InfoHub Logo

1. Suraq. Táýelsiz Qazaqstandy boljaǵan, alyp ımperıanyń buǵaýyna syımaǵan názik te asaý Jumeken týraly oqyrmandarǵa ne aıtar edińiz?

Jaýap: Jumeken ádebıet maıdanyna óte erte kelgen adam, ol óleńdi jastaıynan jazǵan aqyn. Ol mektep qabyrǵasynda júrgen kezinde Elýinshi jyldardyń basynan bastap jazdy. Qazaqtyń jerin, respýblıkanyń soltústik oblystardyń aýmaǵyn bólshekteýge nıettengen ımperıalyq pıǵyl sonaý tyń ıgerý naýqanyn bastaǵan jyldarda jap-jas Jumeken basyn qaterge tigip, elin-jerin qalamymen qorǵaǵan batyr aqyn. Burynǵy ata-babalarymyz jerin myńdaǵan áskermen, qarýmen qorǵasa, Jumeken qalamymen qorǵady.

Jumekenniń «Meniń Qazaqstanymy» qazaq ultynyń júrek tebirenisin somdaǵan shynaıy týyndy ekenin ýaqyt dáleldep otyr. Bul aqynnyń kókeıkesti armany — bolashaq qazaq eliniń táýelsizdigi jaıynda armandaýǵa ǵana, tús kórýge ǵana bolatyn kezeńde jazylǵan óleń. Ol kezde táýelsizdik jaıynda jaq ashyp, ún shyǵarý múmkin emes edi.

Alyp ımperıanyń buǵaýyna syımaýy — keńestik ıdeıanyń sharyqtap turǵan kezinde «Meniń — elim, meniń — jerim, qazaǵym» dep sol kezdiń ózinde ashyqtan-ashyq jigerli jyr jazýy, onyń egemendik alǵan elimizdiń ánuranyna aınalýy edi.

2. Suraq. Jumeken uly tulǵaǵa qalaı aınaldy.

Jaýap: Jalpy, Jumekenge aqyndyq daryn súıekten daryǵan. Aqyndyq qasıet urpaqtan-urpaqqa berilgen týma talant. Jumekenniń besinshi atasy Qartpambet tarıhta aty qalǵan ataqty jyraý. Óz atasy Nájimedenniń soǵystan oralmaı qalǵan jalǵyz uly Sabyredenge arnalǵan 40 shýmaq joqtaýy el aýzynda jatqa aıtylady. Al óz ákesi Sabyredenniń maıdannan óleńmen jazǵan hattary, soǵysqa ketkende artynda qońyr bylǵarymen qaptalǵan eki dápter — arab tilinde jazylǵan óleńderi qalǵan.

1985 jyly Jumekenniń 50 jyldyǵyna baılanysty Ótebaı Qanahın, Aqushtap Baqtygereeva t.b. jazýshylar meniń ákem Shákýálıev Hamıttiń úıinde qonaqtyqta bolyp, sonda ákem Jumekenniń ákesine arnalǵan «Sabyrjanǵa» degen tolǵaýdy bastan-aıaq oryndady. Maqamy erekshe, janǵa jáıli. Óıtkeni, ákemniń ákesi Shákýáli meshit ustaǵan adam bolypty. Keńes úkimeti 1932 jyly meshitin órtep, áıeli men ekeýin aıdap áketken. Óteaqań taǵy aıtyńyz dep, biraz tolǵaý aıtqyzyp, tyńdady. Ótebaı aǵamyz sosyn bizge urysty: «Myna kisiniń daýsyndaı daýys estigen emespin, bul erekshe áýen. Qazaq ónerine qosylar úles. Daýsyn mindetti túrde úntaspaǵa jazyp alyńdar» dep tapsyrdy. Ákem Almatyǵa kele almady, qolyndaǵy balalary boıkúıezdikke salynyp, daýsy jazylmaı qaldy. Ákem 1992 jyly 79 jasynda qaıtys boldy.

Jumekenniń jastaıynan alǵan tárbıesi onyń ómirde óz ornyn alǵan tulǵa bolyp qalyptasýyna negiz boldy. Atasy Nájimeden nemeresin kishkentaıynan qasyna alyp jatyp, jyr-qıssalardy, ertegilerdi oqyp beredi eken. Jumeken atasynan jáne ózi alǵashqy ustazym dep otyratyn Hamıdolla Qabdeshov degen aǵasynan estigen jyr-qıssalarmen sýsyndap ósken. Sol kezde tyıym salynǵan Sákenniń, İlıastyń shyǵarmalarymen de tanysady. Oral qalasynda oqyp júrgen aýyldyń bir balasynan «Birjan-Sara», Súgirdiń uly Nasıhattyń jyrlaryn aldyryp oqyǵanyn joǵaryda atalǵan aǵasy estelikterinde aıtyp júr.

