Bir taǵdyr - bir jip...
Syr-suhbat
Aqyn shańyraǵyna, Jumeken aǵanyń dúnıeden óterdegi sońǵy, kózi tirisinde qoly jetpeı ketken, saǵat sanap, kún sanap ár kirpishiniń qalanýyn, qabyrǵasy órilgen kirpishtiń ár qatarynyń bıikteı túskenin asyǵa kútken kókeıkesti armandarynyń biri — Qurmanǵazy kóshesiniń boıyndaǵy qasıetti qara shańyraǵyna meniń bul kelýim ádettegi, arnaıy sálem bere kelýimnen bólek edi.
Erdiń jasy elýine de aıaq baspaı, 49 músheline de jetpeı, 48 jasqa tolýyna alty kún qalǵanda, kúzdiń tumandy, yzǵarly kúnderiniń birinde tóńiregin túgel «ah» urǵyzyp, pánıden ozǵan aqyn aramyzda tiri júrgeninde 75-ke tolar edi bıyl. «Allanyń jazmyshy», «ólsheýli ǵumyr» degendi bar dilimizben túısine tura, adamzat ólshemine sáıkestendirip alǵanda «ǵumyry qysqa» aqynnyń artynda ólmeıtin jyry, dúnıege ákelgen anasy, jan jary jáne aldy endi ǵana turmys quryp úlgergen úıelmeli-súıelmeli bes balasy qaldy. Óńkeı jetim: jyr-jetim, ana-jetim, jesir jar, bala-jetim.
Sol kúnderi qudaıdyń qutty kúni kókiregi qars aıryla «Ámir-aı!» dep Násip apamyzdyń kúrsingenin umyta alar emespin. Bul Ámir — Allanyń ámiri. Oǵan qarsy turý degen joq. Bolyp kórgen emes! Osy ámirdiń oryndalǵanyna kónseń de kóndiń, kónbeseń de kóndiń.
Sol jetimderden tysqary taǵy bir joqtaýshysy qalyp edi Jumekenniń. Ol — aǵa qaıtys bolarynan 10-15 kún buryn sıasy keppegen «Meniń topyraǵymdy» qolyma ustatyp turyp, «tezirek, qatesiz basyp berersiń, shyraq» degen amanatyn arqalap qalǵan men edim. Aqyn aǵa amanatyn oryndap úlgermesten, ajal shirkinniń kútip turǵanyn kim boljapty.
Bári sodan bastaldy desem de bolady. Baqılyq bolǵan aqyn rýhymen otyz jylǵa taıaý ýaqyt boıyna syrlas bolyp aldym desem, kim senedi oǵan. Senýdi aıtasyz, mundaıda «syrqattanyp qalǵan» degen atqa ıe bolý bárinen ońaı bolary sózsiz.
«Meniń topyraǵym» baspa óndirisine daıarlaný ústinde eki jylǵa jýyq baspagerlerdiń qoljazba sóresinde jatyp qaldy. Bir habaryn bilý úshin redaktordyń esigin talaı toryǵan kezderimiz boldy.
Bir kúni marqum Dúısenbek aǵa (Qanatbaev) kitapty óndiriske jiberýge qol qoıylǵanyn, biraq juqa muqaba berilgenin kúıine aıtty. Men bolsam, dereý ózim nan taýyp júrgen baspa salasyndaǵy qupıany jarıa ettim. Quzyrly mekemelerdiń qońyraýynan keıin ǵana aqyn ómiriniń sońǵy sátine deıin jazyp ketken jyr jınaǵy baspadan tıisti deńgeıde bezendirilip, jaryq kórdi. Al Dúısenbek aǵa bolsa «baspa qupıasyn» jarıa etkeni úshin basshylardan sóz estidi. Osyndaı adamgershiligi, shyǵarmashylyqqa jasaǵan janashyrlyǵy, aqyn rýhyna etken qurmeti úshin Dúısenbek aǵany qatty qurmetteıtin edim.
Joǵaryda aıtqanymdaı, bul shańyraqqa osy joly kelgen maqsatym — Jumeken jyryna yntyq oqyrman qaýymǵa aqynnyń 75 jyldyǵy qarsańynda aqyn ómiriniń buryn aıtylmaǵan beımálim tustarynan derekti áńgime aıtylsa, syr sherte alsaq degen oıym bolatyn.
Áńgime ústinde áldebir jaıttardy kompúterden qaraý úshin apaı óz bólmesine shaqyrdy. Bólmege kire beris sol jaq qabyrǵaǵa ustalǵan túsqaǵazdaǵy óńkeı sáıgúliktiń sýretine eriksiz nazar aýdardym. Kompúter turǵan ústel ústinde kekili kózine túsken tekti arǵymaqqa kóńil bólmeýge bolmaıtyn edi.
Endigi sát daıyndap kelgen suraqtarym jaıyna qalyp, áńgime óz arnasyn taýyp órile berdi. Násip apaı áńgimesin bylaı bastady:
«... Táńirim meniń ǵumyrymdy tekti arǵymaqtarmen sabaqtastyra jaratqan ǵoı. Naǵashy atam (kókem) men ájem (mamam) meni — jıenderiniń úlkenin kóńilderine jubanysh etip, nemere ańsaǵan kóńil shólin basyp, erinderin jibitken.
