InfoHub Logo

Jumeken aqynnyń jýyrda jaryq kórgen jeti tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń jetinshi tomyna engizilgen áýlet muraǵatynan alynǵan sýretterdiń ishinde Stalıngrad maıdanynda sol aıaǵyn berip, elge aman oralǵan meniń ákem Hamıttiń sýreti de berilgen. Sýrettiń astyna jazylǵan "Jumekenniń kishi qaıyn atasy Hamıt Shákýalıev — Uly Otan soǵysynyń ardageri. Stalıngrad shaıqasynda bir aıaǵynan aırylǵan, kóptegen orden-medaldardyń ıegeri" degen jazbany oqyǵan adamnyń "kishi qaıyn ata" degen sózge oılanary haq.

Onyń syryna toqtala ketsek...

Aqynnyń jary Násip apa ásheıinde Jumeken aqyn týraly syr-suhbat bergenderge óz tórkini jaıynda aıtýyn ótingen kisige, «onyń Jumeken týraly suhbatqa qatysy bar ma ózi?» dep mańaılata bermeıtin. Bul joly kóptomdyqtaǵy atalǵan sýretke jazylǵan sózdi, ári elimizdiń keshegi tarıhynan sylyp tastaı almaıtyn aıtýly oqıǵanyń aıshyqty bir mezeti — Stalıngrad shaıqasynyń jetpis jyldyǵyna oraı tótesinen saýal berýdiń yńǵaıyn tapqandaı boldyq.

«Kishi qaıyn ata» ataýynan órbigen áńgimeniń tórkini...

Meniń týǵan ákem Shákýalıev Hamıttiń ákesi Shákýáli meshit ustaǵan ımam, asa bilimdi adam, óte baı bolypty. 1924-26 jyldary keńes úkimeti bıliginiń ámirimen meshitin órtep, ózin jer aýdaryp alyp ketken. Áıeli Manarsha týystary Aqtóbe jaqta kórinedi, ózi baıdyń qyzy eken, rýy — tabyn. Uzatylyp kelgende dúnıe-múlki, qalyńdyqtyń bas kıiminde, tutas kıim-keshek, áshekeıleri sándi de, aýqatty adamdardyń dárejesine saı kúmispen bezendirilgen eken. Kúıeýin aıdaýǵa alyp ketken kezde aǵaıyn-týys ýys-ýys kúmis áshekeılerin bólip alǵan qusaıdy. Eki balasymen jesir qalǵan Manarsha ájemiz qaınysy Isaǵulǵa turmysqa shyǵady, odan eki qyz dúnıege keledi. Ánápıa men Mádına degen qyzdar, keıin shesheleri Manarsha túıeden qulap, 40 jasynda mertigip qaıtys bolady, ákesi Isaǵul ekinshi ret úılengende eki qyzdy aǵalary Hamıt ógeı shesheniń qolyna qaratpaı ózine alyp asyrap-baǵady. Sodan ómir boıyna týystyq qarym-qatynasynda eshqandaı syzat túspegendiginen olardyń ákeleriniń bólek ekendigin týystardan bir de bir adam bilmegen kórinedi. Óz balalary da, tóńiregindegiler de aqamnyń úsh qaryndasynyń birge týmaǵandyǵynan habarsyz bolyp shyqty. Keıin, tipti bertin kele, sózden sóz shyǵyp, ata-tekten sóz qozǵalǵanda ǵana áńgime aıtylǵanda, bári tańǵalysady.

Qazir Mádına apamyz kózi tiri, Aqtaý qalasynda turady, úbirli-shúbirli ana. Al, aqammen birge týǵan Sáılekesh apamnyń jalǵyz ulynyń áıeli Nadejda enesiniń taqýalyǵyn, tazalyǵyn, qasıetin únemi aıtyp otyrady. Sáılekesh apam segiz nemeresin túgel ózi baǵyp-ósirgen. Óziniń basyna baılap júrgen, ısi sińgen aq oramalymen apam bala-shaǵasyn, nemereleri aýryp qalsa, olardy da emdep, terletip jazyp alady eken. Sol oramalyn kelini Nadejda áli kúnge deıin qasıettep saqtap otyr, óz nemerelerine de shıpasy bar ekenin aıtady. Ene retinde de, ana retinde de, jalpy, moldanyń tárbıesin kórgen áıel adam retinde Sáılekesh apamyz óz zamanynyń úlgili analarynyń biri edi. Quran oqyǵanda, daýystap, maqammen oqyǵanyn aýyldastary men týystary áli umytpaǵan, aıtyp júredi.

Hamıt — ákesi ustalǵanda on bes jasynda edi.