Jumeken jyrlarynyń tereń oılylyǵy, tiliniń shuraılylyǵy, aqyndyq sheberligindegi eshkimge uqsamaıtyn daralyǵy onyń ulaǵatty atanyń jastaıynan boıyna sińirgen tárbıesiniń de jemisi ekeni daýsyz.

Ýaqyt — ádil qazy. Jumeken boıyndaǵy ulylarǵa ǵana tán qasıeti onyń jyrlarynyń bolmysynan tanylady. Ádebıet janashyrlary jáne «meniń oqyrmandarym — bolashaq urpaqtar» dep ózi aıtyp ketkenindeı, jıyrma birinshi ǵasyrdyń oqyrmandary ony uly tulǵaǵa aınaldyrdy.

3. Suraq. Aǵanyń aqyndyǵy, kúıshiligi jaıynda.

Jaýap: Jumeken bala kezinen kitapty kóp oqıtyn ornyqty minezimen, sheber dombyra oryndaýshylyǵymen aty shyqty. Jumekenniń ájesiniń ákesi — úlken naǵashysy Qaıyp atamyz kúıshilik ónerimen el aýzyna ilikken sheber dombyrashy adam bolǵan. Dombyrany óziniń arqa tusyna ustap otyryp tartatyn sheberligin biletinder tań qala eske alyp otyrady eken. Qaıyp ata jaıynda kúı tartyp berip, qalyńmalsyz qyz alǵan degen derek bar.

Jumekenniń dombyraǵa áýestigine kóńil aýdarǵan Jumekenniń atasy Qoshalaqqa belgili Tesik tamaq Sabyr degen dombyrashyny úıine shaqyrtyp alyp, Jumekenge 4-5 jasynan bastap dombyra úıretipti.

Jumekenniń ataqty sheber Romanenko jasaǵan kúreń dombyrasy aqyn tebirenip, shabyty shymyrqanyp, kemerin kernegen býyrqanysqa toly tustarynda qolyna alyp, sherin tarqatatyn jan serigi edi. Eki jyl Máskeýde oqyǵanda da kúreń dombyrasy qasynan qalǵan emes. Dombyrany serik etýi — Jumeken konservatorıada oqyǵandyǵynan emes. Kerisinshe, onyń boıyndaǵy týma talanty Jumekenniń konservatorıada dáris alýyna sebepshi boldy.

Jumekenniń oryndaýyndaǵy toǵyz kúıdi 1968 jyly ataqty shańqobyzshy Gúlsara Pirjanovanyń kúıeýi ataqty geolog Bánsátdın Kúzdebaev óziniń magnıtofonyna úntaspaǵa jazyp aldy. Keıin óz qarajatyma notaǵa túsirtip aldym. Ol oryndaǵan kúıler notasymen birge aqynnyń arhıvinde saqtaýly. Jumeken tókpe kúılerdi de, shertpe kúılerdi de óte sheber oryndaıtyn. Qazaq radıosynyń altyn qorynan onyń oryndaýynda «Qaıǵyly qarany» jáne «Aqsholpandy» anda-sanda áýe tolqynynan berip turady.

Aqynnyń 1967 jyly jaryq kórgen «Kúı kitabynda» aqyn kúıdi jyr tiline kóshiredi. Budan asqan tapqyrlyq, sheberlik bolady dep oılamaımyn.

Jumekenniń kúıeý balasy fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent Samal Dáribaıuly 2005 jyly Jumekenniń «Kúı kitabynyń» negizinde «Kúı kitaby» atty dıski jazdyryp, jaryqqa shyǵardy.

4. Tanymal tulǵalarmen baılanysy týraly aıtsańyz.

Jaýap: Jumekenniń tóńiregindegi jaqyn aralasqan qazaqtyń birtýar ul-qyzdary, ádebıet pen óner salasyndaǵy marqasqalar bolatyn. Olar Jumekenniń ustazdary Ahmet Jubanov, Shamǵon Qajyǵalıev, Nurǵısa Tilendıev, Qubysh Muhıtov.

Ádebıet, óner sańlaqtary Ábý Sársenbaev, Tahaýı Ahtanov, Syrbaı Máýlenov, Ǵafý Qaıyrbekov, Ábish Kekilbaev, Asqar Súleımenov, Zeınolla Serikqalıev, Saıyn Muratbekov, Shámshi Qaldaıaqov, Ázıdolla Esqalıev, Gúlsara Pirjanova, Seıfolla Ospanov, Orazbek Sársenbaev, t.b. edi.

Bulardyń árqaısysy ádebıettegi, ónerdegi qaıtalanbas dara tulǵalar. Biz tuǵyry berik dostyqty, adamgershilikti qasterlep eseıdik. Ómir atty uly sherýdiń sán-saltanatynda jarasym taýyp, ónerdi, ádebıetti kıe tútatynbyz.

