InfoHub Logo

Sovet jazýshylarynyń ekinshi sezine qazaq ádebıeti óziniń óskeleń baǵytynda eleýli tabystarmen kelmek. Sońǵy jıyrma-otyz jylda qazaq ádebıetiniń proza, dramatýrgıa sıaqty basty janrlar alǵashqy paıda bolý dáýirinen qaryshtap ósip, ádebıetimizdiń úlken keleli salasyna aınaldy. Qazaq ádebıetinde burynnan óris alǵan poezıa janry da osy ýaqyttyń ishinde jańa belesterge shyǵyp, zor ilgerilegeni málim. Jazýshylar seziniń aldynda ádebıetimizdiń ár janryndaǵy jetken tabystarymyz da,ósýge bóget bolyp kelgen kemshilikterimiz de tvorchestvolyq jolmen keń talqyǵa túsýge tıisti. Sonymen birge, sıez aldynda jeke aqyn-jazýshylardyń ósý joldary, jeke kitaptary da keńinen talqylanǵany jón.

Biz sóz etkeli otyrǵan «Joldas» atty óleńder jınaǵynyń avtory Syrbaı Máýlenov — sońǵy jyldary qazaq ádebıetinde ónimdi eńbek etip kele jatqan aqyndardyń biri. S. Máýlenovtiń soǵystan keıingi shyqqan kitaptary qazaq poezıasynyń keıbir tabystary men kemshilikterin ańǵartady. Qazaq ádebıetinde eleýli shyǵarmalar jazǵan, oqýshylarǵa aty málim aqyndar az emes. Olardyń kóbiniń-aq ádebıette ózindik orny, árqaısysynyń óz stılin tanytarlyq daýsy bar. S. Máýlenov poezıasynyń da ózgege uqsamas erekshe syry, ajary bar. Biraq biz onyń sońǵy óleńderin sóz etkende jalpy qazaq poezıasyna tán kóz qýantarlyq tabystaryn, qynjyltar kemshilikterin ańǵaramyz. Sondyqtan da osy jınaqpen baılanysty bizdiń poezıamyzǵa, kóptegen aqyndarymyzǵa ortaq máselelerdi qozǵaı ketýdi jón kórdik.

Bizdiń baıqaýymyzsha, S. Máýlenov poezıasynyń ózgeden dara qasıeti onyń epıkalyq kúshinde, óleńdegi halyq poezıasyna tán tegeýirindi jigerinde sıaqty. Osy qasıet aqynnyń adam sezimine arnalǵan alǵashqy kózge «názik» kórinetin lırıkalarynan da baıqalady.

Ańsadyń, ǵoı, bilem, meni
Alys júrgen kezderimde,
Jasyrsań da saǵynyshyń
Jazýly tur kózderińde.

Mine, mahabbatqa arnalǵan osy bir shýmaq óleńde ári názik sezim, ári tolqyndy qaırat jatyr. Mundaı óleńderden aqynnyń syry ǵana emes, sonymen birge óleńiniń minezi de tanylady. Sońǵy kezde poezıa týraly sóz qozǵaǵanda óleń minezine jetkilikti kóńil bólmeı júrmiz. Keıbir aqyndy ózgelerge uqsatpaıtyn, ol aqynnyń kóńil kúıin, oı túkpirin tanytyp qana qoımaı, sonymen birge, onyń jyrlarynyń minezin ashatyn naǵyz poezıalyq syrlar bolady. Óleńge erekshe ajar beretin de, qasıetin tanytatyn da osy syr.

Óleńimmen jyldy qýyp quıǵytyp,
Men kelemin ótken kúnge ókinbeı.
Jańa jylda, jańa jyrlar tur kútip
Kalendardyń qol tımegen betindeı.

Osy shýmaqtaǵy aqyn tapqan obraz jańalyǵyn bylaı qoıǵanda, óleńniń ekpini, qyzýy, jalyndy sózderdiń oryndy qıysýy aqyn daýsynyń aıryqshalyǵyn tanytyp tur.

