InfoHub Logo

Suhbat: Súleımen Baıazıtovpen

Kıeli Ertis-Baıan óńiriniń tabıǵaty qanshalyqty sulý bolsa, osy elde ósip-óngen aqyndary da sonshalyqty syrly bolyp keledi. Baıantaý baýraıyndaǵy qarapaıym malshylar otbasynda ómirge kelip, týa bitken tabıǵı talantymen ádebıet áleminen óziniń ornyn tapqan aqyn, jýrnalıs, satırık Súleımen Baıazıtovtiń esimi jurtshylyqqa jaqsy tanys. Onyń jýrnalısik joldaǵy eńbegi alǵash Baıanaýyl aýdandyq «Baıantaý» gazetinde bastaldy.

Odan soń oblystyq «Saryarqa samaly» gazetinde qyzmet istep, keıin ustazdyq jolǵa túsken. «Jasybaı batyr», «Han ıem», «Qudireti kúshti bir Alla» syndy on shaqty kitaptyń avtory. Sonymen qosa, ústimizdegi jyly Qazaqstan Jazýshylar odaǵy men «Qazaqmys» korporasıasynyń birlesken jobasy – respýblıkalyq «Balaýsa» jyr músháırasynyń úshinshi oryn ıegeri. Aqyn aǵamyz bıyl asqaraly 70 jasqa tolyp, urpaǵynyń qyzyǵyn kórip otyr. Osyǵan oraı jerles jazýshymen júzdesip, suhbattasyp qaıtqan edik.

- Assalaýmaǵaleıkým, Súleımen aǵa! Aldymen balalyq shaǵyńyzǵa bir sát saıahat jasasaq?

- Men 1944 jyly Baıanaýyl aýdanyna qarasty J.Shanın atyndaǵy eldi mekende kolhozdyń malshysy Baıazıt aqsaqaldyń otbasynda ómirge kelippin. Men týǵanda qar aralas jańbyr jaýyp, tas balaǵannyń tóbesinen sý aǵyp turypty. Ol kezde qoıshylar qandaı jóni durys úıde turdy deısiń? Áıteýir baspana degen aty bolmasa...

Al balalyq shaǵyń qalaı ótti deıtin bolsań, ómirdiń soqpaǵyna erte tústim, kishkentaıymnan qara sharýaǵa jegilip óstim. Ózim ómirge kelgen jerdegi jeti jyldyq mektepti támamdadym. Mektep bitirgen soń biraz ýaqyt qoı baǵyp, sıyr ósirip, malshylarǵa kómekshi boldym. Bul sol tustaǵy kez kelgen balanyń ómirinen ótetin úlken syndardyń biri edi. Sol arqyly kóndigip, ómirdiń syryn uqtyq, qıyndyqqa tózýdi úırendik.

- Ol kezde óleń jazatyn ba edińiz?

- Meniń alǵashqy óleńderim 16 jasymda jazyldy. Ol kezde qazirgideı qalamaqy degendi múldem bilmeıtinbiz. Meniń sondaǵy óleń jazyp júrgenimdi bir aýylda turatyn Muhamedjan aqsaqal estipti de, úıine shaqyrdy. Óleńderimdi oqyp kórgen soń, unaǵan bolsa kerek, qolymdy qysyp, sát-sapar tiledi. Sonymen qosa bir ýys kúmis teńge ustatty. Shyǵarmashylyǵymnan alǵan eń alǵashqy tabysym da osy edi.

Bul meniń shabytymdy odan saıyn qanattandyrdy, ádebıet álemine aıaq basýyma septigin tıgizdi. Óleńge degen qumarlyǵym, mine, osydan bastaý aldy. Biraq budan keıin kóp adamnan qaǵajý kórdim. Alǵashqy jazbalarymdy redaksıalarǵa aparǵan kezde aldymen bilimimdi suraıtyn. Jeti synyp bitirgenimdi estigende: «Seniki ne sandyraq, mundaı bilimmen ne betińmen óleń jazyp júrsiń?» degen syńaı tanytyp, dápterimdi qolyma ustatyp, keıin qaıtaratyn. Biraq mundaı oqıǵalar óleńge degen qushtarlyǵymdy álsiretken joq. Kerisinshe solardy moıyndatýdy maqsat ettim. Ol kezde oblystyq «Saryarqa samaly» gazeti «Qyzyl tý» degen ataýmen shyǵatyn. Jibergen óleńderimniń bárine «Ii qanbapty» degen bir saryndy jaýap kele berdi. Men de úndemeı qalǵam joq. Olarǵa qarsy jaýap jazýǵa kiristim.