Otyz ekinshi jyly meniń shesheme úılengende kishi qaryndasy Mádına eki jasta eken. Sodan «táńir asyraǵan toqtyny bóri jemeıdi» degen, tórteýi de eti tiriligimen qatarǵa qosylyp, qartaıǵansha ómir súrdi. Ákemdi aqa deıtin edim. Aqam otyz ekinshi jyldyń kúzinde on toǵyz jasynda úılengen. Tórt jyldan keıin tuńǵyshtary — men dúnıege kelippin.

Meniń sheshem Qapıa — Mustaqtyń qyzy qoı kózdi aqsary kisi edi. Ózi boıshań, taldyrmash, kerbez adam bolatyn. Shashy buıra, minezi asa salmaqty, sabyrly edi. Boıjetken shaǵynda quda túsýshiler kóp bolypty. Biraq ákesi Mustaq qyzy — Qapıany batyrdyń tuqymy dep kedeı bolsa da ákemizge — Hamıtke beripti.

Qaıran sheshem-aı! Jumeken ekeýmiz elge barǵanda aldymen Jumekendi qushaqtap, betinen súıetin. Meni súıýge bata almaı, «aq marqam-aý» dep, jaqyndaýǵa, ıiskep-súıýge de bata almaı, eki attam jerden myrs-myrs jylamsyrap turýshy edi-aý, qaıran aq sút bergen anam!

Aqam jastaıynan aýdan kólemindegi bes kolhozdyń asaý jylqylaryn úıretken qaırattylyǵymen ári eńbekqorlyǵymen kózge túsken jigit eken. Jetim óskendikten turmystyń taýqymetin erte tartqan. Ómirdiń mánin saralap, ómirden óz ornyn tapqan adam. Batyrlar jyryn, qıssalardy kóp oqyǵan. Daýsy erekshe bolatyn. Oqyǵan jyrlaryn, burynǵy jyraýlardy jatqa aıtady. Ákeleri meshit ustaǵan molda kisi, Hamıt pen Kúljámılany (Sáılekesh apa deıtinbiz) eskishe saýattylyqqa baýlyp, quran súrelerin oqıtyn dárejege jetkizedi. Qurandy maqamdap oqyǵan aqamnyń daýsy men bilimdiligine ol kisimen jaqyn aralasqandar tańǵalatyn. Hamıt aqam soǵysqa ketkenshe jylqy baqqan. Naızager degen tól aty bolatyn.

Ákem maıdanǵa 1942 jyly 20 aqpanda Saraıshyq qalasynan attanǵan. Soǵystan oralǵanda Stalıngrad maıdanynda № 193 atqyshtar dıvızıasynda bolǵan. Shaıqasta bir aıaǵynan jaralanyp, tipti urys dalasynda úsh kún boıy óliktermen birge jatyp qalǵan. Qaza tapqandardy jınaǵanda, ákem tiri bolyp shyqqan kórinedi. Ony Stalıngrad gospıtalynda segiz aı emdegen.

Osy oqıǵa týraly keıin áńgimelegende «... bir esimdi jısam, qıan-keski urystan keıingi qan sasyǵan maıdan dalasynda yńyrsyǵan, sandyraqtaǵan tiri ólikterdiń arasynda jatqanymdy esime túsirdim. Oń jaǵymdaǵy orys soldatyna «qınalyp ketkenimdi, oǵy qalsa, meni atyp salýyn, sóıtip, jan azabynan qutqarýyn surap edim, ol ózime qarap «qazaqpysyń?» dep surady, men qazaq ekendigimdi aıttym, ol maǵan «qazaq ekendigiń ras bolsa, shyda, shyda, shyda!» dep qaıtalady. Ál-dármenin jıyp, meni shıneline salyp ólermendikpen súırete bastady... Qaıta aparǵysy, nemen járdem bergisi keldi, o jaǵyn bilmeımin... esimdi jıǵanymda gospıtáldaǵylar úsh kún boıyna ólikterdiń arasynda jatyp qalǵanymdy, jaraly aıaǵymdy kesip tastaǵandaryn aıtty...» dep edi.

Bir aıaqpen 1943 jyly elge aman oraldy. Elge oralǵannan keıin bir aıaqpen jatqan túıege ǵana, onyń ózinde de túıeniń miner jaǵynan emes, sol jaǵynan minetin. Batyrdyń tuqymy, er tulǵaly, qajyry men qaıraty tasyǵan qaıran azamat soǵystan keıin jıyrma jyldaı túıeshi boldy.