S. Máýlenov jyryndaǵy taǵy bir qasıet: aqyn halyq baılyǵyn, halyq murasyn óte oryndy paıdalanady. Ol óz jyryn halyq óleńine ádeıi uqsatqysy kelmeıdi, el aýzyndaǵy sózderdi jınap óleń qıystyrýǵa tyryspaıdy. Kóp jyrlarynda halyq óleńiniń jaqsy qasıetterin boıyna sińirip, óz kóńilinde qorytyp, aıtar sóziniń áshekeıi aıshyqsyz, qarapaıymdyǵymen-aq oıdy terbetetin dárejege kóteredi. Jınaqtaǵy «Bastaı» degen óleń tosyn kózge jaı jeńil jazyla salynǵan sıaqty. Biraq bul óleńde halyq óleńiniń qarapaıymdylyq, úndik, tilge oramdy qasıetteri óte aıqyn seziledi. Óleńniń oqyǵanda tilge jeńil, erkin esip otyratyny da osy pikirge aıǵaq.

Balalyqtyń birge ótti
Jaqsy kúni, jaqsy aıy.
Boldyń bizge qurmetti,
Bal minezdi Batsaıy.

Osy sıaqty óleńder S. Máýlenov jınaǵynda az emes, olar aqyndy orys ádebıetindegi Isakovskıı, Tvardovskıı tradısıalaryna jaqyndatady. Eki máseleni eskertkimiz keledi. Orys ádebıetiniń úlgili aqyndarynan úırengende bizdiń synshylarymyz kóbine syrtqy jalań elikteýdi, keıde tipti sújet uqsastyǵyn, obraz uqsastyqtaryn kóre qoıyp, sony maqtaýǵa yńǵaıly turady. Shyn maǵynasyndaǵy úırený olaı bolmasqa kerek. Aqynnyń jaqsy dástúrdi qýalaýy, ıaǵnı árpin emes rýhyn meńgere bilýi kerek. Eger M. Isakovskıı, A. Tvardovskıı óleńderi orys poezıasynyń halyqtyq qasıetin, jaı tolqytar tereń syryn, ásem sazyn tabıǵı túrde boıyna sińirse, qazaq aqyny da qazaqtyń halyq poezıasyndaǵy asyl qasıetterdi boıyna sińire bilýi kerek — sonda ǵana óz poezıasyndaǵy halyqtyq jaǵyn tereńdete túspek.

Ekinshiden, jasyratyny joq, kóptegen qazaq aqyndary halyq poezıasyna uqsastyqty ar kóredi. Fólklordan at-tonyn ala qashady. Munyń bári ústirt oıdan týǵan nárse. Shynynda da bizdiń sovettik poezıamyzdyń munarly bir kózi onyń halyq poezıasyna jaqyndyǵynda. Bul pikirimiz poezıadaǵy jańalyqqa qarsy uǵynylmasqa tıis. Ár túrli jaqsy aqyndardyń kóp bolýy shart. Al, solardyń keıbireýleriniń óleńderinde halyq jyrynyń saryny basym bolsa, ol aıyp emes.

Halyq jyryna tabıǵı jaqyndyq S. Máýlenov óleńine erekshe sıpat, ajar beredi. Poezıasynyń pafosyn kúsheıtip, jarqyn beıne, tegeýirindi qaırat beredi.