Jumeken ózimen birge týǵan aǵa ne inisi bolmaǵandyqtan Syrbaı Máýlenov pen Ǵafý Qaıyrbekovti týǵan aǵalaryndaı, al Temirhan Medetbekov pen Keńshilik Myrzabekovti týǵan inisindeı kóretin. Ábý Sársenbaev — Jumekenniń rýhanı ákesi bolǵan adam. Jumekenniń uly aqyndyǵyn kózi tirisinde taısalmaı aıtqan aǵasy da osy Ǵafý aǵaı bolatyn. Joǵaryda atalǵan dos-joldastary eki úıdiń birindeı bolyp aralasqan adamdar.

5-suraq. Jumeken aqynnyń tragedıasy nede dep oılaısyz?

Jaýap: Jumekenniń tragedıasy — tyńǵa túren salǵanynda. Onyń jyrlaryndaǵy tereńdiginde, ózine deıingilerdiń eshqaısysyn qaıtalamaıtyndyǵynda. Eshkimge eliktemeýinde. Ózindik dara pikiri, temirqazyǵy bolýynda. Ózindik qyrymen tanylýynda.

Jumeken óz zamanynan ozyp týǵan aqyn. Jumekenniń óleńinde syldyr sóz, ásireqyzyl kóz aldaıtyn jyltyraqtyq joq. Jumeken óleńiniń árbir joly zamannyń júgin arqalap turǵandaı. Júrekpen jazǵan aqyn, ol daqpa-daq uıqas qýalaý, saýsaq búgip, býyn sanaý degen taptaýrynǵa baǵynbaǵan aqyn. Tipti adam retinde da erekshe jaratylǵan tulǵa dep aıta alamyn. Sol daralyǵymen ózgelerge uqsamaıtyn. Áldekimge laýazymy nemese qolynda bıligi bolǵany úshin jaǵyný, jaramsaqtanýdy bilmeıtin.

Kózi tirisinde baspaǵa óz qolymen usynýǵa úlgere almaı ketken sońǵy jınaǵy «Meniń topyraǵymnyń» 186-betindegi «Aty joq óleńdi» oqyǵan zerdeli adam «Ólgennen soń kóriner ótimdi isi, Bóten kisi, sen jalǵyz jetim kisi! Sen — ýaqyttyń aldyna túsip ketken radıo-sıgnal sekildisiń» degen joldardan ózi túıin jasaı alady. Mundaı, qulaqqa emes, zerdege arnalǵan joldar aqynnyń bolmysyn tanytady.

6-suraq. Jumeken aǵa ekeýńizdiń mahabbatyńyz jaıynda aıtasyz ba? Sizder qalaı tanystyńyzdar?

Jaýap: Jumeken ekeýmiz de es bilgeli bir-birimizdi syrttaı estip-bilip óstik. Oǵan sebep meniń ájem men Jumekenniń atasy bir topyraqta týyp-ósken (Batys Qazaqstan oblysynda) rýlas eken. Sóıtip, úlkenderdiń qarym-qatynasy, olardyń áńgimeleri arqyly bala kezimizden bir-birimizdi kórýdi armandap óstik.

Men Jumeken degen atty estýmen er jettim. Ekeýmiz de ata-ájemizdiń baýyrynda óstik, aıyrmashylyǵy — ol óz atasynyń, men — naǵashy atamnyń baýyrynda óstim. Ekeýmiz de sol óńirge — Qoshalaq qumyna aty shyqqan qos qarıanyń tuńǵysh nemereleri boldyq. Bir-birimizdi syrttaı jaqsy bildik. Meni tárbıelegen Balseker mamam alasha rýynan, ol kisi: «Nájaqama sálem berem, kórisip kelem» dep kórisý kezinde baratyn edi. Mamam aǵasyna kórisip kelgen saıyn aıtatyn sózi: «Nájaqamnyń jalǵyz nemeresi Jumekenjan adam bolaıyn dep turǵan bala eken, jalǵyzdan qalǵan tuıaq qoı, jasy uzaq bolǵaı. Qashan barsam da qolynda kitap, bala bolyp oınaǵanyn kórgen emespin» dep maqtap keledi. Meniń mamama eshkim unamaýshy edi, ol qandaı bala eken dep ishimnen oılap qoıamyn. Sol mamamnyń kóńiline qonǵan Jumeken degen at bir búıirimde jatty.

