kettim. Sheshem túk sezbegen sıaqty.

Men kesh batyp, qas qaraıǵansha turmaı jatyp aldym. Bir qyzyǵy sheshem de tur demedi. Esik aldyndaǵy jeroshaq basynda batqan kúnniń qyzylyna qarap telmirip otyr. Ún joq. Keıde baılaýǵa kelse de, kúrmeýge kelmeıtin qysqa jiptiń azaby, jesirshilik-jetimshiliktiń keseli oılandyrǵanda sheshem osylaı uzaq ýaqyt únsiz qalatyn. Ondaı kezde biz apam ekeýmiz de ún-túnsiz sheshemizdiń oıynan shyǵýdy oılap, zyr qaǵatynbyz. Sheshemniń otyrysyn kórgende júregim zyrq ete tústi. Ornymnan turyp kettim.

Naq meniń basymdy kóterýimdi kútip turǵandaı-aq tórt-bes kisi úıge saý ete tústi. Olar sheshem úıge kirmegendikten óz betterinshe basa kóktep kele almady. Tek sheshem «úıge kirińder» degen soń ǵana kıizben qaptalǵan shıli esikti kóterip bas suǵa bastady. Keıbireýlerin tanyp otyrmyn. Olar ortadaǵy qalaýly turǵan jylqy tezeginen mazdap janǵan otty aınala otyrysty. Eshqaısysy jýǵaraqpanda tis jara qoımady. Biri birine kóziniń astymen ǵana qarasyp qoıady. Tórge taman, biraq otqa ol da ıtinip otyrǵan murtty kisi jerge qaraǵan kúıi sóz bastady:

— Jeńeshe, osy otyrǵan bárimiz de balalarymyzdyń sazasyn berip keldik. Jıyp alyp Asanbek bizdi qatty sókti. Ólmegenimiz qara jer boldy. Ótip ketińiz, jeńeshe! Budan bylaı mundaı nárse bolmas.

Kóp sóıleı bermeıtin sheshem osy jerde bir sheshilip, myna aldyna kelgenderdi sózben túırep tastaıdy ǵoı dep oılap edim, joq, burynǵysynsha saran sóıledi, qatty sheshilmedi. Bir-eki sózben ǵana tyndy:

— Bala men ıttiń arasyna túsip bola ma? Tek bir ǵana nárseni aıtaıyn dep edim. Meniń balam ózinshe eshkimge tıispeıdi. Ol onyń ádetinde joq.

...Kelgender ketip qaldy. Budan keıin maǵan aýyldaǵy balalardyń eshqaısysy tıispeıtin boldy, qaıta bári meni aldyna sala júretindi shyǵardy. Biraq meniń sarylyp, salynyp oınamaǵanyma olar renjip qalyp júrdi.

Renjise qaıtem. Men oınamaıyn deımin be? Ol kezdegi — otyzynshy jyldardaǵy kolhozdardyń jaıy belgili. Sheshemniń tapqany mol kıip-ishýge jetpeıdi. Sondyqtan jylyna zorǵa bir jańalanatyn botınkanyń julyǵyn aq jońqalamaý meni oıynǵa jibermeı, kejegemnen keıin tartyp turady. Sonan soń oıynǵa bararda, nemese oınap júrgende «meniń balam ózinshe tıispeıdi» degen sóz oıymnan bir shyqpaıdy. Ár jerde-aq tistenip qala beremin.

Sol bir tóbelesten keıin Asanbekti jıi kórip turatyn boldym. Ol bizdiń aýylǵa brıgadır bolyp kelgen eken. Kóktem kezindegi bir jınalysta muǵalimniń meniń atyma aıtqan jyly sózin estigen ol meni taǵy bir kóterip tastady:

— Aınalaıyn, jaqsynyń kózi ǵoı ol. Áli ol bárindi basyp ozady, adam bolady.

Adamnyń kóńili maqtaý súıe me, álde «aınalaıyndy» az estıtin, týǵan-týysqany az maǵan osy bir jyly sóz qanat bitire me, men kádimgideı kóterilip qalamyn. Jaqsy oqýǵa tyrystym, ol jaqsy degen saıyn jaqsy bolmaqqa umtyldym. Bos ýaqyttarymnyń bárinde onyń tabelin jazyp beretin boldym. Ol kóptiń kózinshe:

— Meniń hatshym ǵoı, bul. Adam bolady,—dep qoıady.

Óstip júrgende aýyldaǵy bastaýysh mektep te bitti.