Sońǵy tórt-bes jyldyń ishinde qazaq ádebıetinde, ádebı synymyzda óleńdi sújetke, naqtyly faktiniń tóńiregine qurý týraly kóp sóz bolyp júr. Bul kóterilgen máseleler qazaq poezıasyna eleýli paıdasyn tıgizdi. Orynsyz sharyqtaýǵa, aıqaıly pafosqa qurylǵan, pikiri buldyr óleńder oryndy synaldy. Biraq kóp aqyndarymyz naqtyly óleń jazýǵa tyrysyp, poezıanyń qanatyn qysqartyp alǵan sıaqty. Poezıanyń mindeti men prozanyń mindetin shatastyrýǵa bolmaıdy. Poezıanyń qashanda kólemi shaǵyn, ol az sózben oıdy túıip tastaıdy, onyń obrazdylyq júıesi de bólek. Poezıada árbir kishkentaı faktiden oqýshyny tolǵantarlyq tereń qorytyndy shyǵarýǵa tıis. Jalyndy pafos, asqaq oılar, tolǵaýlar, ótkenge, bolashaqqa oı júgirtý poezıasynyń úlesi. Al, keıbir jeke faktilerge qurylǵan shaǵyn kórinisterdi ǵana bere alatyn ekpini báseń, qadamy tar, dármensiz óleńder poezıamyzdy joǵaryda aıtylǵan qasıetterden biraz júdetip tastady. Osy arnaǵa Syrbaı da soǵa ketken sıaqty. Aqynnyń sońǵy jınaǵynda «Sýy osy Nuranyń» degen óleń bar. Bul óleńde aqyndy shahter úıine shaqyrǵany, shahter úıiniń baspaldaǵy kóp ekeni, shahter áıeliniń esik ashqany aıtylady. Al, óleńdegi aıtaıyn degen barlyq oıyn S. Máýlenov bylaı túıedi:

Basta kerek jol qatty,
Qaldym bir kez sý surap.
Salqyn sýdy saýlatty
Krandy aǵaı bir burap.
Ornynan ol turyp
Dedi: «Shyraq bulaǵyń
Óz úıinde otyryp
Sý ishedi Nuradan».

Aqyn bul óleńinde ne aıtpaq, oqýshyǵa qandaı oı tastamaq bolǵan? Tek shahter úıine sý ótkizilgenin habarlamaq bolsa, oǵan bola óleń jazýdyń qajeti qansha? Úıge sý trýbasynyń ótkizilýi bizdiń oqýshylarymyz úshin tań qalarlyq jańalyq bolyp pa? Qart shahterdiń — kópti kórgen sovet adamynyń aqyn ańǵararlyq, poezıa tilinde janyp kórinerlik abzal qasıetteri qaıda? Ol bul óleńnen tabylmaıdy. Sondyqtan da óleń poezıalyq qasıetinen aırylyp, gazet betindegi hronıka dárejesinde qalǵan. Jınaqta mundaı óleń az bolǵanmen bizdiń shuqshıa toqtalyp otyrǵan sebebimiz: sońǵy kezde keıbir aqyndarymyz, ásirese jas aqyndarymyz óleńdi ómir týraly jazýdy osylaı tar túsinip, tym «naqtyly» óleńderge qumartyńqyrap júr. Al, mundaı taqyryp tarlyǵy, oı júdeýligi, óleń qanatsyzdyǵy keıde kezdesin qalǵanmen de negizinen Syrbaı poezıasyna tán emes. Onyń aqyndyq betin kórsetetin de bul óleńder emes. Aqynnyń negizgi qasıeti, oı-órisiniń keńdigi, poezıasynyń tereń syry, aıyryqsha kórki mynadaı óleńderinen kórinedi.

«Jańa baqyt jyl qusy
Keledi áni jyl basy, —
Jas ananyń tuńǵyshy
Jas sábıdiń qurdasy,
Ashylmaǵan kenderdiń
Ashýǵa tas-temirin,
Aıtylmaǵan erlerdiń
Jyrlaýǵa jas ómirin.
Úlpildegen jas bulttan
Jańa jaýǵan qary bar,
Kórisýge asyqqan
Kele jatyr ıanvar.

Mine, bul óleńnen erkin shabyt, alǵyr qıal tanylady, jandy jadyrata jaıdary lep esedi. Poetıkalyq obrazǵa bólengen oı seziledi.

