InfoHub Logo

(syr-suhbat)

Shirkin, ómir-aı! Ashyń da bal, táttiń de bal! Nege deseńiz, ótken kúnnen belgi bar. Belgi bolǵanda qandaı, syry da óńin bermegen, bir sáti de kómeskilenip kórmegen tátti shaq. Balalyq mahabbat! Shynaıy dostyq. Ǵumyrlyq saǵynysh sazyn kókeıge óshpesteı jazyp ketken jan azyǵy, nár beretin lázzatty sezim. Órtenip ketpeı, óleýsirep byqsymaı, kúl-qoqysqa aınalmaı, júrekte mazdap qana túnde shyraq, qysylǵanda pyraq, tar jerde soqpaq, qarańǵyda shaqpaq; urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, jan alaýyn máńgilik alaýlatyp kele jatqan ýyzdaı nárli, qasıetti, saǵynyshynyń taby óshpeıtin, Allataǵalam ózi tutandyrǵan shoǵymen qaryp túserlik emes, shoǵynan ushqyn taratqan, máńgi alaýdyń kózi bolǵan óshpes sezim!

Násip apaımen búgingi syrlasýdyń sáti túsip, ǵajap esteliktiń jańa bir paraǵyn oqýshylarǵa usynyp otyrmyz.

...Ol jyldary kolhozda jumys qoly jetispeıdi, jazǵy kanıkýlda mektep oqýshylaryn pishen jınaýǵa kómekke shaqyrady. Baqyt ekeýmizdiń isteıtin jumysymyz pishen tıeý. Kolhozda tórt tegershikti úlken aǵash arba bolady. Ol aǵash arbaǵa eki ógizdi jegip, pishen úıip tıeledi. Bul meniń 9-klasqa, Jumekenniń 10 klasqa kóshken jyly edi. Jazǵy úsh aı kanıkýlda Baqyt ekeýmiz Jumekendi eske almaı aıtatyn áńgimemiz sırek, óıtkeni saǵynatynbyz. Dálirek aıtsam, árkim Jumekendi ózinshe saǵynady. Ony saǵynbaý múmkin emes edi. Ol degende júrek alyp-ushatyn. Sol sebepti de qolymyz qalt etse boldy, kúndelikti áńgimemiz Jumeken jaıynda bolatyn. Dosy Idaıat ekeýiniń bilimdiligi, kóp oqıtyny, júris-turysy... t.b. osyndaı erekshelik qasıetterin bir biz emes, mekteptes úlken-kishi bári úlgi tutady, aýyzdarynan tastamaıtyny shyndyq edi... Jumeken júrgen jer jyrdaı edi-aý....

Dostarymyzǵa keletin bolsaq, Jumeken Ájiǵalıev Idaıat deıtin dosy ekeýi ylǵı da birge júretin. Mektep pen jataqhananyń arasy júz metrdeı jer. Bir mezgilde oqıtyn bolǵandyqtan bir-birimizdi kúnde kóremiz. Ózderi jubyn jazbaı júretin. Sabaqty jaqsy oqydy. Jumeken men Idaıatty mektep oqýshylary túgel syılaıtynbyz. Idaıat mektepte komsorg. Jumeken ýchkom boldy. Ashanaǵa barǵanda ylǵı da ekeýi eń sońynan keletin. Uzaq otyryp, tamaq ishedi, aýyzdary áńgimeden bosamaıdy. Ashanada eki adamnan kezekshilik mindetin atqaramyz. Aspazshy Kashıpa apaı da, kezekshi bolǵan oqýshylar da olardy asyqtyrmaıdy. Keıde kezekshiler olarǵa ashananyń kiltin berip kete beretin edi.

Keıin bildik, ekeýi ońasha otyryp, oqyǵan kitaptary, ádebıet, tarıh jaıly syr shertedi eken ǵoı. Eń sońynan kelgen adam tamaqtanyp bolǵansha kezekshiler kútedi, olardyń ydysyn jınastyryp birjola shyǵady ashanadan. Biz kezekshi bolǵan osyndaı kezderi Jumeken men Idaıattyń áńgimesine qulaq túremiz. Keıde olar bizdi baıqamaıdy, biz áńgimelerin tyńdaımyz.