Aqamnyń án aıtqandaǵy daýsy qulaqqa óte jaǵymdy qońyr daýys. Ár sózdi maqamyna salyp aıtady. Munyń syry — jastaıynan quran jattatyp, maqamdap, daýystap oqytyp úıretkennen bolar, daýsynda senimdilik pen qudyretti bir áýen bolatyn. Bizdiń jaqta el aýzyna taraǵan Jumekenniń atasynyń maıdannan oralmaǵan jalǵyz uly — Jumekenniń ákesi Sabyredenge arnap shyǵarǵan «Sabyrjanǵa» degen tolǵaýy bar. Sol tolǵaýdy maqamdap aıta otyryp, aqamnyń jylap tebirengenin óz qulaǵymyzben estip óstik. Aqam ózi ońasha otyrǵan kezderinde de jyr-qıssalardy jatqa aıtyp, ishki sherin tarqatyp otyrady eken. Qaıran ákem, ómirinde es bilgeli kórgen qıyndyqtary, kóz aldynda ákesin tutqyndap, meshitin órtegen, ózderiniń tentirep jetim qalǵan sátteri, tipti soǵysta jaraqattanyp, úsh kún ólikterdiń arasynda qansyrap, elsizde jatqan kezindegi ómir kórinisteri kóz aldynan ótip, sher qysa ma eken... Álde ánshilik qasıet daryǵan týma talanttyń nebir ómir ótkelderinen aman ótip, ómirdiń qıynshylyqtary artta qalǵanyna shúkir etip, kóńili jaılana ma eken...

Ákem Uly Otan soǵysyna qatysyp, Stalıngrad shaıqasynda bir aıaǵynan aıyrylǵanda jaralanǵan aıaǵyn gospıtálda eki ret kestirgen kórinedi. Ekinshi ret operasıany narkoz saldyrmaı jasatqan, sol shydamdylyǵy, dárigerlerge ózi aıtyp, táýekelge barýynyń ózi júrektilikti, qaırattylyqty bildiretin qasıeti emes pe?! Urys dalasyndaǵy erlikteri eskerilmeı qalǵan joq. 1-shi dárejeli Uly Otan soǵysy ordenimen jáne birneshe medaldarmen marapattaldy.

Ákemniń ónerin aýyl-aımaǵy qatty baǵalaǵan, dostary arnaıy izdep kelip, qona jatyp tań atqansha jyr aıtqyzyp tyńdaıtyn kórinedi. Solardyń biri — ákemniń dosy Nurjaý sovetine qarasty «Jańa talap» kolhozynda kishi basqarma bolǵan Nurǵalıev Serikqalı bolatyn. Serikqalı aǵa belgili synshy Zeınolla Serikqalıevtiń ákesi. Ol kisi aýdan kólemindegi sharýashylyqtarda kishi basqarma bolyp qyzmette júrdi.

Ákem suńǵaq boıly, kókirek tusy keń, keýdesi shalqaq kisi edi. Ulymyz Maǵjannyń tulǵasy osy týǵan naǵashy atasyna kelińkireıdi.

1985 jyly Jumekenniń 50 jyldyǵyna baılanysty Ótebaı Qanahın, Aqushtap Baqtygereeva t.b. jazýshylar aqamnyń úıinde qonaqtyqta boldy. Qonaqtaryna «Sabyrjanǵa» degen tolǵaýdy bastan-aıaq oryndady. Ákemniń án-jyr aıtqandaǵy maqamy erekshe, daýsy da janǵa jáıli. Óteaqań taǵy aıtyńyz dep, biraz tolǵaý aıtqyzyp, tyńdady. Sol joly Ótebaı aǵamyzdyń bizge bylaı dep urysqany bar: «Myna kisiniń daýsyndaı daýys estigen emespin, bul erekshe áýen. Qazaq ónerine qosylar úles. Daýsyn mindetti túrde úntaspaǵa jazyp alyńdar» dep tapsyrdy. Jumeken de osyny úlken inim Maqsutqa talaı ret ótinish etip aıtyp edi. Ákem Almatyǵa kele almady, qolyndaǵy balalary boıkúıezdikke salynyp, daýsy jazylmaı qaldy. Ákem 1992 jyly 79 jasynda qaıtys boldy. Sheshem Qapıa 1994 jyly 78 jasynda qaıtty.

Al osy kitaptaǵy sýretter jıyntyǵynda berilgen Jumekenniń «úlken qaıyn atasy» meni alty aılyǵymda baýyryna salyp alyp, óz atyna jazdyrǵan, mápelep ósirgen naǵashy atamnyń — Mustaq ákemniń tektiligi men qadir-qasıeti jaıynda áńgime ózaldyna bólek, ǵumyrnamalyq hıkaıa...»

Iá, tektiden tekti tek týmas!

---