InfoHub Logo

Ábý Sársenbaev búgingi qazaqtyń qalyń ádebıet qaýymynyń qaq ortasynda júrgen barshamyzdyń aq kóńil, elgezek jandy, meıirban aǵamyz. Qýanyshyńda aqtaryla qýanatyn, qasiretińdi qaltqysyz bólisetin, jas qaýymnan jylt etken talant kórinse soǵan shirkeı bolyp, baspalar men redaksıalarǵa aldymen jeteleıtin ádebıetimizdiń jansebili. Adamgershilik, kisiligimen, aqaýsyz aǵalyǵymen árqaısymyzǵa etene jaqyn, et jaqyn bolyp ketken jan.

Sondyqtan da Ábekeń týraly sóz aıtý óte qıyn. Ózińniń birge týǵan súıikti aǵań, ne iniń týraly, nemese ákeń týraly top aldynda ne aıta alar ediń! Tolqyǵan sezimiń ishińde ǵana tebirenedi, syrtqa shyǵarsań sáni ketedi. Ábekeńdi de óz boıyńnan bólip alyp, alshaq qoıyp, aqyn tulǵasyn, jazýshylyq sıpatyn salqyn qandy sarapshynyń synshyl kózimen saralap shyǵý ońaı emes.

Áıtse de, búgingideı toı kúni, Ábekeńdi daralap alyp, az ýaqytqa ózimizden alshaq qoıyp, Ábý Sársenbaevtyń ádebıet jolyna kóz salyp kórelikshi.

Ábý Sársenbaev meniń qurdastaryma mektep qabyrǵasynan tanys. Biz aqynnyń alǵashqy kesek týyndysy — «Edil tolqynyn» oqyp, tolqyǵan jandarmyz. Keń qulashty, epıkalyq, qaýqarly bul shyǵarma — sol kezdegi qazaq poezıasynyń eleýli bir asýlaryna jatatyn. Qazaq poezıasynyń jańa zaman, Oktábr taqyrybyna eńserile bet buryp, sol tustaǵy óz zamandastarynyń beınesin jasaýǵa, jan syryn ashyp, rýhanı ómirine tereńirek boılap, kúres jolyn beınelep, ańsaǵan arman-tilegin jyr qudiretimen ashýǵa degen talaptyń, keleshegi mol ıgi nıettiń bastamalarynyń biri edi bul poema.

Ábý Sársenbaevtyń tvorchestvosynyń syryn ǵana emes, aqyndyq taǵdyryn uǵý úshin ol shyńnan bastaý-bulaqtarǵa kóz júgirtip kórelikshi. On toǵyzynshy ǵasyrda árqaısysy jeke-dara asý bolǵan Mahambet, Shortanbaılar, uly Abaı eńsesin kótergen qazaqtyń óleń-jyr óneri Uly Oktábrden keıin qaıta túledi. Jańaryp, daýsy qaıta ashylyp, dúr silkinip, tegeýrindi serpinge kóshti. Jalyndy revolúsıoner, asqaq aqyn Sáken Seıfýllın qazaq óleńine jańa yrǵaq, erekshe serpin, jańa ıdeıamen rýhtanǵan pafos ákelse, eren júırik aqyn İlıas Jansúgirov qazaqtyń baıyrǵy óleńiniń eski arnasyn arshyp, qazaqtyń jyry men qara óleńiniń búgingi zamanǵy mádenıetti poezıadan kem túspeıtin sýretkerlik, syrshyl lırıkalyq, názik psıhologıalyq múmkindigi mol ekenin tanytyp, kóne arnamyzdy jańartyp berdi. Maılın Beıimbet bolsa, asaýdy noqtalap alǵandaı qazaqtyń pafosty, aryndy óleńin jýsatyp, oǵan tamasha prozanyń rıasyz shynshyl aqıqattyǵy men dáleldigin, mergen kózdiń baıqaǵyshtyǵyn, jan sergiter ıýmoryn engizip, qazaq poezıasyn taǵy bir tamasha qyrynan ashqan bolatyn.

