InfoHub Logo

Taıyr Jarokov. Osy esimdi estigende sovet dáýirindegi qazaq poezıasynan habary bar adamnyń qulaǵy bir eleń etpeı qoımaıdy. Qazirgi egde tartqandardan búgingi jastarǵa deıin Jarokov esimi mektep partasynan tanys. Meniń de alǵash hat tanyp, qolyma kitap alǵannan keıingi tuńǵysh oqyǵan aqyndarymnyń biri Taıyr Jarokov edi. «Kelinniń betin kim ashsa, sol ystyq» demekshi, qulaǵyńa tuńǵysh jetken jyr da ystyq. Sondyqtan da bolar osy kúnge deıin Taıyr Jarokov degen esim men úshin poezıa degen asyl sózdiń balamasy sıaqty. Taıyr aqyn... Aqyn Taıyr... Taıyr Jarokov esiminiń aldy-artyna basqa sóz qoıa almaımyz.

Shynynda da, Taıyr Jarokov talaı jyldar qazaq sovet poezıasynyń aldyńǵy sanynda tý kóterýshileriniń biri boldy, bizdiń jadymyzda, ádebıet tarıhynda solaı bolyp qalmaq ta. Qazaq sovet poezıasynyń kósh bastaýshylary: Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirov, Beıimbet Maılın, Sábıt Muqanovtarǵa ilese shyqqan keıingi býyn — Asqar Toqmaǵambetov, Taıyr Jarokov, Ábdilda Tájibaev alǵashqy qadamdarynan-aq jarq etip kózge túsip, jap-jas kezderinde-aq jańa ǵana saýatyn ashyp jazba jyrǵa qumartqan halqyna birden áıgili bolǵan aqyndar edi. Dál osy býynnyń aqyndyq taǵdyry sátti boldy. Bulardyń alǵashqy óleńderi jyr ańsaǵan halyqtyń aýzynda jattalyp ketti de ózderi otyzǵa kelmeı jatyp mektep hrestomatıalaryna kirdi. Jap-jas aqyndardyń birden mundaı bıiktik dárejege kóterilýi, ol kezderde aqyndardyń az bolǵandyǵynan emes, qaı zamanda da qazaqta óleń jazýshy az bolmaǵan. Dáýirdiń jańa talabyna saı jańasha ún qosqandarynan bolar. Bular keıingi ile shyqqan asa daryndy iri aqyndarymyzben qosa búgingi qazaq poezıasynyń úlken arnasyn saldy.

Qazaq poezıasynyń damý jolynda belgili asý bolǵan otyzynshy, qyrqynshy, elýinshi jyldarda Taıyr Jarokov týyndylarynyń orny erekshe. Alǵashqy óleńderi men soǵan jalǵasa týǵan poemalary sol kezdegi el ómirindegi uly ózgeristerdiń aınasy boldy. Sáken Seıfýllınge ilese aqyn baıyrǵy qazaq óleńine zamananyń, jada tirliktiń qarqynyna saı jańasha yrǵaq, ekpin ákelip, óleńniń ishki qýatyn shıryqtyra tústi.

Mıllıon tolqyn,
Tolqyn mıllıon
Tolqyndata qımylda!
Solqyldata soǵylsyn,
Besjyldyqtyń balǵasy.

Osy bir zamanynda halyq aýzynda jattalyp ketken ekpindi yrǵaq, otty joldar keshegi keń sahnadaǵy kóshpendi ómirdiń mımyrt baıaý tirligin dúr silkinip oıanǵan qazaq halqynyń jańasha serpilisi, sergek ekpini bolatyn. Óleńniń ǵasyrlar boıy qalyptasqan áýeninen aýysyp mezgiline saı jańa yrǵaq, ekpin tabý tek asa úlken talanttardyń, naǵyz aqyndyq jandardyń ǵana qolynan keledi.

Jańa zamannyń, ózgergen zamannyń jyryn eski áýenmen jyrlaǵan aqyndar da az emes. Biraq, mazmunyna túri saı kelmegen, áýeni men sóziniń arasy alshaq jatqan mundaı jyrlar poezıamyzǵa jańalyq ákelmegeni bylaı tursyn, óleń bolyp uzaq ómir de súre almady.