Óleńim ketip jatyr ıi qanbaı
Óleńdi ıleıtindeı etip nandaı.
Sizderdeı kóp kórined amalym ne?
Armanym áli júrmin kezdese almaı.
Kezdesip sizdermenen birme birge,
Sóz berer kún bar ma eken qyzyl tilge.
Synshydan men jeńilsem jekpe jekte,
Ónerdiń bitpegeni bosqa terde, - degen shýmaqtarymdy jónelttim. Biraq meniń bul shımaıym eshkimdi eleń etkizbese kerek, burynǵydaı jaýap ta kelmeıtin boldy.

- Alǵash jaryqqa shyqqan shyǵarmalaryńyz esińizde me? Qandaı kóńil-kúıde boldyńyz?

- Oblystyq «Qyzyl tý» gazeti jabylyp, bes oblysqa taraıtyn «Tyń ólkesi» degen gazet shyǵa bastady. Buǵan deıin qanshama ret jolym bolmasa da, úmitim úzilmegen edi. 1962 jyldyń sońy bolca kerek, eń alǵashqy jazylǵan «Aıtylmaǵan syr» degen áńgimemdi joldadym. Osydan keıin kóp keshikpeı jarıalandy, tipti, birde-bir ózgeris engizilmegen eken.

Sondaǵy qýanyshymdy aıtyp jetkize almaspyn. Artynan ile-shala qalamaqysyn da jiberipti. Osydan keıin-aq shyǵarmalarym gazet betterinen jıi oryn alyp turdy. 1963 jyly men ásker qataryna shaqyryldym. Otan aldyndaǵy boryshymdy ótep júrsem de, redaksıamen baılanysym úzilmedi.

- Ásker qatarynda júrgende shyǵarmashylyqpen aınalysýǵa múmkindik boldy ma?

- Sarbazdar sapynda júrsem de, jazylǵan dúnıelerimdi «Tyń ólkesine» únemi jiberip otyrdym. Birde bir jaqyn aǵamyz meniń materıaldarym, shyǵarmalarym jarıalanǵan bir top gazet pen sodan túsken azǵantaı tabysymdy poshtamen jiberipti. Dál sol tusta men bir bólimnen ekinshi bólimge aýysyp ketken bolatynmyn.

Ol kezde gazetti Úkimettiń úni retinde sanaıtyndyqtan asa muqıat qarap, meniń qolyma tabystaýǵa arnaıy adamdar kelipti. Rota komandıri men polk komandırine deıin baıandap, saltanatty túrde tabystady. Sol oqıǵa meniń qatarlastarymnyń arasynda abyroıymdy ájeptáýir kóterdi. Sodan keıin-aq meniń jýrnalısik kásipke degen qyzyǵýshylyǵym oıanyp, gazetke erekshe qurmetpen qaraıtyn bodym. Osylaısha aqyndyǵymnyń arqasynda áskerde de abyroıly boldym.

- Jýrnalısik qyzmetke qalaı keldińiz?

- Otan aldyndaǵy azamattyq boryshymdy ótep kelgen soń, jóni durys jumysqa ornalasa almaı, biraz júrdim. Jeti synyptyq bilimimmen eshkimge kerek emestigimdi sezgen soń, qoı baǵa júrip, Pavlodardaǵy mal dárigerlik tehnıkýmynan syrttaı bilim aldym. Sondaı bir ýaqytta jazba aqyndar arasynda músháıra uıymdastyryldy.

Men de óz baǵymdy synap kórdim. Boıymdaǵy azǵantaı talantyma tánti bolǵan bolsa kerek, sózdiń syryn biletin aǵalarym gazetke shaqyrdy. Qyzyǵynan góri qıyndyǵy basym jýrnalısik jolǵa osylaı tústim. Meniń bul salaǵa kelýime Baıanaýyl aýdandyq «Baıantaý» gazetiniń redaktory belgili jýrnalıs Shakrat Shalbaevtyń kóp kómegi tıdi.

- 1997-1999 jyldarda oblystyq «Saryarqa samaly» gazetinde qyzmet istedińiz? Sodan beri de birshama ýaqyt ótti. Sol kezdi jıi eske alatyn shyǵarsyz?