Meni on úsh jasyma deıin er balasha kıindirip ósirdi. Kókem men mamamdy qatty syılaıtyn aýyldastar arasynda birde-bir jan betime qarap sóılemeıtin erke bolyppyn. Soǵysqa ketken naǵashy aǵamnyń jary — Sábıla jeńeshem de qarıalardyń kóńiline qarap, maǵan qyz balaǵa laıyq emes, qaınysy retinde «Aq tóre» dep at qoıǵan. Kókem — naǵashy atam maǵan jorǵa mingizip, shań tıgizbeı ósirdi.
Jumeken ekeýmizdiń atalarymyz elge qurmetti, kópti kórgen, bedeldi adamdar. Búkil Qoshalaq qumyna aty belgili eki qarıanyń tuńǵysh nemereleri edik. Jumekenniń ákesi soǵystan oralmaı qaldy. Meniń ákem Stalıngrad shaıqasynda bir aıaǵyn berip elge aman oraldy. Jumeken jalǵyzdan qalǵan tuıaq bolsa, meni naǵashy atam alty aılyǵymda baýyryna basyp, óz atyna jazdyryp, ulym da, qyzym da osy dep ósirgen. Kókemniń bulaı deıtin sebebi meniń sheshemniń jalǵyz aǵasy da soǵystan oralmaı qalǵan. Jumekenniń «Mezgil áýenderi» degen kitabyndaǵy «Bir taǵdyrmyz, bir jippiz» degen joldar da ómirimizdiń uqsastyǵy edi.
Kókem maǵan elde joq jorǵany taýyp mingizýshi edi. «Kúlttrýd» degen kolhozda Temir degen jylqyshy boldy. Kókem keremet jorǵanyń tuqymy bar dep estip, Temirge tórt túlik maldyń árqaısysynan berip, erkek jylqy bolmaı, tańdap júrip, qula baıtal satyp aldy. Qula jorǵa qulager emes, taza minsiz qula edi. Qamys qula. Shabysy joq, taza jorǵa. Ózimiz turatyn aýylda, tipti kórshi kolhozdarda odan asqan jorǵa joq. Baıtal kúninde satyp alǵan soń qulyndatpaı eki jyl mindim. Tórt at shabysqa minip bardym. Men mektep bitirip, kitaphanada jumys istep júrgen kezimde ul balalary bar aýyldastary kókeme «Qyzyńyz boı jetti ǵoı, endi jorǵa minip qaıda barady, Ádiljanyńyz atqa mingenshe kóp ýaqyt bar ǵoı, bizge satyńyz» dep qolqa salǵan kórinedi. Meniń 1950 jylǵy týǵan inim — Ádiljandy da kókemder alty aılyǵynda alyp baýyryna basqan. Qulajorǵaǵa qatysty kókem eshbir úgitke kónbedi, qaıta olarǵa renjip «Qarashy, olardyń qyz balaǵa jorǵa ne kerek deýin, uldary óskenniń kózine kúıik boldyrmaımyn» dep, qulabaıtaldy soıyp alady. Aryndy ári ekpindi qula jorǵanyń jyry osymen támam boldy. Shirkin, qulabaıtaldyń boıyndaǵy shabyty eki-aq jyl shalqydy. Qazir oılap otyrsam, qaı zamanda da júırikterdiń peshenesine uzaq ǵumyr jazylmaǵan. Suqtaný men kóre almaýshylyq shyn júıriktiń adymyn ashtyrmaıtyny ómirdiń zańdylyǵy eken-aý. Taǵdyrym shyn júırikterdi mańdaıyma jazǵanyna rızamyn. Júırik at pen jorǵa kimde bolmady deısiń. Bul jerde meniń aıtpaǵym — Allah taǵalanyń ámirimen erekshe qasıetti týǵan adam da, janýar da uzaq ómir súre almaı til-kóz atyp túsiretinin aıtyp ótý edi. Men qula baıtalymdy keıingi kezderi túsimde jıi kóremin.
Jumeken kanıkýlda úıine baryp kelgeninde atasy túıemen, ózi keremet aqboz at minip keldi. Aqbozdyń bir qaraǵanda óz turqymen salystyrǵanda qulaǵy kishileý kórindi. Quıryq-jaly tógilgen, quıryǵy óte kelte de emes, jerge jetip te turǵan joq. Aqboz shymqaı aq emes, ón boıynda tarǵaqtyń jumyrtqasyndaı teńbilderi bolatyn.