Baqyt dep otyrǵanym — menimen bir bólmede jatatyn Qumarova Baqyt degen dosym ári nemere aǵamnyń qyzy. Belgili tarıhshy Joljanov Maqsottyń týǵan qaryndasy. Aınalaıyn Baqyt, seniń rýhyńa bas ıemin, seni eshýaqytta esten shyǵarǵan emespin. Ekeýmiz týǵannan bastap men Almatyǵa ketkenshe birge qulyn-taıdaı tebisip óstik, minez-qulqymyz, tárbıemiz uqsas edi. Ol kóbinese uldardyń arasynda ósken, ójet. Birbetkeı, dosqa adal edi. Jumeken ony óte jaqsy kórýshi edi. «Dáý qyz» deýshi edi ony.

Nábıdolla Bekjanov sylqymsoqtaý, qyzdarmen alysyp oınap júretin, sondaı bir kezde Baqytpen alysyp júrip, Jumekenniń maǵan berip jibergen hattaryn Baqyttyń qolyna qystyryp ketetin. Keıde qyzdardyń bólmesine kitap suraǵansyp keletini de bar...

Sol kanıkýlda, dep bastadym ǵoı áńgimeni, bir kúni brıgadırden sabaqqa 3-4 kún qalǵanda Qanyshkenge oqýlyq alýǵa baramyz dep surandyq. Ol kezde oqýshylardy erteń sabaq degen kúni bosatady. Al, qyrdyń balalary oqýlyq alýǵa 3-4 kún buryn keledi. Baqyt ekeýmiz oqýlyqtarymyzdy buryn alyp qoıǵanbyz. Oqýlyq alýǵa baramyz deýimiz jáı syltaý edi.

Sóıtip, tamyz aıynyń 27-si kúni Baqyt ekeýmiz eki atpen Qanyshkenge keldik. Qanyshkenniń qubyla jaq betinde bir-birine qarama-qarsy salynǵan uzynsha eski kıoskiler bolatyn. Onda et, shubat, nan, t.b. azyq-túlik satylady. Atymyzdy sol kıoskiler turǵan alańdaǵy soqalarǵa baılap, kıoskilerge qaraı kele jatyp: «Dál qazir aldymyzdan Jumeken men Nábıdolla shyǵa kelse ǵoı» dedik.

Dál bir ertegidegideı, kıoskini aınala bergenimizde, ústinde jeńin túrip alǵan aq jeıdesi bar, ózi de áppaq Jumeken, qasynda Nábıdolla bar, ekeýi qarsy aldymyzdan shyǵa kelgeni... Osy qudyretke áli kúnge tań qalamyn. Ol zaman uıaly baılanys túgili, jaı telefonnyń ózi elde bolsa bireý ǵana, aýdan basshylarynda bolý kerek dep oılaımyn osy kúni. Biz Baqyt ekeýmiz kitap dúkenin syltaýratyp kelgenimizde kókeıimizdi tesken kezdesý suraǵanǵa tilegendeı boldy. Jumeken de osy kezdesýdi ańsap kelgenine kúmánim joq. Mundaı kezdeısoqtyq bolmaıdy dep oılaımyn. Bul perishtedeı pák taza júrekterdiń izgi ári shynaıy tilekteriniń toǵysýy.

Ol kezde qyz ben jigit kóshede uzaq áńgimelesip qatarlasyp júrý degen joq. Ol ersi qylyq bolyp sanalady. Ondaı qylyqpen kózge tústiń degenshe sózge iliktiń deı ber.

Bazardaǵy shubat satýshylardan shubat alyp ishtik te, sharýamen júrgen úlken adamdarǵa uqsap, Qanyshkenniń syrt jaǵyndaǵy Irek ótkelde jolyǵatyn bolyp tarastyq. Ondaǵy oıymyz Jumekenniń shaqyrýymen egin qaraýyly bolyp, Saztóbede egistik basynda turatyn Jumekenniń Múlik apasynyń úıine qonaqqa barý. Múlik apaı meni de, Baqytty da tanıdy. Ári meniń kókemniń jaqsy kóretin baldyzy. Elge ismerlik ónerimen syıly adam. Ol kisiniń bóten oı oılamaıtynyn, bizdi sókpeıtinin jaqsy bilemin. Sol sebepti qonaq bolýǵa kelisim berdim.

Irek ótkel dep atalýynyń syry Qanyshken men Saztóbeniń aralyǵynda aǵyp jatqan ózennen tótelep ótýge bolmaıdy. Shúńeıt-shuńqyryn bilmeıtin adam kólik-móligimen sýǵa ketedi. Sol sý astyndaǵy oı-shuńqyrdy aınalyp ótetindikten Irek ótkel atalǵan.