Jumekenniń ákesine tete qaryndasy, mýzyka zertteýshisi, ǵylym kandıdaty Jumageldi Nájimedenovtiń anasy Múlik apaı (shyn aty — Múlkıma) er minezdi, sózge sheshen, óte qaıratty adam edi. Ol da apam men jezdeme kórisem, sálem berem dep bizdiń úıge kelip turady. Sondaı aralas-quralas sátterde ol da maǵan qyzyǵatyn kórinedi. «Jezdemniń qyzy áppaq úlpershekteı bolyp ósip kele jatyr eken, kesteni, shilterdi sheber tigedi, ózi óte ıbaly eken» dep aıtatyn kórinedi, ekeýmiz qosylǵannan keıin apamnyń osy sózderin Jumeken maǵan aıtyp berdi. Meni kórgenshe ol da ishteı «qandaı qyz boldy eken» dep oılap júredi eken.

Men jeti jyldyq mektepti bitirip, Jumeken oqyp júrgen onjyldyq mektepke kelgenimde Jumekendi birinshi ret kórdim. Bul — 1952/53 oqý jyly bolatyn.

Jumeken maǵan jazǵan alǵashqy hatyn elý úshinshi jyly 27-shi naýryz kúni kanıkýl kezinde óz qolymen berip edi. Tórt jyl boıyna jazylǵan hattary ózimde saqtaýly.

Jumekenniń aspan tústes shaǵyn chemodany bolatyn. Chemodan túbine tóselgen «Lenınshil jas» gazetiniń arasyna meniń jazǵan hattarymdy shetin qara jippen tigip, uqyptap jınap júredi eken. Sol óleńderin jáne men syılaǵan kesteli ter oramaldy saqtap júr eken. Muqıattylyǵyna áli kúnge tań qalamyn.

Biz mektepte oqyp júrgen kezde qyzdar ózderiniń jaqsy kóretin balalaryna, syılas, syrlas dostaryna kesteli oramal syılaýshy edik. Jumeken keıin bir sózinde: «Maǵan talaı qyzdar oramal syılady, solardyń qaıda qalǵanyn bilmeımin. Sen syılaǵan oramaldy joǵaltyp alamyn ba dep kóp ustamaıtyn edim» deıtin.

Ekeýmiz bas qosqan jyldary, jastyǵym da bolar, qazaq qyzyna tán uıańdyǵym ba eken, álgi óz hattarymdy ózim oqyp, uıalyp jyrtyp tastadym.

Jumeken ekeýmizdiń bolashaq jolymyzdyń toǵysýy, bir-birimizdi syrttaı kórýdi armandap, kórgennen keıin bir-birimizdi unatýymyz kezdeısoq emes. Ata-analarymyzdyń da arman-tilegi bolýy ǵajap emes.

Jumeken ekeýmizdiń mahabbatymyzdyń kýási — elý jeti jyldan beri saqtalyp, qaǵazy sarǵaıǵan óz qolymen jazǵan hattarynyń birinen úzindi keltireıin:

Sensiz ómir men úshin — joq sekildi,
Sensiz shattyq qadalady oq sekildi.
Sensiz kórgen qýanysh qapamen teń,
Sensiz ómir ózime kóp sekildi.

17/VI 53

7-suraq. Jastarǵa jar tańdaýda qandaı tilek aıtar edińiz?

Jaýap: Jastarǵa aıtarym, men ózim tektilik degendi úlkenderdiń aýzynan kóp estıtinmin. «Tektiliktiń kıesi urady» degendi anamyz jıi aıtatyn. Ata saltyn ustaǵan qazaq urpaq tazalyǵyn saqtaýǵa muqıat qaraǵan. Urpaǵyna qoldan kelgeninshe tekti jerden qyz áperýge tyrysqan. Uly balıǵatqa tolǵanda tekti jermen qudalasýǵa, qyzyn tekti jerge uzatýǵa den qoıǵan. Óıtkeni, shańyraqtyń kıesin, bosaǵanyń qadirin tekti jerden alǵan kelin ǵana baǵalaıtyny osy kúni de dáleldenip otyr.

Bolashaq kelin kelgen bosaǵasyn máńgilik qonǵan uıam dep qadirlegende ǵana, qandaı qıynshylyq bolsa da tózip, osy bosaǵadan tek jer qoınyna ǵana ketem dep, er azamatyn ózinen joǵary qoıǵanda ǵana baqytty ómir súredi.

Al er-azamattarǵa aıtarym óziniń bolashaq úrpaǵynyń anasyn aıalaı bilýi kerek. Dórekilik kórsetpeýi kerek. Sonda ǵana shańyraqtan úlgili urpaq ósip-ónedi. Zamanymyz tynysh bolyp, jastarymyz ýaıym-qaıǵysyz baqytty ómir súrsin!

Áńgimeńizge kóp rahmet! Jumekendeı uly tulǵaǵa jar balý baqytyn mańdaıyńyzǵa jazǵan jaratqan ıem Sizdi árdaıym qoldap júrsin. Sizge myqty densaýlyq tileımin!

---