InfoHub Logo

(syr-suhbat)

Kelgen bosaǵasynyń tileýin alańsyz tilegen kelin osyndaı bolar...

Apaı syrǵa toly kókireginen sýyrtpaqtaı áńgime bastasa, meniń mindetim bir sózine de qıanat keltirmeı jaza berý ǵana...

Bul joly kelin ene týraly syr shertti. «Jumekendi qudaıdan tilep júrip kótergem...» deıtin anasy

Jumekenniń óz anasy — Múslıma Aıdynqyzy, rýy Berish, Gýrev oblysynyń Teńiz aýdanyndaǵy 13-shi obezd degen jerde 1915 jyly týǵan. Týǵan anasynan úsh jasynda jetim qalyp, ógeı shesheniń tárbıesinde ósken. Jumekenniń ákesine turmysqa shyqqanda 15 jasta eken. Nájimeden atamyz jalǵyz uly Sabyredenin erte úılendirgen ǵoı. Múslıma apaı Jumekendi — tuńǵyshyn kelin bop bosaǵa attaǵan soń 4 jyldan keıin bosanypty. Jumeken óz anasyn Múseke dep ótti ómirden Músekeń «Jumekendi kımeshegimniń ishinen moınyma qara ala tusaý salyp júrip qudaıdan tilep aldym ǵoı» dep kelinine syr shertetin.

Jumeken aqyn qalam tartpaǵan taqyrypty tabý qıyn. Solardyń ishindegi eń aýqymdy da júgin qaıyspaı kótergen taqyryptarynyń biri ana taqyryby edi. Ásirese, Uly Otan soǵysy kezeńi. Tyldaǵy ómir. Jumeken jyrlarynda aıshyqty órnektelgen taqyryptardyń biri — kelin beınesi, ana tulǵasy daralanyp somdalǵan tulǵa. Aqyndy tebireniske bólegen sol qudyretti sezim qazirgi ólshem shamasynyń kúshimen aıtsaq, mıkro-jıilikter tolqynymen terbetkenin ańǵarý qıyn bolmas. «Kelin» dastanyndaǵy, t.t. óleńderindegi ana taqyrybyna aqynnyń eseıgen ortasyndaǵy analar beınesi tutqa bolǵan.

Jumekenniń anasy óte baısaldy, kórikti, úlkenniń jolyn kesip ótpeıtin, shydamdy adam bolatyn. Minezi jáıli, kóp sóılemeıtin. Sol kezdiń adamdaryna tán eskishe saýat ashqan, óz boıyna bitken parasattylyǵymen, paıymdylyǵymen analyq qamqorlyǵyn perzentiniń qaı-qaısysynan da aıaǵan joq. Almatyda bolǵan jyldary da, sonaý bir jyldary Násip apaı úlkendi-kishili eki enesiniń qolynda az ýaqyt bolǵan shaǵynda da syrlasyp, birge júrgen. Sol kúnderi basynan keshken qıynshylyqtaryn aıtqanda ony aıap, egilip jylap otyratyn edim, deıdi esine alyp, — Apam ózi jylamaı, jáılap otyryp, uzaq áńgimesin aıtatyn...

Soǵan qaraǵanda jylaı-jylaı kóz jasy keýip qalǵan adamdaı, betińe qarap otyrǵanda, jan-dúnıesi egilip otyrǵanyn kórý qıyn emes bolatyn. On bes jasynda meniń qaıyn atama turmysqa shyǵyp, on-aq jyl birge ómir súrgen. Tórt jyl bala kótermeı júrgende kórgen qıynshylyǵyn aıtatyn. Ol kezde qandaı tekti bosaǵaǵa tap bolsań da, bala tappaǵan kelinge degen qazaqı kózqaras belgili ǵoı. Ony jurttyń bári túsinedi. Jalǵyzdan urpaq qaldyrý qaı qazaqtyń kókeıin tespegen arman deısiz, barsha murattyń asyly — urpaq ósirý bolsa, qazaq úshin onyń nesi aıyp? Enem marqum ekeýmiz óte jaqyn syrlasatynbyz.