Baqyt Irek ótkeldiń syryn jaqsy biletinin, jylqyshy Ýálıolla aǵasymen bul ótkeldi talaı ret ótkenin aıtty. Sondyqtan ótkeldi esine jaqsy saqtap qalǵan. Jastyq shaqtyń bir ereksheligi — qaýip-qaterdiń asa qorqynysh týdyrmaıtyny bolsa kerek. Jaqsy bilem degenniń ózinde kúnde ótip júrgen adam emes, Baqyt qatelesip ketse, sýǵa ketý degen sol emes pe. Ondaı qorqynysh bizde bolǵan joq. Ótkelden ótip kele jatqannyń ózinde Jumeken Jumekendigin kórsetip, ázil-qaljyńnan aýzy bosamaı keledi, bizdi kúldirýmen boldy. «Baqyt-aý, myna ózendi óziń arnasyn qazyp, óziń aǵyzyp qoıǵandaı, qaı jerde qandaı shuńqyr baryn qaıdan bilesiń. Ádeıilep jol salyp qoıǵansyń ba?» degen sıaqty ázilderinen kúle-kúle shegimiz aýyrdy.

Irek ótkelden ótip, Saztóbeni betke alyp tórt attyly kele jatyrmyz. Ol kezde shubyryp jatqan mashına, qazirgideı aıqyryp jatqan aıdaý jol joq. Asyp ketse arbajol. Bir kezde aldymyzda jol boıymen aǵarańdap ketip bara jatqan aq qalpaqty kózim shaldy. Qasymdaǵylarǵa «anaý qalpaq pa, ana qarańdar, dóńesten tómen qaraı qalpaq ketip barady» dedim. «Qaıdaǵy qalpaq aıdaladaǵy, kózińe ne kórinip keledi» dep, ózimdi mazaq etti olar. At ústinde kele jatqan bizge jıegi kólemdi áppaq kúnqalpaqty kıgen adamnyń bar-joqtyǵy kórinbeıdi. Jaqyndap kelgende qalpaq ıesi jas jarymdaǵy kishkentaı sábı ekenin kórdik. «Jumageldi ǵoı mynaý» dep, Jumeken tań qaldy. Úıge kelgen soń Múlik apaıǵa Jumeken «balany neǵyp jalǵyz jiberesińder, jylan shaǵyp alsa, sıyr súzse qaıtesiń» dep, sóıledi. «Bala shyǵyp ketken eken ǵoı, baıqamaı qalyppyz» dep aqtalǵandaı boldy apasy.

Ol ýaqytta sheshelerimiz kúnqalpaqty qoldan tigip, jas balalardyń jaz boıy basynan tastatpaıtyn. Qustańdaı dep atalatyn qalyńdaý matadan birneshe qabattap is mashınamen syryp tigedi. Sol «aq qalpaq» kıgen bala búgingi qazaqtyń qasıetti qara dombyrasynyń tarıhyn zertteýmen aınalysyp júrgen ataqty Jumegeldi Nájimedenov edi. Bir jarym jasynda aq qalpaǵyn basynan tastamaı, týǵan jerdiń qasıetti qumynda zyr júgirip, «bolar bala besiginen» degizip júrgen kezi eken...

Soǵys ýaqytynda da, odan keıin de Jumekenniń atasy men ájesi kolhoz sharýasyna aralasqan joq, bala-shaǵa men úı sharýasyna qarady. Sebebi kelinderi kolhozǵa eńbek etti. Atasy men ájesi jeke sharýashylyq ustap otyrdy. Tórt túlik maldy túgel ustady. Sol kezde eshkimde joq 12 qanatty appaq kıiz úıi boldy. Qoshalaqqa áıgili alasha Nájimeden qarıanyń úıi dep aıtýshy edi eldegiler. 1956 jyly Gýrevte ótkizilgen kórmege Múlkıma apamyz aparyp tikken sol appaq kıiz úıi bolatyn. Bul ata-babasynan kele jatqan kıiz úıdiń shańyraǵyn Jumekenniń atasy baqanmen ózi ǵana kóteredi eken. Ýyǵyn at ústinde júrip baılaıtyn. Atasy qaıtys bolǵannan keıin shańyraqty kóterý úshin baqandy úsh jigitke kótertedi eken. Atamyzdyń qaıratty adam bolǵanyn sodan-aq bilýge bolady. Sol el aýzynda ańyz bolyp, oblys boıynsha bas báıgege ıe bolǵan áppaq kıiz úıdiń ishki-syrtqy jasaý-jabdyǵyn, baý-basqurynan bastap, syrtqy úzik, dódegesine deıin Múlkıma apaı — Múlik apamyz óz qolymen jańartqan. Apaıdyń óz qolymen oıýlaǵan aq tekemetin «Jumekenjannyń tórine jaıasyń ba, murajaıyna beresiń be óziń bil, senen basqa kim qadirin biledi» dep maǵan berip edi apamyz. Jumageldiniń anasy Múlik apaı rý jaǵynan alǵanda, meni ósirgen Balseker mamamnyń alashanyń qyzy ekenin eskersek, kókemniń súıikti baldyzdarynyń biri bolatyn.