Men kórshi selodaǵy — aýdan ortalyǵyndaǵy mektepke oqýǵa kettim. Bireýdiń úıinde jatyp oqımyn. Ol úıdiń ishi turmys jaǵynan kúıli bolatyn. Biraq qansha kúıli bolǵanmen meniń tamaq ishýim kıyn edi. Eger dastarqandary jınalmaı turǵanda kelsem aýzyma birdeme tıip qalady da, áıtpese buralyp ash júremin. Eshkim maǵan arnap tamaq bermeıdi. Áıteýir kúnine úsh ishiletin tamaqtyń biriniń ústinen tússem, maǵan budan artyq baqyt joq sıaqty. Tipti keıde tamaq emes, qulaǵyńnyń tynysh bolǵanyn ǵana qalap otyratyn kez de bolady. Eger kólik tabylyp aýylǵa baryp qalsam, qaıtarda osy úıge betimnen basyp zorǵa kelemin.

Naq sondaı bir kezde Asanbek kez bola ketti. Tamaqtyń ústine túse almaı júrgenime eki kún bolǵan. Kózim qaraýytyp, ár nársege súrinip bara jatyr edim, «Balbaq» degen daýys sańq etti. Qarasam Asanbek. Ol meniń tamaq ishpegenimdi bilgendeı qaltasynan úsh som sýyryp berdi.

— Má, konfet alyp je, áli-aq adam bolyp ketesiń,— dep burynǵy sózin qaıtalady.

Alǵash men ne isterimdi bilmeı ańqaıyp turyp qalyppyn. «Bir kún tamaq ishpegennen qyryq kún aqyl surama» dep halqymyz qalaı dál aıtqan. Keńireıip qalsam kerek. Asanbek meni uıaltpaıyn dedi me, álde asyǵys jumysy bar ma, atyn tebinip júrip ketti. Naq sol bir sátte maǵan odan mártebesi joǵary adam joqtaı kórindi. Ol maǵan kókqasqa attyń ústinde taýdaı, álde taý sıaqty alyp ketip bara jatqanǵa uqsady. Naq sol bir shaqta men taǵy bir uly nárseni ańǵardym. Dereý qaltama qolymdy salyp úsh somdyq kók sholaq qaǵazdy alyp shyqtym. Mańdaıshasynda «nan» degen jazýy bar kók dúkennin aldynda turǵanymdy naq sol jerde ańǵardym.

— Júz gram,— dep satýshyǵa aqshany usyna berdim. Ol túk te oılanbastan toǵyz tıynǵa júz gram qońyr nan ólshep berdi de, basqa aqshamdy qaıtardy. Bir tilim nandy aýzyma bir-aq tyqtym. Nannyń dámin de, baǵasyn da ómirimde tuńǵysh ret naq sol jerde bilgen sıaqtymyn. Ol aýzymda áli tur. Nandaı dámdi, tátti nárse dúnıede joq eken! Nan!

Nandy qarpyp jiberip jutyp bolǵanymda oıyma álde ne túsip, qara baqaıyma deıin terlep sala berdim. Asanbek meniń atymdy aıtqan kezde men nan dúkenine telmirip, tamsanyp turǵan joq pa ekenmin degen oı ishimdi tilip ótti. Solaı bolǵanyna eshbir kúmánim bolmasa da, ózimdi «olaı bolǵan joq» dep ılandyrdym. Biraq olaı bolmaý qaıda! Osyndaı oıda Asanbek te bir aı boıy sanama uıalap aldy. Tipti ony oılamaý múmkin de emes edi. Óıtkeni kúnde túste sabaqqa bara jatqanda toǵyz tıynǵa júz gramnan satyp alamyn da, ony qarpı turyp Asanbekti esime alamyn jáne ol meni kórgende qandaı jaǵdaıda turǵanym da oıyma orala ketedi. Qaradaı turyp jer bolamyn. Biraq amal neshik «áli-aq adam bolyp ketesiń jaqsydan qalǵan kóz ǵoı» degen onyń sózi qulaǵymnan ketpeıdi, jazdykúngi jaqsy lep samaldaı jelpip turady.

Qaltasynan bólip bergeni bolmasa da, jan jadyratar jaqsy sózin aıtyp ol joǵary oqýda júrgenimde de kelip ketti. Naq báz-baıaǵy sózderin aıtty.

— Jaqsynyń kózi!

— «Ákeń ólse ólsin, ákeńdi kórgen ólmesin!» degen osy eken.

Endi mine, sol Asanbek ál ústinde jatqanda kóńilin suraı bardym. Ol meniń kelýimdi kútip jatqandaı basyn kóterip aldy. Qur terisi qalypty. Aqtyq demin tartqan keýdesi keýip basylady.

— Keldiń be,—dedi ol, demigip.— Qalaı-aq kelmes dep edim. Apańa sálem aıt! Ja...— Onyń kózi jumylyp ketti... Asanbektiń bergen nany men jarym yrys jaqsy sózi, joǵarydaǵy qylyǵy esime túsip, ishim bulan-talan boldy. «Jaqsynyń kózi» osy Asanbek ekenin osy jerde ǵana ańǵardym. Men esikten shyǵa berip «onyń balasyn meni demegenindeı demeı alarmyn ba» dep baıaǵy bes-alty bala urǵandaǵydaı óksip-óksip jiberdim,

1966

---