Ene men kelinniń arasyndaǵy qarym-qatynasta turmys-tirshilik qamymen bolmashy nársege kelispeýshilikter bolmaıdy degenniń ózinde kezdesip qalatyny belgili. Ondaıda bar aıtatyn sózim «apa, qoıyńyzshy» deıtinmin. Onymda zil bolmaıtyn, bala men ana arasyndaǵy ókpe-arazdyǵy joq naz ispettes qarsylyq bolatyn. Keıde apam osy sózdiń ózin kóńiline alyp qalýshy edi. Jany názik jan bolatyn. Kóńilinen áldene shyqpaı qalǵan kezde bólmesine kirip, sandyǵynan búrme etekti bir kóılegin shyǵaryp alyp, sonyń etegi men keýdelik tigisin sógip, qaıtadan tigip otyratyn. Osy sátte ǵana apamnyń kóńiline kelip qalǵanyn biletinmin. Dereý, kóńilin tabýǵa tyrysamyn. «Apa, dúken aralap qaıtaıyq, júrińiz» nemese «ne tamaqqa tábetińiz shaýyp otyr» degen sıaqty dáneker sózderimdi aıta bastaımyn. Apam da túk bolmaǵandaı ekeýmiz áldebir sharýa qamymen aınalysyp ketemiz. Enemniń qamqorlyǵy týǵan anamnan kem bolmap edi, parasatty ene shańyraqtyń berekesi ekendigin osydan kórdim.

Apamnyń ómiri qıyndyqqa toly. Qazaq aýylyndaǵy qazaq kelininiń ómiri. Ata-enesi elge syıly adamdar bolǵan. Qalaı bolǵanda da kelin úlkenniń aldynan qıa ótpeıdi. Onyń ústine úsh qaıyn sińlisi bolǵan. Óz baýyrynan týǵan úsh balany emizgeni bolmasa, olardy emirenip súıýge de bata almaǵan. Ol kezdiń tárbıesi solaı edi. Nemerelerin ata-ene óz baýyryna salyp ósiretin. Kim bilsin, bul tusta mynadaı oı keledi. Kindikten jalǵyz uldyń urpaǵy shańyraqtyń ádet-ǵurpyn boıyna sińirip ósirý úshin ata-men áje baýyrynan uzamasyn degen qyzǵanysh pa eken. Anasy emizgen sátten basqa ýaqytta nemerelerin qarttar qanatynyń astynan uzatpaı ósiretin. Onyń taǵy bir sebebi — soǵys ýaqyty, úı ishiniń ishki-syrtqy taýqymeti kelinniń moınynda. Sábıine alańdamaı sharýasyn atqarsyn degennen shyqqan áreket pe eken?

— Jumeken aǵanyń ákeden jastaı qalyp, ata-áje tárbıesinde óskeni belgili. Bul jerde bolashaq aqyndy tárbıelep, ósirýde naǵashylarynyń eńbegi qandaı?

— Jumekenniń 70 jyldyǵyna arnap Atyraý oblysy ákimshiliginiń kómegimen úsh tilde jaryq kórgen «Meniń Qazaqstanym» atty ádebı-kórkem álbom kitaptyń oryssha nusqasynda alǵysóz ornynda berilgen mátinde «Otes ego — Sabyr pogıb v Velıkoı Otechestvennoı voıne ı býdýshıı poet vospıtyvalsá ý dedýshkı s babýshkoı po materınskoı lınıı» dep qate jazylǵan (qate jiberilgen mátinniń astyn syzyp kórsettik-Q.K.). Qazaqsha nusqasynda mundaı qate joq. Al oryssha kitaptaǵy osy qateni kóre tura atap aıtpasqa sharam joq. Bul arqyly baspagerlerdiń záýimde bir jaryq kórgen basylymǵa Jumekendeı dara tulǵanyń alaqandaı ómirbaıanyn jazǵan kezde qyraǵylaý bolyńdar dep ótinish aıtqym keledi. Jumekenniń balalyq shaǵynda bolsyn, eseıgen shaǵynda bolsa da naǵashy jaǵynyń tárbıesinde bolǵan kezi joq.

Al «Jumekenniń júregi» estelikter jınaǵyna engen M.Saparqyzynyń esteligindegi «...1942 jyldyń jazy bolatyn. Soǵystyń qyzý júrip jatqan kezi. Bir top aýyl qyr jolynyń boıyndaǵy «Aqtiken» degen jerde jaılaýda bolatynbyz. Kishi besin kezinde qyr jolynan burylyp, bizdiń úıge qasynda 6-7 jasar shamasynda balasy bar túıeli aq saqaldy qarıa keldi.» degen joldardaǵy 6-7 jasar nemeresi Jumekendi ertken qarıa — Jumekenniń atasy Nájimeden aqsaqal bolatyn.

Sapar qudasynyń tórinde syı-sıapatyn kóre otyryp Nájimeden aqsaqal áńgime ústinde «Myna jıenderińdi tanystyraıyn dep, ári naǵashysynan az ǵana alajaq buıymtaıyn suraıyn dep ádeıi ertip ákelip otyrmyn, — deıdi. — Jigittiń úsh jurty bolady: óz jurty — kúnshil, qaıyn jurty — minshil, naǵashy jurty — synshyl degen. Osy nemeremdi ári synatqaly, ári bata suraǵaly keldim,» — degen eken.