Mine, osy Oktábrden keıingi aldyńǵy tolqyn, alyp tolqyn úzilip qalǵan joq. Poezıamyzǵa Asqar Toqmaǵambetov, Jaqan Syzdyqov, Isa Baızaqov, Taıyr Jarokov, Ábdilda Tájibaev, Qasym Amanjolov, Jumaǵalı Saın, Qalıjan Bekhojın sıaqty aqyndardyń jańa tolqyny kelip qosyldy. Osy tolqynnyń qan ortasynda Ábý Sársenbaev boldy. Bular bir-birine uqsamaıtyn, jeke-dara sýretkerler, árqaısysy ár dárejede jańa poezıamyzǵa ózderiniń eleýli úlesterin qosty. Túbirli shuǵyl ózgerister arqyly sosıalısik jolmen jańaryp kele jatqan qazaq ómiriniń jyrshylary boldy. Osy atalǵan aqyndar qaýymy, Ábekeńniń teteles týystary, qazaq poezıasynyń jańa bir belesine kóterildi. Zamanymyzdyń jyrshysy, halyq oıynyń aqyndyq kórinisi bolýmen qatar, ári óz dáýiriniń jyr-shejiresi boldy. Ábý Sársenbaevtyń otyzynshy jyldardaǵy poezıasy osynyń aıǵaǵy. Sonaý Oktábrden keıingi túbirli ózgeristerdi naqty kórkem obrazdar arqyly sýretke túsirgen, epıkalyq keń tynysty «Edil tolqyny» poemasynan «Aq gúl» atty lırıkalyq názik poemasyna deıin, úlkendi-kishili óleńderine deıin — aqynnyń barsha shyǵarmasynan sol kezeńniń beınesin ǵana emes, dáýirdiń lúpildep soqqan qan tamyryn, tynysyn sezemiz.

Árıne, otyzynshy jyldardaǵy qazaq poezıasy men jetpisinshi jyldardaǵy qazaq poezıasynyń arasynda qyryq jyl ómir, qyryq jyl izdený, ósý joly jatyr. Biraq, poezıamyzdyń qazirgi shyqqan satysy otyzynshy jyldardyń shyqqan belesin mansuq etpeıdi. Qazirgi ósý-izdený jolynda sony ózine tirek etedi. Al, Ábý Sársenbaev bolsa qazaq sovet poezıasynyń ótken jolyn sonaý basynan derlik ótip kele jatqan aqyn. Sondyqtan da aqyn joly — sol qyryq-elý jyldyq qazaq poezıamyzǵa has tabystar, kemshilikter, izdený saparyndaǵy sátti, sátsiz qadamdar osy aqynnyń, boıynan túgel tabylady.

Otyzynshy jyldardyń ekinshi jarymynda bir ýaqyt jalań pafos syńaıyna boı urǵandaı bolǵan poezıamyz Otan soǵysy kezinde, halyq basyna kún týǵan uly syn saǵatta basqa bir qyrynan kórinip, jańa sapasyn ashty. Eń aldymen sovet poezıasy sapqa turdy. Aqyndar jaýyngerlerdi óleń-jyrymen ǵana demep qoıǵan joq, ózderi de qoldaryna qarý alyp maıdanǵa attandy. Aty shyǵyp, elge tanylǵan aqyndar Ábý Sársenbaev, Qasym Amanjolov, Abdolla Jumaǵalıev, Jumaǵalı Saın, Qalmuqan Ábdiqadyrov, Dıhan Ábilev, Álı Esmámbetov, Yqlas Adambekovter... alǵy shepke attandy. Biz zeńbirek gúrsiliniń arasynan soǵystaǵy aqyndardyń daýystaryn da estip júrdik. Al, osy soǵys jyldary — bizdiń poezıamyz úshin erekshe beles boldy. Soǵys aldynda áli de syry ashylmaı, býlyǵyp, jańa tepsinip kele jatqan Qasym jyry qanshama bıikke shyrqady. Úzdik shyqqan «Abdolla» poemasyn bylaı qoıǵanda, onyń maıdan jyrlary — tuńǵıyqtan jaryp shyqqan oı tebirenisimen, tosyn, ǵajaıyp sýret, obrazymen qazaq poezıasyn jańa beleske kóterdi. Jumaǵalı Saınnyń partızan jyrlary qazaq poezıasyna ańsaǵan móldir bulaǵyndaı quıyldy. Sol kezderi beldi aqyndarymyz Ábdilda Tájibaev, Taıyr Jarokov, Qalıjan Bekhojın, Dıhan Ábilev jyrlary da qaıta túledi. Sonymen birge Uly Otan soǵysy bizdiń poezıamyzǵa ot keshken urpaq arasynan taǵy bir kúshti tolqyn ákeldi. Ol tolqyn — alǵashqy iri týyndysy «Áke syry» poemasymen úlken poezıaǵa eńserip kirgen Hamıt Erǵalıev, Syrbaı Máýlenov, Juban Moldaǵalıev, Muzafar Álimbaev, Eset Áýkebaev sıaqty daryndy aqyndar bolatyn. Bularǵa ilese qazaq lırıkasynyń san qıly syryn ashyp, alýan boıaýmen órleı túsken Qýandyq Shańǵytbaev, Ǵafý Qaıyrbekov, İztaı Mámbetov, Saǵı Jıenbaev, Qabdykárim Ydyrysov sıaqty alýan túrli aqyndar toby kelip qosyldy.

