InfoHub Logo

Belgili qazaq jazýshysy Á. Nurpeısovtyń 1960 j. shyqqan «Qan men ter» romanynyń birinshi kitaby qazaq prozasynda eleýli oqıǵa boldy. Onda avtor bizdiń prozadaǵy «ósý aýrýynyń» kóp keselderinen óte sátti qutylǵan, prımıtıvtik-týralyqtan, qozǵalyp ketse syqyr ete qalatyn aǵash-qımyldylyqtan, qolmen qoıǵandaı jasandylyqtan arylǵan. Ol Oktábr aldyndaǵy halyq ómiriniń qanyq boıaýly kartınasyn, shyn mánindegi halyqtyq harakterlerdi ashyp bere alǵan.

Romannyń birinshi kitaby sıaqty, ekinshi kitaby da kólem jaǵynan shaǵyn, munda birinshi, ekinshi dep bólýdiń ózi shartty túrde ǵana, al negizinen, bul eki kitap — bir kitaptyń eki bólimi tárizdes. Demek, bul eki kitapty bólip qaraý óte qıyn.

Birinshi kitapta bastalǵan tirshilik ekinshisinde odan ári damyp, harakterler, is-qımyldar jańa ópic ap, ústemelene, órshı túsedi. Jańa keıipkerlerdiń qatysýymen jańa konflıktiler shıryǵa beredi. Ekinshi kitap oqıǵasy fevral revolúsıasynan keıingi kezde ótedi. Avtor qazaq balyqshylarynyń turmys-tirligin, patrıarhaldyq aýyl kórinisin, jańa paıda bola bastaǵan temir jol jumysshylarynyń ómirimen jarystyra, salystyra táptishtep turyp sýretteıdi. Syrttaı qaraǵanda patrıarhaldyq aýyl ómiri qatyp qalǵan, qımylsyz, óli dúnıe sekildengenmen, tipten onda da bir jandy áreket, bútin bulqynys bary ańǵarylady. Tynyshtyq — daýyl aldyndaǵy tynyshtyń ekenin seziný bar. Maıdanǵa, qara jumysqa alynǵan azamattardyń aldy kele bastaıdy. Olar ózderiniń oralýymen aýyldaryna qýanysh qana emes, mol kúdik, renish ákeledi. Al, dalada kúshti feodal Táńirbergen óz ústemdigin baıaǵysynsha júrgizip tur. Táńirbergen Qunanbaı («Abaı joly») murageri bolǵanmen, eki shonjar arasynda elý jyl ótse de, qazaq aýyly baıaǵysynsha tútindep jatsa da, bul basqa formasıanyń, basqa ýaqyttyń adamy ekeni ashyla túsedi. Qaýip-qaterdi qazaq balyqshylarynan kórgen aılaker qý Táńirbergen qazaqtyń ǵasyrlar boıy qalyp alǵan ádet-ǵurpyn, rýlyq fılosofıasyn aqyldy paıdalaný arqyly olardyń taptyq lagerin oıran jasaıdy. Onyń ústine Táńirbergen daladaǵy jalǵyz jembasar emes, oǵan kómekke Ebeısin, Temirke sekildi, basty rolden úmitker, jańa adamdar, saýda býrjýazıasynyń ókilderi shyǵady. Qarapaıym qazaqtar áli de rýlyq prınsıpten shyǵa almaǵanymen, barǵan saıyn patrıarhaldyq belgilerin joǵalta beredi. Rý noqtasyn sypyrǵan kedeı-kepshik buryn ózderi bezgen balyqshy qaýymǵa qaıtadan ish tartady. Olardyń arasynan turmystyq teńsizdikke qarsy býlyqqan ún burynǵydan beter estile bastaıdy. Olar tek birlik, aýyzbirlik arqyly ǵana birdeńege qol jetkizýge bolatynyn uǵady.

Dalanyń shaǵyn qalalarynda depo jumysshylary men turǵyn jurttyń basyn biriktiretin revolúsıalyq uıymdar iske kirisedi.