Taıyr aqynnyń zamany da ózge boldy. Ol Uly Oktábrden keıin qazaq dalasyna engen úlken revolúsıalyq ózgeris zamany edi. Ǵasyrlar boıy qalyptasqan rýlyq-patrıarhaldyq qoǵam kúırep, eski salt-sana syndyrylyp, baıaý tynys alǵan keń saharaǵa dúbirlegen uly óndiristiń úni kelgen zaman edi. En dalany erkin jaılap, baıaý ómir keshken kóshpendi halyq mesheý tirshilikten oqys jelpinin, «Qaraǵandy», «Qarsaqbaı», «Túrksıb» degen urandy sózderge ún qosyp, XX ǵasyrdyń óndiristi tirshiligine bet burǵan-dy. Bul kezde mádenıetimiz de qaıta túlep, qaýyrt ósken shaǵy bolatyn. Qazaq elinde teatr týdy, ónerdiń jańa san-salasy dúnıege keldi. Keshegi qarańǵy halyq jappaı bilimge umtyldy. Osyndaı halyqtyń qaıta túlegen shaǵynda jańa poezıa, jańa jyr kerek boldy.

Sol kezeńde tarıhı arenaǵa shyǵarǵan Taıyr Jarokov sıaqty aqyndarymyz zamannyń tynysyn, dáýirdiń júrek lúpilin aqyndyq janymen sezinip jańasha jyrlady. Poezıamyzǵa mazmunyn, jańa túr, sony yrǵaq ákeldi. Bul kúnderi qulaǵymyz úırenip, etene bolyp ketken Sáken Seıfýllın, Sábıt Muqanov, Taıyr Jarokov, Ábdilda Tájibaev poezıalarynyń bastaý kezdegi jańalyǵyn eleı bermeıtin sıaqtymyz. Óıtkeni, osy jańa lep keıingi poezıamyzdyń qan tamyryna tarap, ábden sińisti bolyp ketti.

Taıyr Jarokov — dáýir týǵyzǵan aqyn. Onyń bar shyǵarmalaryna kóz júgirtsek, keshegi elimiz ótken ár kezeńge aqynnyń bir belgi soqpaı qalmaǵanyn kóremiz. Otyzynshy jyldardyń bas kezi uly qurylystardyń, uly erliktiń jyldary bolatyn. Ol kezde ataqty Magnıtogorsk, Dneproges sıaqty alyp qurylystar, Chelúskın sapary, Chkalovtyń Soltústik polús arqyly Amerıkaǵa ushýy sıaqty erlik ister búkil sovet halqyna úlken bir rýhanı serpilis bergen-di. Bul bizdiń sovet ádebıetiniń de úlken serpilisi boldy. Taıyr Jarokovtyń otyzynshy jyldardaǵy poezıasy osy dáýirmen tolyq úndes «Besjyldyqtyń balǵasy», «Mıllıon tolqyn» sol kezdegi qurylystardyń uly dúbiri bolsa, «Kún til qatty» atty poemasy sovet halqynyń asqan erliginiń gımni bolatyn. Bular qazaq óleńine jańasha qýatty serpin, sergek saz bergen poezıamyzdyń alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri edi.

Qashan da daýysy dáýirmen úndes qoly zamanynyń qan tamyrynyń lúpilin sezip otyrdy. Sezimtal da sergek aqyn ózi ómir súrgen kezindegi uly ózgeristerdiń eshqaısysyn qalt jibergen emes. Oktábr qazaq dalasynda uly mádenı revolúsıa jasady. Sonyń nátıjesinde qazaqtyń jańa ulttyq ıntellıgensıasy qaýlap ósti. Bul kúlli halyq ómirindegi úlken tarıhı ózgeris bolatyn. Qazaq ómirine kirgen osy tarıhı jańa qubylysty eń aldymen poezıa tiline túsirgen aqyn — Jarokov. Ol alǵashqy qazaq ıntellıgensıasy týraly óziniń ataqty «Tasqyn» poemasyn jazdy. Bul poema zamanynda kúlli qazaq poezıasy úshin úlken de jáne sony tyń qubylys boldy. Óıtkeni keshe ǵana epos pen jyrdan, aýyz ádebıetinen nár alyp, jazba tilge kóshken qazaq poezıasy úshin ıntellıgensıa taqyrybyn ıgerý ońaı sharýa emes-ti. Mundaı taqyryp jazba poezıasynyń kemeldenip, maǵynasy tereńdep, oı-órisi keńip, ne bir názik psıhologıalyq jan qubylysyn erkin ıgergen kezinde ǵana múmkin nárse. Osy bir qazaq óleńiniń túrine tımeı, tyń jatqan taqyrypqa qalam tartýy aqynnyń úlken erligi. Árıne, búginde qazaq poezıasy ıntellıgensıa taqyrybyn erkin ıgerdi dep aıtýymyzǵa bolady. Bul salada qyzǵylyqty da eleýli shyǵarmalar az emes. Búgingi bıigimizden osydan qyryq jyl burynǵy alǵashqy qadamymyzǵa kóz salsaq, sol «Tasqynnyń» keıbir olpy-solpysyn kórýge de bolatyn shyǵar. Barsha aqyndarymyzdyń qyryq jyldyq talpynysy men izdenisi qazaq óleńin búginde ilgerige de áketti. Biraq osy bir qıyn da qyzǵylyqty zamanymyzǵa asa qajet taqyryptyń alǵash betin ashqan «Tasqyn» bizge balaýsa jastyq shaǵymyzdaı áli de ystyq, qymbat.