Osy uly maıdan Ábý Sársenbaev poezıasyn da jańa satyǵa kóterdi. Aqynnyń jyry oıly, salmaqty sanaǵa tolysyp, lırıkalyq syrshyldyǵy tereńdep, boıaýy ádemi naqyshtala tústi.

Maıdanda maqsat — bireý, ajal — bireý, jeńis — bireý bolǵanmen, maıdan bar aqyndy bir qalypqa salǵan joq. Ár aqyn ózin tapty, óz tabıǵatyn ashty. Ábý Sársenbaev jaratylysynan gýmanıs, názik jandy syrshyl aqyn bolatyn. Ol soǵysta da, maıdan poezıasynda da óz tabıǵatyn ózgertken joq. Maıdandaǵy maıor Sársenbaev: «Apyr-aý, meniń aıqaıǵa kelmeıtin bıazy daýysym mynaý dúnıe qulaǵyn tundyrǵan zeńbirek gúrsilin, qandy qyrǵynnyń arsy-gúrsi zilzala shýylyn basyp soldat qulaǵyna jeter me eken, júregimniń dirildegen lúpili, aıaýly sezimdi oıatyp názik syr shertetin lırıkam kúnde ajalmen betpe-bet kelip, qanyna qaraıyp qatyp qalǵan soldat júregin qozǵaı alar ma eken», dep múmkin talaı qınalǵan da shyǵar.

Al, naǵyz shyndyǵyna kelsek, Ábý Sársenbaevtyń bıazy, meıirimdi daýsy soldat qulaǵyna anyq jetti, onyń syrshyl lırıkasy qanǵa qaraıyp, maıdan tútinine totyqqan soldat júregin shynymen tebirentti.

Shynynda da soǵys degen oıyn emes. Ol qataldyqqa da, qatygezdikke de úıretedi: kúırektik, kóńilshektikten aryltyp, ajal degendi úırenshikti nársege aınaldyryp, kisi ólimine etińdi óltirip, adam qasiretine kóńildi soqyr etip te jiberedi. Biz aıanbaı da, aıamaı da soǵystyq. Jaýdy qyrdyq ta, qyryldyq ta. Biraq, sonda da qanypezer, qatygez, kisi óltirýshi bolǵan joqpyz. Biz óz elimizdi azat etý úshin kúrestik, ómir úshin kúrestik. Árıne, qatal jaǵdaı kóp jaqsy sezimderimizdi tunshyqtyryp, júregimizdi tosańsytyp ta tastady. Mine, osyndaı kezde Ábý aqynnyń tamasha jyrlary kóp nárseni qaıta oıatty, maıdandaǵy ákeniń balasyna degen, er jigittiń súıgen jaryna degen, jas soldattyń ata-anasyna arnalǵan sezim-ańsaryn qaıta oıatyp, kóńil kirin arshyp berdi.

