InfoHub Logo

Poezıa men mýzykanyń sıqyrly syryn bógde sózben aıtyn jetkizý dúnıedegi eń qıyn nárse bolar. Óıtkeni, adam balasynyń osy ozyq eki óneri oqýshysy men tyńdaýshysyna óz syryn ózi pash etedi. Sondyqtan da óleń sıqyry daryǵan shynaıy aqyn jaıly sóz aıtý aýyr mindet. Shyn poezıanyń qat-qabaty qalyń, san qyrly áseri bar, kóńilińdi baýrap alatyn sıqyry da qubylmaly.

Keıde bir óleńnen shadyman shat kóńil de, qapaly qam kóńil de keregin taýyp tebirenedi. Óleń atty syryn ishine búkken asyl tasqa árkim óz kókiregindegi sezim sáýlesin, parasat sáýlesin túsirip keredi, sol sáýlesiniń kúshi men nuryna oraı túsinip te kóredi. Biraq óleń tereńinde biz ańǵarmaǵan, urpaq uǵynar qat-qabattar qalady. Bul netken sıqyr? Bul sıqyrdy biz ashyp bolǵanymyz joq. Sony túbine jetip asha almaǵanymyzdyń ózi abzal. Óıtkeni, biz ańǵarmaǵan taǵy da bir syry qalmasa, tereńinde biz jetpegen taǵy da bir qabaty bolmasa — poezıanyń taýsylǵany.

Sıqyrly aqyn, syry tereń aqyn Hamıt Erǵalıev týraly sózdi qınalyp bastaýym da sodan. Aqyn alpysqa kelipti. Inemen qudyq qazǵandaı, óner jolyna qyryq jyl ómirin beripti, Osy qyryq jylǵa kóz júgirtip kórseńiz, adamnyń rýhanı ómiri men óner ómiriniń ne bir ǵajaıyptary kóz aldyńyzǵa elester edi. Ol qýanysh pen kúıinishke, qajymas eńbekke toly ómir. Aqyn ómiriniń, alǵashqy kezeńine kóz salsaq, on jylǵa jýyq ýaqyty izdeniske ketipti. Ol qalamynan shyqqan tuńǵysh uıqastardy gazet-jýrnaldarǵa, baspaǵa ala júgirmepti. Myńdaǵan jol óleńinen iriktep-iriktep, ondaǵan joldaryn ǵana jarıalapty. Bul jas talapkerde sırek kezdesetin, keıingilerge úlgi-ónege bolatyn qatal talǵampazdyq. Sonymen birge Hamıt Erǵalıevtiń poezıadaǵy alǵashqy on jyldyǵyn úlken talanttyń býlyǵý tusy dep aıtýǵa bolar edi.

Sodan da bolar, sol býlyqqan zor daýys birden ashyldy. Ony ashqan halyq basyna túsken uly syn — keshegi Uly Otan soǵysy. Burynǵy tarıh arqalap kórmegen salmaǵy bar, qasireti men jeńis qýanyshy aralas uly oqıǵa eldi de eseıtti, jyrdy da eseıtti.

Uly jeńisten keıin qazaqtyń jarqyrap aıtylǵan óleń jármeńkesinen oryn taýyp, kózge túsý qandaı talantqa da ońaı soqpaıtyn. Osyndaı úlken dýmanda qazaq poezıasyna birden kelgen Hamıt Erǵalıevtiń daýsy qulaqqa eren estildi. Bir qyzyq jaǵdaı, buryn qaǵa beriste sırek jarıalanǵan Hamıt óleńderinen habary az qaýymǵa aqynnyń alǵash shyqqan «Áke syry» poemasy tosyn jáne keremet áser etti.

«Áke syry» poemasynda sol kezdegi qazaq poemalaryna tán daǵdyly sújet, qaharman keıipker joq. Qazaq poemasyna lırıkalyq geroı, úlken lırıkalyq geroı basty keıipker bolyp endi. Munda jalyndy pýblısısıka, fılosofıalyq oı tolǵaý, názik psıhologıalyq tebirenister jymdasyp, bir arnaǵa toǵysqan.

Aqynnyń bastapqy on jyldyq eńbeginiń elekten ótken asyly, somdalyp syǵymdalǵan quryshy sıaqty «Áke syry» poemasynan keıin Hamıt Erǵalıev jańasha bir qyrynan jarq etip, oqýshysyn taǵy bir tańyrqatty. Jańa ǵana tapqan jaqsy arnasyn jalǵaı berýdiń ornyna ózgeshe bir óleń ózegin qazýǵa kirisipti. Ol «Úlken joldyń ústinde» poemasy bolatyn. Munda da ol ózin týdyrǵan qazaqtyń óleń topyraǵynan oıqastap shyǵyp ketpeıdi. Biraq sol óleńniń jańa múmkindigin ashyp, órisin keńitedi.