Sonda Sapar qudasy (Sapar — Jumekenniń anasy Múslımanyń ákesi Aıdynnyń kenje inisi):

— Quda, bata berýdiń joly Aıkókeniki ǵoı, meniń shańyraǵym ol kisiden kishi emes pe? — dep kúledi.

— Saparjan, eki torynyń ózgesheligi joq degen. Kózi ashyq, kókiregi oıaý dep sizge keldik. Sizderdiń úlken atalaryńyz Bekeı edi. «Bekeı aıtpas, Bekeı aıtsa beker aıtpas» degen mátel sóz tekke aıtylmaǵan. Sen Bekeıdiń kenje nemeresisiń, olaı bolsa bata berý sizdiń jolyńyz. Quda sózdi maqal-mátelmen sóıleıtin ázilqoı, aqjarqyn adam eken. «Ónerli órge júzer» degen, jigitti aqyly men óneri kóteredi. Shúkir, nemerem ónerden quralaqan emes, — dep keregede ilýli tulǵan dombyraǵa qaraıdy.

Sonda naǵashysy «Balańyz adal sút emgen bolsyn. Atanyń balasy bolmaı, eldiń balasy bolsyn. Alashaǵa tartsa aqyn bolar, berishke tartsa batyr bolar. Elge eleýli, halqyna qalaýly bolsyn, basqa ne aıtaıyn, jas qoı, baqyty aldynan jarylqasyn» dep batasyn berip, dastarhan basynda otyrǵan kórshiler men buıymtaı aıta kelgen Qudasy da «áýmın!» dep betterin sıpaǵan eken.

Osy joly Jumeken naǵashylaryna Qurmanǵazynyń «Kishkentaıyn» tartyp beredi. Jas Jumekenniń boıyndaǵy daryny men talaby, ónerge ıkemdiligi otyrǵandardy eriksiz súısindirgen eken. Jumeken otyrǵandardyń qolqalaýymen «Aqsaq kıikti» tartady. Sapar naǵashysy kózine jas alady. Soǵystaǵy jalǵyzy Mardandy esine alyp, qamyqty ma, kim bilsin...» degen joldarda Jumekenniń naǵashysymen tanysýy da sońǵy kezdesýi de osylaısha anyq jazylypty.

Kóregen ata nemeresiniń bolashaǵyna aq jol tileýmen ótken edi. Naǵashysymen tanystyryp, bata-tilegin áperýi jigittiń úsh jurtynan alshaqtamaýyn, tuǵyr-taǵannyń túgel bolýyn kózdeýi — kóregendik emeı nemene?!

— Aqyn aǵanyń óz anasyna arnaǵan óleńderi, taqyryby bar ma? Aǵa kenetten júrek syrqatynan kóz jumǵany belgili. Ol kisi anasynyń syrqatyna asa qatty qaıǵyryp, júregine salmaq túsirdi degendi estigen edik.

— Apamnyń búkil ómiri keńes dáýirinde Qazaqstan jerinde synaq alańyna aınalǵan ólkeleriniń biri Kapýstın ıar, Azǵyr polıgondary mańynda ótti. Soǵys kezindegi el turmysynyń aýyrtpalyǵy, jastaıynan jesir qalyp, tyldaǵy qıyndyqty er-azamattarmen qatar kótergen jyldardyń taýqymetinen sharshap-shaldyqqan ózimen taǵdyrlas analardan bólip aıtarlyqtaı ereksheligi joq. Jastaıynan jesir qalyp, turmys taýqymetin tartqan apam keıin qan aýrýyna shaldyqty. Jylyna eki ret qalalyq aýrýhananyń qan aýrýy bóliminde jatyp em alatyn.

Jumekenniń shyǵarmasynda anasyna qatysty óleńderi barshylyq, sonyń ishinde «Qan» degen óleńi anasyna arnap jazǵan týyndysy.