Aqsha bult... Shetsiz-sheksiz órt teńizine, lapyldaǵan ot muhıtyna qaýyrsyn qanatyn sharpytpaı ushyp jetken aq shaǵala. Doly dúleı kenet bir sátke siltideı tynyp, qan sharpyǵan qaraqoshqyl bult qaq jarylǵandaı boldy da, biz móldir kók aspannan appaq aqsha bultty kórdik. Qanǵa malynyp, otqa qaqtalyp kón bolyp ketken soldat júregi dir ete qaldy. Tereńimizde tyǵylyp qalǵan asyl sezimimiz oıandy. Jas soldattar jar ańsadyq, mahabbat, izgilik ańsadyq. Jyldar boıy topyraqqa oranyp, tútinge sharpylyp kústenip ketken soldatqa aqyn qylaýsyz tazalyq, páktik ákeldi.

Maıor Sársenbaev sovet armıasynyń sapynda Stalıngradtan bastap Balqan túbeginen túgel ótip, Evropanyń orta deńgeıine jetti. Rýmyn, Bolgar, Madıar, Avstrıa elderin azat etýge qatysty. Osy kezde bizdiń qulaǵymyzǵa Sársenbaevtyń «Mazasyz Ýkraına túni», Balqan jyrlary, Balaton jyrlary da jetti. Soǵystyń óz zańy — jaýǵa degen óshpendilik zańy bar. Qandy qyrǵyn alas-qapasta qas pen dosty ajyratyp jatýǵa mursha da bola bermeıdi. Al, aqyn júregi osyny ajyrata bildi. Kerek jerinde tebirene bildi. Bul bizdiń armıanyń azattyń mısıasynan, sosıalısik qoǵamnyń gýmanısik tabıǵatynan týǵan jyrlar bolatyn.

Ábý Sársenbaevtyń qazaq, poezıasynan ornyqty oryn alǵan maıdan jyrlarynyń zańdy jalǵasy esebinde «Ofıser kúndeligi», «Jaýynger monology», «Batyrlardyń izimen» kitaptary dúnıege keldi. Bular naqtyly, dokýmentti dúnıe bolǵanmen, kádimgi kórkemdik dárejege kóterilgen shyǵarmalar. Jazýshynyń bul týyndylary qazir alystan, tarıhqa aınalyp ketken maıdan ómirin prozanyń baısaldy baıandaýy, naqtyly sýreti men ómir baıqaǵyshtyǵy arqyly kóz aldymyzǵa qaıtyp ákeledi. Biz bul kitaptardan kóp ultty sovet jaýyngerleriniń janqıar erligin, patrıottyq sezimin ǵana emes, solardyń kóbiniń jaqsy shtrıh, detalder arqyly jasalǵan, este qalarlyq qyzǵylyqty beınelerin kóremiz. Maıdandas dostaryn ańsaı, saǵynyp otyryp jazǵan aqyn proza quralymen sol dostaryn bizdiń kózimizge kórsetip, jaqsy tanystyryp, júregimizge jaqyn etti. Bul — maıdandas dostar aldyndaǵy aqyn boryshynyń bir óteýi bolsa kerek.

Ábý Sársenbaev jaratylysynan aqyn bolǵanmen, proza salasynda da eleýli eńbek etken, dramatýrgıamyzǵa da qatysqan adam. Bul kisiniń «Tolqynda týǵandar», «Teńiz áýenderi» atty oqýshy qaýymǵa keń taraǵan úlken romandary sonyń aıǵaǵy. Ábekeń Kaspıı teńiziniń jaǵasynda, Edildiń quıarlyǵynda týǵan. Kóp shyǵarmasynyń taqyrybyn da, nárin de sol týǵan topyraqtan alyp keledi. Aqynnyń Atyraý alqabynyń jyrshysy atanýy da sodan. Prozaǵa jyr lebin, poezıa sazyn ala kelgen «Tolqynda týǵandar» romanynda jazýshy revolúsıa tabaldyryǵynda turǵan Atyraý alqabynyń jumysshy-balyqshylar óńirin sýretteıdi. Munda qazaq, orys balyqshy-jumysshylarynyń este qalarlyq obrazdary jasalǵan, revolúsıa aldyndaǵy shıelenisip kele jatqan ómir atmosferasy jaqsy berilgen. Tap tartysynyń shıelenisýi, balyqshylardyń taptyń sanasynyń oıanýy da nanymdy. Aqynnyń bul týyndysynda onyń kóp shyǵarmasyna arqaý bolatyn halyqtar dostyǵy, ınternasıonaldyq rýh mol.