«Úlken joldyń ústinde» — syrt kózge jupyny, dástúrli dúnıe sıaqty. Kádimgi sújetti poema. Oqýshy ony súısinip jutyp qoıady da, ishinde ne jańalyǵy baryn ańǵarmaı da qalady. Al oılana qarasań, osy poema qazaq óleńine taǵy bir tynys ashqanyna kóziń jetedi. Qarapaıym kúndelikti tirshilik, prozalyq qubylystar óleń tiline, ásirese, poema janryna ilige bermeıtin. Hamıt osy prozalyq nárselerdi poezıa tiline aýdardy. Sóıtip, qazaq óleńiniń óleńdik qasıetin joǵaltpaı — tipti prozanyń aýyr júgin arqalap kete alatynyn, sol kezde romantıka men bıik pafostan tómendeı almaı júgirgen poezıanyń realısik, sýretkerlik qaýqarynyń moldyǵyn tanytty.

Aqyn bul poemada proza qoımasynan kóp realısik sýretteý quralyn alyp, poezıaǵa túsirdi. Keıipkerdiń minez-qulqyn ashatyn sóz saptasy — dıalogtyq ne bir oınaqy tili tabylyp, úlken poemaǵa — prozadaǵydaı teń pravoly sýretteý quraly bolyp kirgeni de — osydan bastalǵanyn umytpaýymyz kerek.

Hamıt Erǵalıev qazaq poezıasyna — jańa zamannyń, búgingi kúnniń jyrshysy bolyp keldi. Ol ótken kezdiń batyrlary men ǵashyqtaryn emes, bizdiń zamandastarymyzdy, kúnde kórip kózimiz úırengen, kádimgi qarapaıym adamdardy jyrlady. Aqynnyń keıipkerleri sapyna kolhozshydan bastap, melıorator, mehanızator, ekskavatorshy, ár saladaǵy ınjenerler sıaqty «óleńge ılikpeıtin» mamandyqtyń adamdary qosyldy. Shynyn aıtý kerek, bizdiń poezıa mundaı mamandyq ıeleriniń kúndelik tirshiligine kire almaı kóbine syrtynan madaqtaıtyn. Olardyń is-qımylyna eski poetıkalyq arsenaldan balama,teńeý izdeıtin.

Hamıt Erǵalıev jańa arnanyń júlgesin birden tapty da jańa zamandy, mezgildi óz tilimen sóıletti. Qazaq óleńiniń qasıetin myqtap saqtaı otyryp, ol daǵdyly sýretteý, tolǵaý, baıandaý tásilderin ózgertip, ózgeshe utymdy da áserli jol tapty.

Qyrqynshy jyl. «Maı»
kolhozy qoı baǵyp,
Kolhozshy áıel qurt
qaınatty ot jaǵyp
Túste Naryn jıeginde,
úılerdiń
Shatyrlaryn turdy ańyzaq
jel qaǵyp.
Qoı shetinde tań atqansha
ándetken
Shopandarǵa qarap ótti
aı kókten.
Etikshi men ustanyń da
úıi oıaý
Túnde maı sham syǵalady
áınekten
Kúnde aýyldyń kórip
mundaı mol nanyn,
Tirshiligin, el ádetin, el zańyn.
Byltyrǵydaı jipten jıi sekirmeı
Osy arada ósti bıyl
Gúljanym.

«Bizdiń aýyldyń qyzy» atty belgili dastannyń osy alǵashqy qarapaıym, oınaqy joldary da ishine kóp syrdy búgip tur. Osy az ǵana joldyń ishinde peızaj da, kóńil kúıi de, mezgil sýreti de, sol kezdegi kolhozdy eldiń turmys-hali — barshasy móldirep tur.

Bul jańa zamanǵa, jańa taqyrypqa oraı zaman talap etken qazaq óleńiniń jańa tili, qazaq poezıasynyń jańasha sýretteý tásili edi.

«Úlken joldyń ústinde», «Bizdiń aýyldyń qyzy», «Seniń ózeniń» atty kólemdi poemalarynda aqyn bizdiń zamandastarymyzdyń tamasha obrazdarynyń úlken galereıasyn jasady. Esbolat pen Popov («Úlken joldyń ústinde»), Gúljan men Kóshek («Bizdiń aýyldyń qyzy»), Shapaı men Aıbolov («Seniń ózeniń») qazir oqýshylarǵa etene jaqyn bolyp ketken, beıne bir prozalyq úlken shyǵarmadaǵydaı jan-jaqty, minez-qulqy daralanǵan, syrt pishinderi de kóz aldynda turatyn tolyqqandy obrazdar.