- Árıne, bul meniń ómirimniń eń kúrdeli kezeńderiniń biri boldy. Qazaq baspasóziniń qara shańyraǵy «Saryarqa samaly» gazeti shyǵarmashylyqtyń naǵyz qaınaǵan ortasy ǵoı. Meniń munda kelýime jýrnalıs Janat Turǵanbekov pen belgili aqyn Qajymurat Smaǵulov yqpal etti. Respýblıkaǵa belgili qalamgerlermen qyzmettes boldym.

Redaksıanyń qyzý tirligi meniń qalam-qarymymdy arttyryp, jýrnalısik sheberligimniń shyńdalýyna septigin tıgizdi. Ol kezde óndiris oshaqtary opyrylyp, turǵyndardyń turmys-tirshiligi turalap turǵandyqtan, bul taqyryptardy jazý qıynǵa soqty. Soǵan qaramastan, talaı jyldary qazaqtyń basyna túsken taýqymetin, qaıǵysy men qasiretin sezinip, ultymyzdyń ótken tarıhyna tereń oı júgirtýge múmkindik aldyq. Bizdiń eń basty jetistigimizdiń biri osy edi.

- Sizdi oqyrmandaryńyz syqaqshy retinde de jaqsy biledi...

- Ras aıtasyń, syqaq janrynda jazylǵan biraz týyndylarym bar. Qanshalyqty talǵamǵa tatıtynyn nemese qanshalyqty ótimsiz dúnıeler bergenimdi ózim de bilmeımin. Baǵasyn oqyrmandarym bere jatar. Bir kezde osy janrda kóp qalam terbegen belgili qalamger Ospanhan Áýbákirov, Shona Smahanulynyń shyǵarmalaryn jata jastanyp oqydym.

Meniń bul ázil-syqaq janrynda qalam terbeýime mynadaı bir oqıǵa sebepker boldy. Alǵash óleń jaza bastaǵan kezim edi. Áli esimde, qudammen birge soǵym izdep kórshi aýylǵa keldik. Kelsek, biz izdep kelgen aqsaqal úıiniń syrtynda otyr eken. Aty ertteýli, aýlada tur. Al ózi kóılegin sheship qolyna alyp alǵan, aýdaryp-tóńkerip bir nárse qarap otyr. Ar jaǵy túsinikti ǵoı... Aman sálemnen keıin:

- Sizde bir satylatyn mal bar eken, soǵan keldik, - dedi qasymdaǵy aqsaqal. Biraq ol kisiniń bizdi tyńdaıtyn túri joq. Aıdalaǵa qarap:

- Anaý joldy kórip tursyńdar ma? Osy jolmen bir máshıne keldi de, aldynan úrip shyqqan ıtimdi qaǵyp ketti. Osyǵan qatty qaıǵyryp otyrmyn. Kempirim de ketip qalǵan edi. Óte qıyn jaǵdaı oryn aldy, - deıdi saly sýǵa ketip,
Osyny estigen soń aıaq astynan meniń oıyma:
Qudaı alyp quntymdy,
Syǵyp otyr em bıtimdi.
Bir máshıne keldi de,
Qaǵyp ketti ıtimdi, - dep bastalatyn birneshe shýmaq óleń orala ketti.

Sonymen úıge jetkenshe esime saqtap otyryp, qaǵazǵa túsirip úlgerdim. Qazir esimde qalǵany osylar ǵana eken. Osy oqıǵadan keıin azdap syqaq óleńder jaza bastadym. Jazǵandarymdy «Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy» jýrnalyna jarıalatyp, syqaqshy retinde syrttaı tanyla bastadym. Odan keıin kóp keshiktirmeı jazǵan dúnıelerimniń basyn qosyp, «Kóne qazaqtyń qyńyr qısyny» degen jınaǵymdy jaryqqa shyǵardym. Sonymen qosa, birqatar respýblıkalyq basylym betterinen oryn aldy.

- Balalar taqyrybyna jazýyńyzǵa ne túrtki boldy.

- Alla Taǵalanyń bergen bir syıy bolsa kerek, keıde áńgime jazamyn dep otyryp, balalar taqyrybyna ketip qalam, syqaq jazam dep otyryp, lırıkaǵa túsip ketem. Osylardyń ishinde maǵan jattyǵy joq. Bári meniń júregime jaqyn. Balalar ádebıetine bet burýyma sebepker bolǵan belgili qalamger Esentaı Erbotın aǵamyz edi.