Usaq óleńderdiń erekshe bir qasıeti: aqyn oıynyń lırıkalyq geroı arqyly, kóbinese óz atynan sóıleıdi, nársege óz qatynasyn, óz kózqarasyn, óz sezimin tolǵaıdy. Óz atynan sóıleý, «men» dep aıtý sátti shyqqan jaǵdaıda aqyn jyryn oqýshyǵa jaqyndata túsedi. Al, sátsiz bolsa, oqýshy aqyn pikirin, aqyn sezimin qabyldamaıdy. Bizdiń ádebıet synymyzda sońǵy kezge deıin lırıkalyq geroıǵa tıisti baǵa berilmeı keldi. Aqyn qandaı nárseni óz atynan jazý kerek, qaı jerde «men» dep aıtý kerek degen talastar da joq emes. Eger de aqyn «men» dep aıtsa, óz atynan sóılese, óz sezimin aıtsa, tar sheńberde qalyp qoıady, jeke bastyń sezimin jyrlaıdy degen pikirler de bar. Menińshe, «aqynnyń qandaı nárseni óz atynan aıtýy kerek?» degen talas bolmasqa tıis. Óleńniń tar sheńberde qalyp qoıýy, ne bolmasa óleń mańyzynyń tereń bolýy aqynnyń óz atynan kóptiń sezimin bere bilýinde. Óz basyna jaqyn, óz basynyń sezimin qaıǵy-qýanyshyn jyrlasa da, nemese kópke ortaq saıası máselelerdi jyrlasa da tar sheńberde qalyp qoıýǵa bolady. Al, keıde jeke bastyń qaıǵysyn ne qýanyshyn jyrlaýda, kópke ortaq til, kóptiń kóńiline jol tabýǵa bolady. Mysaly, osy jınaǵyndaǵy Syrbaı Máýlenovtiń «Ulyma», «Ákeme» degen óleńderi jeke bastaǵy, aqynnyń óz basyndaǵy jaǵdaıda qurylǵan sıaqty. Aqyn óz qaıǵysyn, óz qýanyshyn jyrlaı otyryp, kóptiń kóńilin tolǵantar oı tastaǵan.

Kóz jumdyń byltyrǵy ótken aprelde
Tabytyń túsirildi taqyr jerge.
Jastyqtyń jalynymen bir jalǵasyp
Uzarǵan kári ómiriń jatyr mende.

Munda aqyn óz ákesin kópke ortaq áke etýge, ne bolmasa árkimniń basynda ondaı jaǵdaıdyń bolaryn aıtýǵa tyryspaıdy, aldyńǵy eki jolda óleńdegi oqıǵa óz basynda bolǵanyn naqtyly anyq aıtady. Osy jeke adamnyń qaıǵysy onyń bolashaqqa senimi áshekeısiz, biraq kórkem berilgendikten óleńdegi sezimdi oqýshynyń júregine jaqyn etedi.

Syrbaı Máýlenov poezıasynyń biz baıqaǵan negizgi qasıetteri osyndaı. «Joldas» aqynnyń besinshi kitaby. Sondyqtan da bul kitaptaǵy kemshilikter men jetistikter aqyn jolyn anyǵyraq ańǵartatyn sıaqty. Jınaqta saıası lırıkalar eleýli oryn alady. Máýlenov ádebıetke alǵash kelgen kúninen bastap saıası lırıkaǵa boı urǵan aqyn. Bul jınaqtaǵy «Aýyr kúnde», «Kele jatyr ıanvar», «23-nshi fevral», «Baqytty bizdiń balalyq»,»Ýkraına» atty óleńder sátti shyqqan. Munda aqyn ár óleńde jańa obraz tyń oılar aıtqan. Saıası jyrdy júrekpen tolqyp shyqqan lırıkalyq sezimmen sheber ushtastyra bilgen. Biraq bul janrda áli de aqyn kóp izdenýi kerek sıaqty. «Seniń dańqyń», «Bastaýshymyz partıa», «Ant» óleńderi álsiz shyqqan. Bul óleńderde sony pikir, tyń obrazdar joqtyń qasy. Aqyn kópke málim, aıtylyp júrgen shyndyqty poezıalyq beınege bólmeı, birkelki uıqastyryp qana shyqqan. Saıası lırıka jazý óte aýyr, qurmetti. Ol aqynnan elimizdiń ómirindegi árbir úlken oqıǵaǵa tereń turǵydan qarap, ony beıneleýge sony obrazdar tabýdy talap etedi.