Roman keıipkeri Elaman «soqtyqpaly, soqpaqty» jolmen revolúsıaǵa keledi. Ol erlikti stıhıaly túrde bastaıdy. Tentektigi temirdeı tegeýirindi bolǵanymen Elaman jalǵyz edi. Ádiletsizdikke qarsy kúreste, qarańǵyda adasqan kisideı, soqyr, súrinshek. Eger birinshi kitapta ol, soqyr senimmen bolsa da, batyl qımyldasa, ekinshi kitapta aınalasyna mán bere, oı júgirte qaraı bastaıdy. Qysqasy, bul birinshi kitaptan bizge tanys Elaman emes, bútindeı basqa adam, ádiletsizdi bir qoıyp óltirip (balyqshylardy uıymdastyryp, bolysty óltiredi), bárin oqsattym dep murtyn shıyryp otyratyn Elaman joq. Ol soǵysta bolady, kópti kóredi, barlyq jerde qarapaıym halyqtyń háli nashar ekenine kóz jetkizedi. Endi ol teńsizdikke qarsy qalaı kúresý jaıyn tolǵap azapqa túsedi.

Elamannyń qarańǵy mıyna jaryq sáýlege shyǵar jalǵyz aıaq joldy sıpalap júrip tabý ońaı is emes-ti.

Romannyń áleýmettik fony osy. Avtor munyń bárin baıandap jatpaıdy, is-áreket, tirlik aǵysy arqyly adalap, sýrettep kórsetedi. Jazýshy halyq ómiriniń kartınasyn bezendirip otyryp, harakterler qaqtyǵysy arqyly oqýshyny ómirdiń ózine, shynynda, bir «ózgeris kerek eken» degen sheshimge ákeledi. Keıde osy romannyń ár epızody: «bulaı ómir súrýge bolmaıdy» dep jar salyp turǵandaı bolady. Sonymen kitaptyń basty ıdeıasy, árbir jaqsy kitap sıaqty, onyń negizgi dáni, arqaýy bolady.

Romanda keıipker kóp-aq, biraq olardyń bári kitapty personajdarmen qalyńdatý emes; munda artyq adam joq.

Sol adamdar arqyly halyq tirliginiń tutas polotnosy jasalady. Ár adamnyń ózine tán minez-qulyǵy bar deýge bolady. Qatal, kesek, shaqpa tildi, qyńyr Súıeý qart nemese, úlken kisilik qaıyrymy bar, halyq danalyǵymen sýarylǵan Esbol, únemi qyrsyǵy arylmaıtyn, kez kelgen iste dármensiz, biraq tilge tapqyr, óziniń qyrsyz, berekesizdigin áıelinen kóretin sýdyr Ahmet. Úsh shal úsh bólek harakter. Árqaısysy óz boıaýymen, óz túsimen kórinedi. Romannyń basqa da kóp keıipkerleri syqyldy, bul shaldar shyn mánindegi ult adamdary, patrıarhaldy qazaq aýlynan basqa jerden taptyrmaıtyn adamdar. Tipti sýdyr Ahmettiń ózin alaıyqshy. Onyń romandaǵy ornyna qaraǵanda Shýkar ataımen áldeqandaı bir uqsastyq tabýy tıis edi. Al, olardyń ekeýi eki ult ekenin bylaı qoıǵanda, ekeýi bútindeı eki adam.

Sýdyr Ahmet boıyndaǵy sıpat kóshpeli eldiń aıaǵyna oralǵy bolǵan kertartpa, kejir minezderdiń jıyntyǵy. Kitaptaǵy adam minezderi, birinshiden, jerine jete jasalǵandyǵynda emes, jańalyǵymen, eshkimge uqsamaıtyndyǵymen de ádemi. Kitap óte shynshyl, jalǵan «jańashyldyqtan» aýlaq. Keıipkerler tabıǵatynda psıhologıalyq pisý, shıryǵý sátteri az emes. Ásirese Aqbalanyń Táńirbergen úıinen qýylýy, onyń birinshi kúıeýi Elamanmen kezdesý tusy, Ótáliniń týǵan anasy Aqbalany kúndesi sabap jatqanda bolysa almaǵan dármensizdigi erekshe shabytpen, qýatpen sýretteledi. Jazýshy keıipkerler tabıǵatyn olardyń is-qımyly ústinde tanytýmen qatar, búkil bolmysyn, ishki tolǵanys-tebirenisin izinen qalmaı erip otyryp, qadaǵalap jazady.

Roman tili baı, qunarly. Adamdary sol ortanyń, sol dáýirdiń tilimen ǵana sóıleıdi. Áýezovten keıin mundaı deńgeıge jetken qalamger kemde-kem.