Halqymyzdyń úlken jazýshysy Sábıt Muqanov, Taıyr Jarokov poezıasynan Maıakovskııge uqsastyq tabatyn. Ol óleń formasy jaǵynan uqsastyq emes, ómirge aqyndyq belsendilik jaǵynan uqsastyq bolatyn. Shynynda da, Jarokovtyń bar tvorchestvosy aqynnyń óz tusyndaǵy ómir qubylysyna, halyq tirligine, sosıalızm qurý jolyndaǵy kúreske, álemdegi adam balasyn tebirentken de qınaǵan oqıǵalarǵa aqyndyq ystyq shabytpen aralasyp, bar talantyn halqynyń qajetine jumsaǵanynyń aıǵaǵy.

Keshegi Uly Otan soǵysy jyldary aqynnyń pafosqa toly kúmbirlegen kúshti daýysy maıdan jaýyngerleriniń qulaǵyna kelip turdy. Uly Otan soǵysynan keıin de Taıyr Jarokovtyń qalamy shabandap, daýysy báseńsip kórgen emes. Onyń «Qumdaǵy daýyl», «Japandy orman jańǵyrtty» atty poemalary, júzdegen óleńderi el ómirindegi eleýli ózgeristerdi sýrettep qana qoıǵan joq, kezindegi qazaq poezıasyna jańa lep berip, onyń eńsesin kótergen eleýli úlken týyndylary bolyp qaldy.

Búgin jetpiske kelgen, aramyzdan erterek ketken Taıyr Jarokov qazaq ádebıetinde óshpeıtin orny bar úlken tulǵa. Osyndaı máreli kúni úlken aqyndy eske alýmen birge onyń artynda qalǵan murasy týraly oılanamyz da. «Ónerdiń aldy qyzyl til». Barsha óner sıaqty óner aldy — poezıa da tynymsyz izdený, barlaý, órleý ústinde. Bir kezde qazaq sovet poezıasynyń kósh basy Sáken Seıfýllın bastaǵan topqa ilese Asqar, Taıyr, Ábdilda shyqsa, bularǵa ilese Qasym, Ǵalı, Ábý, Jumaǵalı, Abdolla sıaqty tamasha aqyndar legi keldi. Tolqyn artynan kele jatqan tolqyn toqtaǵan emes. Qazaq óleńi de jańaryp, ózgerip, baıyp keledi. Álbette, poezıamyzdyń keıingi altyn qoryn tolyqtyra túsýde. Biraq keıde keıbir jastardyń ilgergige shekesinen qaraıtyn kezderi de joq emes. Burynǵydan óleń tehnıkasy ósińkirep ketse, oı-órisi ilgerilese ol ótkenderdiń kemshiligi emes, keıingi jańa bıikke kótergen, tyńnan jol salǵan ilgerilerdiń kómegi. Al, búgingiler keshegilerden tómen tursa, naǵyz qınaıtyn uıat nárse sol.

Solqyldata soǵylsyn,
Besjyldyqtyń balǵasy.
Óleń-jyr solaı tógilsin,
Bul óleń sonyń jalǵasy, —

degen bolatyn Hamıt Erǵalıev. Bul kóp kelte oılarǵa qarsy aıtylǵan óte oryndy sóz. Bizdiń ádebıetimizdiń aǵadan inige, atadan balaǵa aýysyp kele jatqan qasıetti dástúri eshqashan úzilmek emes. Sol qazaq sovet poezıasyndaǵy dástúrimizdiń birine aınalǵan Jarokov jyrlary da qazaq ádebıeti aldynda óz qyzmetin áli atqaryp keledi. Aıaýly aǵamyz, bala kúnimizden qýatty daýsy qulaǵymyzǵa sińgen tamasha aqynymyz aramyzdan erterek ketkenmen, onyń qaltqysyz taza jany, aq kóńil, aqedil peıili, jaımashýaq jarqyn kelbeti osy kúnge deıin qylaý túspeı kóz aldymyzda tur. Onyń úlken aqyndyq murasyna da ýaqyt kireýke túsire alǵan joq. Aqyn ómiri áli de uzaq.

1978

---