Jalpy jınaqtaǵy keıbir óleńder aqyn múmkinshiliginen tómen shyqqan, keıde S. Máýlenovtiń óleń formasyna salaq qaraıtyny da baıqalady. Mysaly: «Bilmeımin aty-jónińdi» degen óleń keıbir sátti joldaryna qaramastan, áli bitpegen, obrazy bir júıege túsip oıy qorytylmaǵan. Mundaǵy úsh shýmaq bir-birin zańdy órbitip, qabysyp turmaıdy. Árqaısysy ár oıdyń ushtyǵyn kórsetip, ár óleńnen alynǵan shýmaqtarǵa uqsaıdy. «Gresıaǵa», «Qara kóz», «Amankeldi» kolhozynda» degen óleńder de jeńil qalqyndy jazylǵan. Aqyn oıynyń tereńinen emes, ber jaǵyndaǵy taıyzynan shyqqan. Ysylǵan aqynnyń mundaı óleńderdi jınaqqa kirgizýi orynsyz bolǵan.

Qazaq poezıasynda sońǵy jyldary shaban tartqan janr poema. Sońǵy on shaqty jyldyń ishinde oqýshylar qabyldaǵan sátti poemalardyń sany az. Poema jazýǵa Máýlenov ta birazdan talaptanyp júr. «Joldas» jınaǵyna aqynnyń úsh poemasy kirgen. Budan buryn da úsh-tórt usaq poemasy basylǵan. Biraq S. Máýlenov poema janryn meńgere almaı júr. Osy jınaqtaǵy «Sekretar», «Bir kún, bir tún» poemalary nashar jazylǵan. Bul eki poemada aqyn sovet adamdarynyń erlik eńbegin sýrettemek bolady. Biraq jeke usaq oqıǵalardyń tóńireginen shyǵa almaı, jyrynyń tynysyn taryltyp alǵan. «Sekretar» poemasynda obkom sekretary Álimovtiń etken eńbegi sóz bolady. Biraq aqyn partıa qyzmetkeriniń obrazyn asha almaǵan. Poemada Álimovtiń ishki dúnıesi men, asqaq oı-armanymen, qýanysh-kúıinishimen tanysa almaımyz. Aqyn partorgtyń kúndelikti jumysyn shabytsyz tize bergen. Úlken pafosqa kóterile almaı, jeke detaldermen obraz jasamaq bolyp sátsizdikke ushyraǵan.

«Jol jaman bop keledi,
Alpysqa bir qoıa almaı,
Áıtpese osy jerlerde
Orǵyr edi qoıandaı».
Sekretar qaldy uǵyp
Shoferdiń bul armanyn.
Túzeýge jazǵa qaldyryp,
Oılady bir sát jol qamyn.

Bul eki shýmaqtyń kórkemdigi onsha myqty bolmaǵanmen, sekretar minezindegi bir qasıetti ańǵartyp ketedi. Biraq bul jeke detal ǵana. Mundaı detalder obraz jasaı almaı, tek obrazdy tolyqtyrýy ǵana múmkin. Al, sekretardyń obrazynda úlken arna, tutas jota joq. Onyń budan arǵy áreketi bylaı beriledi:

Sekretar búroda
Sheshpek boldy bul isti.
Sodan keıin birjola
Oıy — bastaý jumysty.
...Mal qorasyn salalyq
Bul kolhozda turaqty.
Degen sózge qadalyp
Jurt pikirin unatty.
...Sizderge keldim oqýǵa
Bir leksıa keshkilik.
Bul usynys maqul ma? —
— Bárekelde! — desti jurt...

Minekeı Álimovtiń barlyq is-áreketi osyndaı júdeý sózdermen statısıkalyq túrde baıandala berdi. Poemanyń kórkemdik jaǵy da nashar. Aqyn barlyq sheberliginen, sóz baılyǵynan aıyrylyp qalǵan sıaqty. «Bir kún bir tún» poemasy da osy dárejede shyqqan.

