InfoHub Logo

Qasym óziniń bir óleńinde:

Óleńim meniń; bóbegim,
Ózime tartqan sekildi, —

degen edi. Aqyn jyrlaryn qaıta-qaıta oqyǵanda, jattalyp qalǵan kóp joldaryn eske túsirgende osy sózdiń rastyǵyna kózim jetkendeı bolady. Shyn jazýshy óz shyǵarmasynda aqyl-oıyn, kórgen-bilgenin, ómirden túıgenin sarqyp beretin bolsa, sonymen birge sol shyǵarmada óz minezin de ańǵartady. Avtordyń bar bolmysy kórinedi. Qasym óleńderinde avtordyń minezi ásirese aıqyn baıqalatyn. «Nar táýekel, qulash urdym qıynǵa», «Kókshetaý», «Elge hat» sıaqty tolyp jatqan óleńderinen er júrek ójet adamnyń erligi ósip tursa, «Týǵan el» sıaqty óleńderden darhan erkindikti sezesiz. «Kúlemin de jylaımyn», «Ózim týraly» degen óleńderden tereń tolǵanatyn oıshyl minez tanysańyz, «Ralıǵa jaýap», «Aǵaıǵa» degen óleńderin oqyǵanda meıirimi mol, janashyr, asa baýyrmal janmen syrlasqandaı bolasyz. Aqjarqyn, ázilqoı, oınaqy jyrlary jáne kóp. Osynyń bári keshegi ózimizben birge júrgen syrlas dosymyz Qasymnyń boıynda bar minezder edi.

Qasymmen 1947 jyly jas jazýshylardyń máslıhatynda tanystym da 1948 jyly áskerden bosanyp Almatyǵa kelgen soń aqyn ómiriniń sońyna deıin jup jazbaı dos boldyq. Osy jyldardaǵy talaı shyǵarmalarynyń qalaı týǵanyna kýá boldym. Kóp óleńderiniń tuńǵysh tyńdaýshysy da bolyp edim. Árıne, jıi aralasyp, birge júrgendikten onyń kóp minezderi úırenshikti bolyp, biraz jaıttardy elemegen de sıaqtymyn. Degenmen ýaqyt eleginen ótip, ekshelip qalǵan aqyn ómiriniń elesterinen estelik jazbaq oıym bar. Ázirge Qasym mineziniń bir ǵana qyryn — onyń adal, máımóńkesiz týra kisi bolǵanyn ańǵartatyn bir-eki epızodty aıtqym keledi.

Almatyǵa kelgen alǵashqy jyldary Qasymmen kórshi turdyq. Ekeýmiz kúnbe-kún kezdesip turatynbyz. 1949 jyly «Jastar daýysy» degen atpen jas aqyndardyń ortaq jınaǵy shyqty.

Sonymen ishinde meniń de óleńderim bar edi. Qasym sol óleńderim jóninde maǵan eshnárse aıtpaǵan-dy. Bir kúni kóshede kele jatyp maǵan:

— Tahaýı, men saǵan bir sóz aıtaıyn, — dedi. — Jýyrda «Sosıalısik Qazaqstanda» «Jastar daýsy» týraly meniń maqalam shyǵady. Sen menimen dos bolǵandyqtan jyly sóz dámetip óz atyńdy izdeısiń ǵoı, sol maqaladan. Biraq sen odan óz atyńdy taba almaısyń. Men seniń óleńderiń týraly esh nárse aıtqanym joq.

— Endeshe ózime aıt pikirińdi, Qaseke, — dedim men.

— Sony ózińe aıtaıyn dep kele jatyrmyn ǵoı. Seniń óleńderińde oı bar, áp-ádemi pikir de bar, — dep Qasekeń az emeýsiretip aldy da sóz aıaǵyn qataıtyp jiberdi. — Biraq sózderiń oralymsyz. Erkin tógilip turmaıdy. Óleń tabıǵaty mýzykadaı syńǵyrlap, quıylyp turǵan ushqyr sózdi qalaıdy.

— Sonda, Qaseke, óleńde oı bolmaý kerek pe, — dedim men, shamasy sasqanym bolý kerek.