Ábý Sársenbaevtyń balalar ádebıetine sińirgen eńbegi de úlken. Aqynnyń sezimtal syrshyldyǵy men adamgershilik úlken meıirimi balalar úshin jazǵan jyrlaryna da sáýlesin túsirip, erekshe jylylyq quıady. Aqyn bul saladaǵy jemisti eńbegine «Kapıtan uly» atty prozalyq úlken shyǵarmasyn qosty.

Ábekeń jetpis jasqa toldy, osy ómirde aqynnyń elý jyldyq tvorchestvolyq eńbegi jatyr. Bul kólemdi eńbek, úlken eńbek qazaq sovet ádebıetine óziniń eleýli, qomaqty ornyn aldy, búkil Odaq kóleminde tanyldy. Qazaq poezıasynda Ábý salǵan iz bar. Onyń taý bulaǵyndaı móldir sazy bar. Bul bir adamǵa az eńbek, az baqyt emes.

Árıne, Sársenbaevtyń ósý joly, sheberlik bıigine kóterilý sapary ońaı, taqtaıdaı jazyq bolǵan joq. Ol árbir shyn talanttyń joly. Búgingideı toı daqpyrtynda «Ábekeńniń jazǵandarynda min joq, bári birdeı túgel marjan» desek, aldymen aqynnyń ózin renjiter edik. Bizdiń ádebıetimiz kóp izdendi, ósý jolynda «balalyq aýrýǵa» shaldyǵyp, ilgeriler shıyrlap ketken qonysqa da qonyp kórdi, biraq sol kemshiliginen kósh-jónekeı arylyp, únemi tazartyp ósip keledi. Ábý Sársenbaevtyń da joly osy jol, týǵan ádebıetiniń joly.

Es bilgeli qoǵam qyzmetin atqarýdan Á. Sársenbaevtyń moıny bosaǵan kúni joq. Baspaǵa dırektor bolsyn meıli, ár túrli redaktorlyq qyzmet atqarsyn meıli — osynyń eshqaısysy ol úshin mansap orny, resmı qyzmet bolyp kórgen joq. Bul kisiniń aqyly ne aqysyz qyzmettiń qaısyna kóbirek jan salyp, ýaqyt bóletinin biz áli kúnge deıin aıyra almaımyz.

1957 jyly onkúndik aldynda Moskvada aılap jatyp qazaq ádebıetin oryssha shyǵarý úshin Ábekeńniń báıek bolǵanyn kózimmen kórdim. Qazaqtyń aqyn-jazýshylarynyń jolma-jol aýdarmasyn sary portfelge syqap salyp alyp, erteńnen qara keshke deıin baspadan baspa, redaksıadan redaksıa kezetin. Sol baspa, redaksıa qyzmetkerleri Ábekeńdi jaqsy tanyp, shyn yqylaspen ini tartyp ketip edi. Keıbir avtordyń jaramsyz shyǵarmasyn qaıtararda quddy onyń óz shyǵarmasyn qaıtarǵandaı qatty qınalyp, kózderimen jer shuqyp qalatyn. Býaz bıedeı baýyry jer syzǵan sary portfelin salaqtatyp, qaıqań basyp kirip kelgende otyrǵan redaktorlar, ásirese qyz-kelinshekter óńderi jylyp «Qazaq ádebıetiniń polpredi» keldi dep jymıatyn.

Qymbatty Ábeke! Resmı qyzmette bolyńyz meıli, bolmańyz meıli, siz qazaq ádebıetiniń ózgermes polpredisiz.

Ábý aq qoı shaǵala,
jelkennen de,
Saǵynǵanda súıedi
jelkeńnen de.
Aspandaǵy qaraıdy aqsha
bultqa
Jerdegi bir pasyqtan
jerkengende, —

dep edi Hamıt inińiz. Osy sózge búgin barsha qaýym qol qoıady.

1976

---