Bul poemalardyń sátsiz shyǵý sebebi nede? Árıne, kóleminiń azdyǵynan emes, óıtkeni Syrbaı — az óleńde kóp nárse aıta alatyn aqyn. Sóz joq, aqyn jazyp otyrǵan oıyn jete zerttemegen. Geroılarynyń ómirine tereńdep kirmegen. Poema jazǵanda aldyna anyq maqsat qoıa almaǵan sıaqty. Oqýshyǵa neni aıtamyn, sovet adamynyń qandaı jańashyl qasıetin tyńnan ashyp, qandaı oı salamyn degen suraqty sheship almaǵan. Tek jeke faktilerdi alyp sodan poema qurastyryp shyǵýǵa tyrysqan sıaqty. Bul poemalardyń sátsizdigin Syrbaıdyń sújet qurýda sheberligi azdyǵynan kórýge de bolmaıdy. Óıtkeni sújetti qarapaıym «Ólmes ómir» poemasyn aqyn áserli, kúshti shyǵarǵan. Bizdińshe, aqynnyń sátsizdikke ushyraýynyń jáne bir sebebi: ol oıynda pisip, ábden tolǵantqan, aıtpasqa shydamaıtyn nárseni jazbaı, jańa ǵana ushtyǵy kórinip kele jatqan, kóńilde saralanyp bolmaǵan nárseni aıtýǵa asyqqan.

Jınaqtaǵy úshinshi poema—«Ólmes ómir». Bul kólemi shaǵyn bolǵanmen áserli úlken otty sózdermen jazylǵan. Aqynnyń oń jambasyna kelip qalǵan poema osy. Munda poemanyń geroıy — Fýchıktiń bar ómiri bastan-aıaq baıandalmaı, aqyn chehoslovak halqynyń er ulynyń basyndaǵy eń bir qıyn, sheshýshi kezeńin alyp, sony jyr etedi. Osy qıyn kezeńdegi Fýchık basyndaǵy asyl qasıetti az ǵana sózben sheber ashqan. Poemada Fýchık óz halqyna, Komýnıstik partıaǵa degen jalyndy zor mahabbaty, halqyna ólmes erligi, kesek iri minezi, qaıyspas erligi, tereń oıy tereń sýrettelgen.

Turdy onyń áli talaı aldynda syn,
Kóterip tóseginen aldy basyn.
Armany qulshyndyrǵan alǵa súırep,
Ustady qolǵa otty qaryndashyn.
Jep men kók qaraýytty kúıingendeı
Sezgendeı tutqyn jannyń kúıin nendeı.
Armanyn tolǵaı berdi, tolǵaı berdi,
Túıilip oıǵa batyp túk úndemeı.

Poemanyń kórkemdik jaǵy da sheber shyqqan. Munda aqynnyń jalyndy pafosy, sóz baılyǵy, óleń erkindigi molynan tanylady. Eger de joǵaryda biz sóz etken «Sekretar» poemasynda peızaj:

Eski aýyldyń jurtyna
Bolǵan talaı ınaǵash.
Qalyp jatyr qyltıa
Qazdıa ósken jıde aǵash, —

degen sýreti nashar, qunarsyz sózdermen berilse, aqyn «Ólmes ómir» poemasynda gestaponyń tas túrmesin sheber sýrettep qana qoımaı, jaı sýrettiń ózine Fýchıktiń yzasyn, túrmeniń susyn syıǵyzyp jiberedi.

Yzǵary múmkin emes sheshingendeı,
Jeri joq aıaqty da kósilgendeı
Bir janyp, bir sónedi syqsıma sham
Birjola úmitińdi óshirgendeı.

Máýlenov poezıasynyń jaqsylyq jaǵy men kemshilikteri osyndaı. Aqyn jyrynyń jaqsy úlgisi qazaq poezıasyna ortaq bolsa, onyń kemshilikteri de kóp aqyndarymyzǵa tán. Aqyn qazir ósý, izdený jolynda. Osy jolda óz poezıasyndaǵy kemshilikterden arylyp, jaqsysyn jetiltip, ilgerileı berýine tilektespiz.

1954

---