— Oıdyń kókesi óleńde bolady, bala. Oıyń qansha tereń bolsa, sonshalyq tilge jeńil bolý kerek. Jurt tamsanyp, birden jattap alǵandaı bolsyn. Óleńde eki sózdiń arasynan ushqyn shashyrap tursyn. Olaı bolmasa sózdiń qıyspaǵany.

Qasekeń sodan keıin ıyǵymnan qushaqtady da óziniń jaıdary kúlkisimen jymıa qarap:

— Asyly sen óleńdi qoıǵanyń durys. Basqa janrǵa aýys, — dedi.

«Sen renjime», «kóńilińe aýyr alma» dep meni jubatqan joq. Qasym máımóńkeni bilmeýshi edi. Shyndyqty kózge baqyraıtyp aıtatyn da, kótere almasa «jasyq neme» eken ǵoı dep ondaı adamnan túńilip ketetin.

Qasymnyń osy sózinen keıin men óleń jazyp álek bolmadym. Qazir ádebıetke kóz jibere otyryp: on bes-jıyrma jyl boıy óleńniń de, óziniń de mazasyn ketirip, odan-budan sóz qurastyryp tatymsyz jınaq shyǵaryp júrgen aqyndyq darymaǵan jandardy kórip: «Apyrmaı, osylarǵa der kezinde aqyl aıtýshy bolmady ma eken, álde aıtqan aqyldy tyńdamady ma eken» dep qaıran bolam.

Qasym sońyna ergen jastardan adaldyq, shyndyqqa kelgende qatal bolýdy talap etetin. Óleńiniń ne óziniń minin týra aıtsań kóńiline aýyr almaıtyn. Meniń bir sózim Qasekeńe aýyr tıgeni áli esimde. Jazýshylar odaǵynda, sol 1949 jyly, bir jas aqynnyń shyǵarmasyn talqyladyq. Balalyq, bolý kerek, men ol shyǵarmany ystyqtaı qaýyp, qulap tústim. «Keremet jańalyq» dep boı bermedim. Qasym, Ǵalı sıaqty aqyndar sol shyǵarmany salqyn qarsy aldy. Biraz syn aıtty. Men olarǵa qarsy daý aıta kelip: «Bul jańalyq bolǵandyqtan sizderge túsiniksiz bolýy múmkin. Belınskıı aıtqan: Derjavınge tabynýshylar Pýshkın jańa shyqqanda oǵan qarsy bolady. Óıtkeni olardyń rýhanı ómiri Derjavın shyǵarmasyna baılanysty edi, al Pýshkın shyǵarmasynyń saltanaty olarǵa rýhanı ólim sıaqty edi degen. Men muny jańalyqty túsiný qıyn degen maǵynada aıtyp turmyn», — dedim. Aıaǵyn qansha jumsartqanmen ańdamaı aýyr sóz aıtyppyn.

Qasym meniń sózime qarsy pikirlerin dáleldeı kelip, sóz aıaǵynda «bizdiń rýhanı ómirimiz áli uzaq bolý kerek. Sen baıqamaı aıtqan bolarsyń», — dep eskertip ketti.

Májilisten ekeýmiz birge qaıttyq. Biraq Qasym ózge bireý bolsa kek tutyp ketetin álgi sózdi elegen joq. Jol boıy da, keıin de «sen solaı dep ediń-aý» degen sóz aýzynan shyqqan emes.

Ańǵyrttyq, bilmestigińe keshirimi mol Qasym jalǵan sóılep jaltarǵanyńdy esh ýaqytta keshirmeıtin. Bir-biriniń jaýyryn jaba toqıtyn jalǵan dostyq onyń janyna jat edi. Qasymnyń talant ıelerin tanyp, talaı jas talapqa kómek bergen ustaz ekeni málim. Aqyn óleńdi ǵana emes, adamdy jaqsy tanıtyn. «Qasekelep» elpildep kelgen talaı jaramsaqtardy boıyna darytpady. Bir ǵajaby solardyń shıkiligin birden biletin. Óıtkeni ol jalǵan nárseni birden sezip, tez tiksinip qalýshy edi.

Aqynnyń adal, shynshyl minezi ózimen birge ólgen joq, tamasha óleńderinde júr.

1964

---