Qazaq poezıasyndaǵy epıkalyq janrǵa myqtap qulaǵan aqyn óziniń keń qulashty, úlken arnaly týyndysy — «Qurmanǵazyny», oǵan jalǵastyra «Kúı dastan» poemalaryn jazyp qazaq ómiri men óneriniń keshegisi men búgingisin jalǵastyryn, epıkalyq iri dúnıe berdi. «Qurmanǵazy» poemasynda avtor óleńniń múmkindik arnasyn keńeıtip, on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy qazaq ómirin jan-jaqty kórsetedi.

«Kúı dastan» poemasyn «Qurmanǵazynyń» zańdy jalǵasy der edim. Aqynnyń jemisti izdenisiniń nátıjesinde poemada úlken óner ıesi, kompozıtor Ahmet Jubanovtyń som beınesi jasalǵan. Sóıtip, eki dastan tabıǵı astasyp, halqymyzdyń áriden berige Jalǵasqan óner jolyn, rýhanı izdenisteri men kúızelis-tebirenisterin jyrlaıtyn shyn mánindegi epıkalyq kesek týyndyǵa aınaldy.

Hamıt Erǵalıev aqyndyq dıapazony da, taqyryp sheńberi de keń sýretker. Onyń shyǵarmalarynda ınternasıonaldyq saryny úzilip kórgen emes. Ataqty Chapaevqa arnalǵan «Oraldaǵy otty tún» poemasy men Taras Shevchenkonyń Mańǵystaýdaǵy ómiri jaıly tolǵaýyn bólip aıtpaǵannyń ózinde, ınternasıonaldyq rýh aqynnyń barlyq shyǵarmasynan esip turady.

Aqyn dıapazonynyń keńdigi jaıly aıtqanda, onyń epıkalyq qulashy men poetıkalyq arsenalynyń baılyǵyn aıtamyz. Ol jalyndy pýblısısıkaǵa da, epıkalyq baıandaýǵa da, realısik shtrıh pen detalǵa da, názik lırızm men jyly ıýmorǵa da birdeı sheber ekenin dáleldeı berdi. Biraq, osynshama ár qıly qasıetterdiń báriniń de basyn qosa otyra X. Erǵalıev árqashan eshkimge de uqsamaıtyn ózindik dara sıpatymen kórinip keledi. Ol qazaq óleńine qıynnan qıysqan kúrdeli uıqas pen sony tirkesterdi ákeldi. Onyń ózi qazaq óleńiniń múmkindigin molaıtyp, tynysyn keńeıtken jaqsy jańalyq bolyp shyqty.

Hamıt Erǵalıev áli kúnge tynymsyz izdenisin bir sátke úzip kórgen emes. Onyń qaı shyǵarmasyn oqysań da, ábden aqqaptal bolyp alǵan salqyn qandy sheberdiń sabyrlylyǵyn emes, jańaǵa talpynyp, sonyǵa boı urǵan jalyndy jasqa tán albyrttyqqa jolyǵasyz. Buǵan sońǵy kezde ǵana jazylǵan «Qyz qıssasy» men «Qaharman týraly hıkaıasy» kýá.

Aqyn ádebıettegi qıyn da kúrdeli barlaýshylyq qyzmetti tańdap aldy. Bul jolda tabatynyń da, joǵaltatynyń da, súıinishiń de, kúıinishiń de az bolmaıdy. Hamıt Erǵalıev ta — qıyn jolmen qıaǵa órmelegen. Daý-damaıdy da az kórgen joq. Alaıda ol alpysqa kelse de, aqynǵa tán albyrttyǵynan, jańalyq qumarlyǵynan, qıynǵa qushtarlyǵynan aıyrylǵan emes.

Aqynnyń kópten jazyp kele jatqan «Jyldar, jyldar» dastanyn da oqýshy qaýym zor qýanyshpen qarsy alyp, oı júgirtip, keshegi men búgingisin toqaılastyra tolǵanyp, tebirene oqıdy. Bul aqynnyń ózi men óz dáýiri týraly oı tolǵanysy bolmaqshy. Avtor — Oktábrdiń qurdasy. Ol ótken oqıǵalardyń ánsheıin kýágeri ǵana emes, bizdiń tamasha dáýirimizdiń barlyq qýanysh-súıinishine shyn júregimen qýanyp, shyn júregimen tebirengen kúresker qaıratkeri.

1976

---