«Jyldan jylǵa sónip barad, túri, úni —
Sheshem sorly saýyqpaıdy-aý ǵumyry?
Keńse jaqtan kemip kelseń keshqurym,
Qanaıdy da otyrady muryny.
Kelin baptap aq kórpesin japqanǵa
«Meni erekshe kútedi» dep maqtanba:
Jerde — maǵan,
Aspanda anaý Aıǵa anyq —
Baıǵus qartym, bara jatyr aınalyp,
Qyzyl qanyń — aq qanǵa...» dep, aqyn ózi osy óleńinde:

«... Qany tyıyl-maıtyn netken kesel bul,
qan tókkeni az bolyp pa ed osy eldiń?!
Uıalsam da jaryǵynan Kún, Aıdyń
men de keıde solqyldap kep jylaımyn.
Jas aqpaıdy, sonda kózden,
bu da asa,
arzandyqtan bolmaıtyny ras, á?
Jaspen emes, qanmen ǵana jylaıdy
kóziń emes,
kókiregiń jylasa...» deıdi.

Iá, anasynyń daýa tabylmaıtyn dertine qatty qaıǵyrǵanyn kózimmen kórip, sharasyzdyq kúıin basymnan keshirdim ǵoı. Amal qansha! Anasynyń dertine de, Jumekenniń osy óleńinde ózi:

«Adal jumsap ǵumyrymdy bútin bir
aqtaıtuǵyn kezim, ana sútińdi —
amalym ne, amalym ne, amalym:
qanyń teýip qyzbaıdy endi — joq áliń,
jıi-jıi muzdaıdy endi tabanyń.
Meniń ystyq alaqanym, qoldarym
sen toqyǵan baıpaq qurly bolmady:
qanyń qaqsyp, qajyǵan bir tusyńda
jylytpady bashpaıyńnyń ushyn da...»

dep sýrettegen jan qaıǵysyna da ortaqtasa júrip, ara túse almadym. Qaıran da, qaıran dúnıe-aı!.. Allanyń jazǵan taǵdyryna adam qolynan ne keledi?

Prozada anasynyń ómirin «Aq shaǵyl» romanyndaǵy Muǵzıma obrazy arqyly jazǵan. «Elmen kórgen uly toı» dep, peıilge jarytyp jaratqan qazaqtyń shańyraǵyna altyn dińgek bola bilgen qajyrly analar óz basyn oılaýǵa murshalary kelmegen. Kelin bop túsken bosaǵasynyń tileýin tileýden bóten oı túspeıtin oılaryna.

Aýryp qalǵan kezinde apama, ásirese, kútim kóp kerek bolatyn. Qalaı da qannyń quramyn tolyqtyryp otyrý mindetimiz. Dárigerdiń nusqaýyn qatań qadaǵalaıtynbyz. Tuńǵysh nemeresi Áıken apamnyń — ájesiniń kútimine kóbirek ýaqytyn bóldi. Osyndaı naýqas adamnyń dıetasy jaıynda dárigerlerden keńes alyp, kóp izdenetin. Alma men sábizdi úkkishten ótkizip, kúndelikti kóńil bólip, balasha tamaqtandyratyn.

Tósek tartyp jatqan adamnyń kútimi ońaı emes, onyń ústine murnynan qan ketip jatqan apamnyń tósek-ornyn, kıimin álsin-álsin jýyp-útiktep ákelip aýystyramyz. Ómirinde ish kıimin kisige jýdyryp kórmegen apam qatty qysylatyn. Bizge rıza bolyp, Áıken ekeýmizdi otyrǵyzyp qoıyp, alaqanyn jaıyp, uzaq batasyn beretin. Apamdaı adam sırek týady.

Jumeken boıyndaǵy tózimdiligi de, adaldyǵy, júreginiń jumsaqtyǵy, keshirimdiligi anasynyń aq sútinen daryǵany sózsiz. Shańyraqtyń quty edi apam. Kelin bop túskeli aq batasyn talaı ret aldym. Úlgisin boıyma daryttym. Meni ósirgen mamamdy — Balsekerdi qatty qurmettep, aýzynan tastamaı otyratyn. Kelin men ene, quda-qudaǵı arasyndaǵy syılastyqtyń keremet úılesimdi úlgisin kórip óskenimdi maqtanyshpen aıta alamyn.

...Seksen ekiniń kúzi bizdiń otbasyna aýyrtpalyq ala keldi. Enem qatty aýyrdy. Jastyq shaǵy Kapýstın ıar — Azǵyr synaq aımaqtaryna shekaralas mańda ótken ol kisi qaterli qan aýrýyna shaldyqqan. Jylda aýrýhananyń gemotologıa bóliminde emdeletin. Kezekti osyndaı emdelý kezinde Jumekenniń jumysyna dárigerler habar beripti. Aýyrlap jatyr degen. Sodan joldastarymyz Raıa, Aıtbaı úsheýmiz aýrýhanaǵa jettik. Apamnyń eki qurbysy Aısáýle apaı (Ábishtiń anasy) men Jańyl apaı (Qaırattyń anasy) qoshtasyp qalǵaly aýrýhanaǵa kelipti. Klara da (Ábishtiń jary) sonda eken. Apamdy bar kıimin sheship, ústine aqjaıma jaýyp, «adam bolar-bolmasy belgisiz» dep jan saqtaý bólimine alyp bara jatqan jerinen dárigerge qolhat berip, «óz tóseginen attansyn» dep, Jumeken úıge alyp ketýdi uıǵardy. Sodan úıge ákeldik.