Osy salaǵa ıkemim baryn baıqaǵan bolsa kerek, «Balalar taqyrybyna jazsańshy» deýmen júretin únemi. Odan keıin Pavlodarǵa arnaıy kelgen jazýshy Berdibek Soqpaqbaev ta maǵan: «Súleımen, sen balalar taqyrybyna da jazýdy basta!» degen usynys bildirdi. Men de ol kisiniń sózin aıaqsyz qaldyra almadym.

Únemi izdenis ústinde júrdim. Bir kúni aýdan ortalyǵyndaǵy Lenın kóshesin boılap kele jatsam, bir top bala oınap otyr eken. Biri kúshigin maqtasa, endi biri mysyǵyn maqtap, daýryǵyp jatyr. Balalardyń baldan tátti qylyǵy meniń de shabytyma qozǵaý saldy. Balalarǵa arnalyp jazylǵan «Kúshik» degen birneshe shýmaq óleń osy jerde dúnıege keldi. Ókinishke qaraı, osy óleńim qazir esimde qalmapty.

- Ózińiz aıtyp otyrsyz, qaı janrda qalam terbesem de, aldyńǵy aǵalarym únemi baǵyt-baǵdar berip otyrdy dep. Qazirgi kezde jas aqyndardy, jas prozashylardy qoldap-qolpashtap, olardyń shyǵarmalaryna pikir aıtý úrdisi kemshin qalǵan syńaıly. Siz qalaı oılaısyz?

- Óte oryndy másele. Bul jaǵynan uıattymyz. Jasymyz qansha jerden úlken bolsa da, jastarǵa kórseter meıirbandyǵymyz jetkiliksizdeý sekildi. Proza jáne poezıa salasyna bet túzep kele jatqan jastardy nazarymyzǵa kóp almaıtynymyz - shyndyq. Olardyń jaqsy bir óleńin nemese áńgimesin oqı otyryp, pikir bildirýge, qalamdaryna qýat tilep, shabyttandyrýǵa kelgende shabandyq tanytamyz. Osydan úmit kútýge bolar-aý degen jas qalamgerlerdi ara-tura bolsa da yntalandyryp qoısaq, artyq bolmas dep oılaımyn.

- Ómir - kúres. Ótkel bermes tolqyndary da bolady. Osy tusta kez kelgen adamnyń bir basyna jeterlik taýqymeti bar. Taǵdyrdyń qıyn synaǵy sizdiń basyńyzdy qanshalyqty torlady?

- Suraǵyń óte kúrdeli. Ómirdiń asa bir qatty synaǵyna ushyramasam da, óz basyma tán qıyndyqtar bolǵany - shyndyq. «Aýrýyn jasyrǵan óledi» demekshi, ony men eshkimnen jasyryp qala almaımyn.

Bir qyzyǵy jasym 70-ke kelip, úbirli-shúbirli bolyp otyrsam da, «Mynaý meniń jeke shańyraǵym» dep bir jaıly úıdiń tabaldyryǵyn attap kórmeppin. Muny ózim ómir ıiriminiń bir qaǵaberisi shyǵar dep oılaımyn. Qalamdy qarý etip, el arasynda júrgen árbir azamattyń basynda belgili bir ómir kedergileri bolady. Muny ózim Alla Taǵalanyń jibergen synaǵy retinde qabyldaımyn.

Sol synaqty sabyrlyqpen qabyldap, tózimdilik tanytyp, soǵan qarsy turý bizdiń azamattyǵymyzdyń, adamdyǵymyzdyń belgisi dep bilemin. Biraq, qandaı jaǵdaı bolsa da, jan qaltamnan qaǵaz, qolymnan qalam túsken joq. Alǵash jazylǵan balań jyrlaryma eshkimniń jyly pikirin estimeı qamyqqan kúnniń ózinde qolymdy bir siltep kete bergen joqpyn.

Bul meniń ádebıetke degen adaldyǵym, jýrnalısıkaǵa degen janashyrlyǵym dep bilemin. Endi qalǵan az ǵumyrymda da ádebıetti janyma serik etip ótemin dep oılaımyn. Az-muzdap jazyp jatqan dúnıelerim de barshylyq. Alla qýat berse, ony da oqı jatasyzdar degen úmittemin.

- Ýaqyt taýyp áńgimeleskenińizge alǵys aıtamyz. Qalamyńyz muqalmasyn.


Áńgimelesken – Tileýberdi SAHABA.

---