Taǵy bir jaǵdaıǵa kóńil aýdarǵan jón-aý deımin: Muhtar Áýezovtiń sonshalyq kórkemdik qudiretpen ómirlik fılosofıalyq tereńdikpen jazylǵan, rýlyq-patrıarhaldyq qazaq tirshiligin qazyp bergen «Abaı joly» epopeıasy shyqqannan keıin bul taqyrypqa jańadan shyǵarma jazý — óte qıyn sekildi emes pe. Bul kitaptardyń arasynda pálendeı uzaq ýaqyt joq qoı? Oǵan qosa, Áýezov sýrettegen kezdegi qazaq tirshiliginde ǵasyrlar boıy qalyptasyp qalǵan turmys, salt, sana Nurpeısov kórsetken ýaqytqa deıin ózgerip úlgergen joq. Demek, bul Áýezovti qaıtalaý, lınzanyń ekinshi bir qyrynan kórgendi kóshirý emes pe?

Mundaı oı, árıne, jazýshyny, qaýiptendirmeı qoıǵan joq. Biraq Nurpeısov sol qaýipten qutyla bilgen. Ol jańa harakterler, buryn eshkim baıqamaǵan, tanymal bolmaǵan obrazdar jasap otyr. Áýezovten «qashyp qutylý» úshin munyń ózi de jetkiliksiz bolǵan bolar edi. Nurpeısov rýlyq-patrıarhaldyq qazaq turmysyna bútindeı basqasha qyrynan, ózgeshe turǵydan keledi. Ol rý talasy, el arasynyń daý-sharynan góri patrıarhaldyq qoǵamnyń birinshi uıtqysy patrıarhaldyq semáǵa kóbirek úńiledi. Semá, úıshilik tragedıany, áıelder arasyndaǵy kúndestikti, olardyń bir-birine degen jabaıy óshpendilikterin keremet kúshpen, úlken otpen sýretteıdi.

Ekinshi kitaptyń sheńberine Tóleýdiń úı ishi kiredi. Bul semádan, aınadaǵy syqyldy, patrıarhaldyq qazaq qaýymy aıqyn kórinedi. Bir kezdegi baılyq, ústemdikke úırengen, keıin osynyń ekeýinen de aırylǵan, biraq kókiregin saqtap qalǵan ana, Tóleýdiń ózi, kedeılengen tirshilikke ıkemsiz baı balasy, baıdyń eki áıeli — Kenjekeı men Baljan qarama-qarsy harakterler. Baıdyń inisi Tumaıqulaq... Búkil jamanshylyqtyń aıýandyq qasıetterin boıyna túgel jıǵan, jaýyzdyqtyń jalań qylyshy. Onyń qaryndasy jas Aıǵaısha sulý ómirge qushtar, feodaldyq, senimnen shyǵýǵa batyl bet qoıǵan jan. Tóleýdiń Kenjekeı báıbisheden týǵan uly Óteý sezimtal, qaıyrymdy, biraq jany jaraly adam. Bul jaı, qarapaıym semá, túrli harakterli adamdardyń jıyntyǵy emes. Bul biraq bárinen shańyraq namysyn artyq kóretin qazaqtyń eski feodaldyq semásy emes. Syrttaı, qaraǵanda búp-bútin kóringenimen, ishteı eki jik, eki lagerge bólingen bir uıa. Biri-birine jaý eki topqa birte-birte aınalyp bara jatqan eki ómir.

Ádette bizdiń ult jazýshylarynan basqasynan buryn ulttyq boıaý, túr, etnografıalyq ózgeshelikter izdeıdi. Tipti bizde, ádebıette qalyptasqan shyǵystyq minezder bar, olar qatań, qyńyr, birbet, biraq ań kóńil ańqaý, sengish keledi. Maqal-máteldi boratyp aıtatyn aqyldy shaldar. Óz basym mundaılarǵa senbeımin. Óıtkeni shyn adamdyq qasıet barlyq halyqqa ortaq.

Á. Nurpeısov romanynda ulttyq boıaý, jarqyn túr, tús jeterlik. Biraq bul men joǵaryda aıtyp ótkennen basqa. Nurpeısovte daıyn turǵan, burynnan belgili, solaı bolýǵa tıis delinetin shyǵys tıpteri joq. Jazýshyny aldymen adam taǵdyry, óz halqynyń taǵdyry tolǵantady. Ol óz keıipkerlerinen tek qana adamshylyq qasıetter izdeıdi, al ulttyq túr sol ortany sýretteý ústinde ózinen-ózi jarasyp shyǵyp jatady. Sondyqtan da onyń keıipkerleriniń ústinen dala gúliniń ıisi shyǵady.

1964

---