Jumeken mingen aqbozdyń ústindegi er-turmany da ózine laıyq edi. Jumekenniń ákesinen qalǵan kúmis qasty qalmaqy er, kúmis úzeńgi ózine arnap soqtyrǵandaı shap-shaq, kórmege daıyndaǵandaı kózdiń jaýyn alady. Aq jylantós quıysqan. Aq qaıystan jasalǵan júgenge aq jylanbas qadap qoıǵan. Qara qyldan esilgen shylbyrynyń aýyzdyqqa qosylar jerinde qyldyń ózinen jasaǵan shoq shashaq. Tebingisin de juqalap aq júnnen basqan, tebinginiń shet jaqtaryn qyzyl júnnen jińishkelep esken qyzyl jippen qustańdaılap jıektegen. Aqboz jorǵanyń ústinde otyrǵan bolashaq aqynnyń qolynda ákesinen qalǵan tobylǵy sapty kúmispen órnektelgen on eki órme doıyr qamshy.
Búgingi kúni sol kezdegi Aqbozdyń kúmsándi ábzelinen qalǵany — on eki órme doıyr qamshy men quıysqan ǵana. Olar qazir bir túıir ulymyz Maǵjannyń tórinde ilýli tur.
Bulardyń bárin tizbektep aıtyp otyrǵan sebebim, sándi er-turman, bitimi bólek jorǵa men onyń ústindegi bozbalanyń otyrysy, ár qımyly keremet ásemdik pen úndestiktiń úlgisi ispetti.
Osy kórinis kóz aldymnan keter emes, ómir boıy esimde qalǵan kórinis. Bul maǵan erekshe aıbyn berip, qýattandyratyn baqytty shaqtarymnyń keremet bir kórinisi. Kóńilim júdep jabyqqan shaqtarymda osylardy kóz aldymnan ótkizip, qaırattanǵan kezderim az emes. Ómirdiń keı sátteri ertegideı bolsa, erteginiń ózin ómirdegi izgi nıettilerdiń ǵajaıyp asyl armandarynan qurastyrmaǵan dep kim aıta alar?
Ol kúnderi, sonaý alysta qalǵan qımas kúnderdiń birinde osynshama úndestikten áserlengen súıispenshilik seziminiń arqasynda aqynnyń ózime arnap jazylǵan óleńderiniń birine men de jaýap retinde óleń arnaǵanmyn. Óleńniń aty «Aqboz jorǵa». Balaýsa shaqta adam óleń oqýǵa jany qumar, aqyndyqqa eliktegish bolatyn ádeti ǵoı. Jumeken meniń budan burynǵy shatpaq óleńderime «jaman», «jaqsy» dep esh pikir aıtqan emes. «Aqboz jorǵa» atty óleńdi qatty unatty.
Osyndaı kúnderdiń birinde mynadaı tús kórdim. Jumeken kanıkýldan qaıtqanda minip kelgen aqboz jorǵasymen, ústinde kúndelikti kıip júrgen kıimi bar, aq bulttardyń ústinde ushyp júr eken deımin. Aqbozdyń tórt aıaǵy tórt qanat sıaqty jaıylyp ketken. Men ózim de sol kórinistiń ishinde júrgen ekenmin deımin. Tómen qaraımyn... Aıaǵymyzdyń astynda áppaq mamyq tap-taza bult. Qalyqtap ushyp, adam aıtsa sengisiz áserge bólenip keledi ekenmin. Jumeken aqboz jorǵamen bıikteı beredi, bıikteı beredi...
Osy kórgen túsimdi Jumekenge aıtyp jetkizýge bata almaı, uıalyp biraz júrdim. Mazaqtaı ma dep te jasqandym. Elde tús joryǵysh Máner degen bireý bolypty. Ony búkil Qoshalaq biledi. Tús kórgish, joryǵysh áldekimdi jaqtyrmaǵanda el ishinde «Mánershilep otyrsyń» degen sóz bar edi. Ózim osydan jasqandym. Biraq jaqyn dosym Baqyt Ǵumarova Jumekenge aıtqanymdy jón kórip, aıtpasyma qoımady. Jumekenge jazǵan kezekti hattarymnyń birinde osy túsimdi jazdym. Oǵan jaýap hatta Jumeken maǵan ol túske qatty qýanǵanyn aıtty.
Meniń taǵdyrym shý asaý tarpańdarǵa emes, tekti arǵymaqtarǵa serik bolýymen mándi.»
Apam áńgimesin aıtý ústinde sonaý alys, alys ta bolsa kókeıinde eshqashan kómeskilenip kórmegen aıaýly jyldaryn asa tebirenispen esine alyp, ár oqıǵany maıyn tamyza, boıaýyn jarqyrata kóz aldyńa kórkem kórinispen usynady.
Áńgime áserinen aıyǵa almaǵan kúıimde qolyma qalam alyp (kompúterge terýge de táýekel etpeı), bir de bir sózin qalt jibermeı qaǵaz betine túsire bastadym.
...Kóz aldymda soǵystan keıingi aýyl. Shaǵyn mektep. Sol kezdiń bilimge sýsyndaǵan shákirtteri. Alǵashqy pák sezimin óleńmen órnektegen bozbala. Qolyna qurbysy tabys etken hatty ońashada oqyp, alma júzi qyzaryp alaýlaǵan jasóspirim aqsary sulý qyz...
You Might Also Like