İsmerlikke baılanysty áńgime aıtsaq, Jumekenniń ájesi Baqytjamal — «Aq shaǵyl romanyndaǵy» Qyzyl kempir qaırattylyǵymen, ismerligimen el aýzynda ańyz bolyp qalǵan adam. Osy óneri qyzy Múlik apaıǵa, onyń qyzy Marjanǵa qanmen daryǵan, tárbıe arqyly berilgen. Álgi aıtylǵan oıýly aq tekemet sonyń kýási.

Osy qol ónerine qatysty óz kózimmen kórip, bala kezde qolqabys tıgizip, anamyzdyń qasynda júrip úırengen qoıdyń jabaǵy júnine jylqynyń jalynyń qylyn qosyp on eki qulash qyl arqan esýdiń tehnologıasyn aıta keteıin. Mundaı arqan kóshkende túıege júk artý úshin kerek bolatyn. Jáı arqannan aıyrmashylyǵy bul arqan tıegen júktiń bir jaǵyna aýyp ketpeıtindeı sozylmaıtyn myqty, ári uzaq ýaqyt qoldanýǵa jaraıtyndyǵy. Mundaı arqan tegis shyǵýy úshin esken adamnyń tájirıbesimen qatar qolynyń qaırattylyǵy kerek. Jumekenniń ájesi mundaıda er adamnyń qajyrymen barabar bolatyn. Arqandy úsh tinnen esetinin eskersek, Úsh tinniń birikken basyn keregeniń kózinen ótkizip bir adam tartyp esip turady. Sol arqannyń basyn Baqytjamal ájemiz ustaıtyn. Úsh tindi úsh adam shıratyp esip turady. Bulardyń qımyly da, ara qashyqtyǵy da birkelki bolýy kerek. Bireýi selkeý ketse, arqan tegis shyqpaıdy. Osy ónerdi ıgergen qaırat pen qajyr ıeleri ári analarymyz, el basyna qıyn-qystaý týǵanda arqa súıer panamyz bolyp edi-aý. Óz basym osyndaı ortada qaınap ósken jastyq shaǵymnan urpaqqa ulaǵat bolarlyq bir úlgi kórsete aldym ba dep te oılaımyn arasynda...

Men buǵan deıingi estelik áńgimelerimde aıtyp júrgenimdeı, meniń ómirge ákelgen ata-anam da, mápelep ósirgen naǵashy atam men ájem de, kelgen bosaǵam da ónerdiń kenishi dep aıtpasqa haqym joq. Atap aıtyp otyrǵan Múlik apamnyń qyzy Marjan Zeınelqyzynyń sheshesinen alǵan qol ónerin bylaı qoıǵanda, sheber kúı oryndaýshy retinde elge tanymaldyǵy óz aldyna bir tóbe. Atyraý qalasynda turady. Marjan bala kezinen dombyrashy, konservatorıa bitirgen.

Sýyrtpaqtap aıtqan saıyn taýsylmaıtyn shejire jalǵasyn taýyp, órilip otyrady. Jumekenge juptastyrǵan táńirim myń táýbe. Bir de bir sáttiń kókeıden ketpeıdi, jyl ótken saıyn jańǵyra túsýde.

Sonyń biri — Irek ótkel hıkaıasy edi. Qyrkúıektiń qarsańy edi onda da.

...Mine, kázir sol sátti kóz aldyma elestetsem, «Jumeken dál qazir aldymyzdan jarq etip shyǵa qalsa ǵoı» degen perishte tilektiń oryndala ketýi de ertegiden alynǵan sıaqty...

---