Mundaıda adam qatty sasqalaqtaıdy. «Imanyn úıirsin, dem salsyn, ári basy-qasynda otyrsyn» dep quran oqı biletin kisi izdedik. Ábý aǵanyń úıinen kisi úzilmeýshi edi, dep sol úıge habarlasyp edik, Ózbekstannan Ábekeńniń qudaǵıy — Sholpannyń enesi kelip jatyr eken. Ústinde jasyl qamzoly bar kempir kisi apam jatqan bólmege kirgen boıda «mynaý ma, óleıin dep jatyr» degen kempir, bul ólmeıdi!» dedi. Sodan bir-eki kún qasynda otyrdy.

Apamdy aýrýhanadan ákelip, jantásilim jatqan kezinde úıde dos-jaran, janashyr adamdar bolatuǵyn. Bul 1982 jyldyń 22 qarashasy edi. Qudaıdan sabyr tilep qana shúkir etýmen artynyń qaıyryn kútip otyrmyz. Jumeken bolsa, apam jatqan bólmege qarama-qarsy bólmedegi óziniń kabınetinde jerge etpetinen jata qalyp jylady. Sondaǵy aıtqany áli kúnge qulaǵymda: «Jıyrma bes jasyńda jesir qalyp ediń, ómirden eshbir jaqsylyq kórmep ediń. Endi qyzyǵymdy kórsetem be degende, kóre almaı ketetin boldyń-aý!!!» dep ókirip jylady... Sol kezde úıdegiler — habardy estip kelgenderdiń jylamaǵy qalmayd.

Aısáýle apaı Jumekenniń janyna baryp: «Tur, ornyńnan! Jylama! Tótelep kelgen ajaldyń aldyn oraý pendeniń qolyndaǵy is emes! Tur, balam, ózińe aýyrtpalyq aýdaryp júrersiń!» dep qolynan ustap, ornynan turǵyzdy. Apaı bul sózderdi aıtqanda buıyryp sóılegendeı boldy.

Kelesi jyly dál osy kúni 1983-tiń 22-shi qarashasy kúni Jumeken qaıtys boldy. Apam aýrýdan aıyqqandaı boldy, Jumekennen keıin úsh jyldan soń qaıtty. Aısáýle apamyz áýlıe eken...» — áńgime jelisi úzilip qalǵandaı. Bar syryn aqtara áńgimelep otyrǵan Násip apanyń aldynda ózimdi áldenege kináli adamdaı sezindim... Álgi áserli áńgimeni oı eleginen ǵana emes, júreginiń ár tininen ótkizip, sýyrtpaqtap aıtqany onsyz da júgi aýyr júregine salmaq salyp ketpedi me degen alańdaýshylyq týǵyzdy maǵan...

— Áńgimeńizge rahmet, apaı. Sizdi qatty tolqytyp, jan-júregińizben tebirenip aıtqan áńgimeńizdi oqyrmanǵa aına-qatesiz usynýǵa ýáde bereıin, — dep, rızashylyq bildirdim.

Jumekenniń anasy Múslıma Aıdynqyzy jetpis bir jasynda qaıtys boldy, uldan 5 nemeresin, 2 shóberesin, eki qyzynan 17 jıen nemeresin kórip ketti. Bıdaı óńdi, júzinen meıirim shýaǵy tógilip turatyn kógershindeı súıkimdi ana edi.

Jazýshylar odaǵynan Jumeken aǵany aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salǵanda, odaqtyń eńseli úıinen qaraly sherýdiń aldynda, eki qoltyǵynan qur súlderin demep eki azamat eki jaǵynan alyp bara jatqan Múslıma apamnyń beınesi kóz aldyma keldi. Dúnıege ákelerinde «moınyna qara ala tusaý salyp tilek tilep kótergen» tula boıy tuńǵyshynan, jalǵyz uly — alpamsadaı arysynan aıyrylǵan ananyń qaıǵysynan qara jerdiń de kókiregi qars aırylǵaly jatqanyn sezingen zarly miskinderdiń ishinde men de ilbip ilesip aqyndy aqyrǵy saparǵa shyǵaryp salyp edim sol seksen úshtiń qarashasynda...

---