InfoHub Logo

Aqmolla bıler (feodaldar) jáne baılar tabynyń sanasymen jyrlaǵan aqyn. Árıne, mollalyǵy da sonyń ishinde.

Bıler, baılar tabynyń sanasynyń aqyny bolǵan soń, óleńderiniń qandaılyǵy óz-ózinen málim bolsa kerek. Óıtkenmen, Aqmollanyń ózinen burynǵy jáne keıbir ózinen sońǵylar eskishil, dinshil aqyndardan aıyrmashylyǵy zor. Ol aıyrmashylyq, bul kisiniń aqyndyqqa, ádebıetke, óner dep zor maǵyna berýshildiginde. Jáne ózi molla bolǵanmen, kózdi jumyp alyp, allalaı bergen molla emes.

«Sóz shyǵar shaǵyrlardan hıkmetpenen,
Onsha kóz alartpańyz qyddetpenen...»

jáne «Ár pende shyǵar menen kitap toly, Qarasaq ıeleri qandaı uly» — deıdi Aqmolla.

Aqmollanyń kóp óleńderi taza qazaq tilinde bolsa da, keıbir óleńderi tatarshaǵa jaqyn. Tatarsha degende, arab, farsy sózderi tolǵan «shaǵataıshalaý», tatarshaǵa jaqyn, mysaly Shıabeddın Marjanıdi madaqtap shyǵarǵan «Marsıasy». Osy óleńderin qolǵa alyp, tatar ádebıetshileri Aqmollany tatar aqyny qylyp, tatar ádebnet tarıhyna kirgizgen. Óz ádebıet tarıhyna kirgizgende, tatar ádebıet tarıhshyldary Aqmollany óte bıik kóterip, madaqtap ataıdy. Bir dáýirdiń qaqpasyn ashsaq, sol dáýirdiń qaqpasynyń aýzynan kórinetin zor aqynymyz deıdi.

Árıne, Aqmollanyń aqyndyǵyn maqtaýǵa bolady. Jumaleddın Ýálıtulynyń 1912 jyly shyqqan «Tatar ádebıetiniń barysy» degen kitabynda Aqmollany bylaı deıdi:

«...Tatar shyǵyr ýa nazymnyń yntybaden ilikki dáýirini shýshy qadar ılá týmalap, qazir yntyba dáýirine kılábiz. Bul dáýiriniń qaqpasyna ashyp kirgesh te biz anda en áýel jarty qazaq, jarty tatar Aqmolla ápándige ushyraımyz.

Ol ózi qazaq shaǵyry bolý daǵýasymenen maıdanǵa shyqqan jáne qazaq shaǵyry bolýǵa tyrysqanǵa uqsasa da, onyń baǵzy bir shyǵarmalarynda tatarlyǵy jeńgen dep aıtýǵa jaraıdy. Marjanı qaziretleri qaqynda jazǵan «Marsıasy» ony shyn tatar qylady», — deıdi. Jáne, Ǵalı Raqym, Ǵ.Ǵazızdiń «Tatar ádebıeti tarıhy» degen 1925 jyly shyqqan kitabynda, Shamsıddın sopynyń jyrlaryn baıandap kelip, Aqmollany bylaı dep aıta ketedi:

«...Shamsıddınniń medresesinen baıtaq (kóp) ǵalym shákirtter shyqqan. Olardyń eń ataqtysy shaǵyrlike ustazynyń ystyq qaqyly ýarysy, Tatar ádebıetiniń jańarý dáýiriniń birinshi shaǵyry Muptaqıtden Muqamedıar, ıaǵnı «Máshhúr Aqmolla dúr», — deıdi.

Tatar ádebıet tarıhshylary Aqmollany ádebıet tarıhynda zor orynǵa qoıady. Álbette úıtýleri teris emes, Aqmolla qazaq ádebıet tarıhynda da, tatar ádebıet tarıhynda da zor oryn alýǵa tıis. Aqyn ekeni ras.

Bul arada jáne aıta ketetin, 1934 jyly 20-martta shyqqan Máskeý dep «Lıt. gazetiniń» nómirinde Aqmollany bashqurt aqyny edi deıdi.

Basynda tatarshadan kóri qazaqsha jazǵandary Kórkemirek, jáne tili de taza. Qazaqsha ekendigi aıqyn kórinedi. Mysaly: túrmede jatyp jazǵan mynaý sıaqty óleńderiniń tilinde Qazaqshadan bóteni bar ma? Mine:

«...Meniń jatqan mekenim aty zyndan,
Ár túrli adamy bar japa qylǵan.
İshinde túrli ǵıbyrat qysaby joq,
Surqıa neshe túrli bar jıylǵan.
Temirmen qadaqtalǵan terezesi.
Qara tas qabattalǵan kiregesi.
Orystyń tolyp jatyr kinegesi.
Qudadan dushpanyńa tilemeshi.
Kelmeıdi kóńil jeter kóńil suraı,
Myltyqty soldat júrer oraı-oraı.
Qudaıym qylǵan iske shara bar ma?
Jatyrmyz beısharalar jylaı-jylaı...»

Mine bul óleńniń yrǵaq mólsheri de, eski qazaq el óleńderiniń yrǵaq mólsherimen jazylǵan. Tatar jáne bashqurt jyrlarynda mundaı yrǵaq mólsheri kórinbeıdi. Tek, bul óleńderdi tatar ádebıetshileri jınap, tatar baspasynda bastyryp shyǵarǵandyqtan, keı sózderdiń keıbir dybystaryn tatarshalap jibergen. Mysaly: «jatyrmyz» degen, «júrek» degen sózderdi — «ıatyrmyz, ıýrer» dep, ózgertip, bir óleńniń deni tatarsha degen.

Jáne Aqmollanyń óleńderinde taza qazaq óleńderinde kóp kez keletin qospaq sózder kóp kezdesedi. Mysaly, jańaǵy keltirgen óleńdegi «Oraı-oraı», «jylaı-jylaı» degen qospaq sózder. Jáne «sabaı-sabaı» jáne myna óleńdegi qospaq sózder:

«...Jemeıtin baýyrsaqty Aqmolla edim,
Shaınaıtyn qara nandy qashyr-qashyr...»
«Soldattar kesh bolǵanda qoıdaı qamaı,
Jabady maldaı qylyp sanaı-sanaı...»
«Sarǵaıdym terezeden qaraı-qaraı,
Zaryǵyp shydamaıdy tátti jan-aı.
Esengeldi Batýshke astat bolyp,
Aqmolla qorlyq kórdi talaı-talaı...»

Mine, osy óleńdegi, «sanaı-sanaı», «qaraı-qaraı», «talaı-talaı» degen sıaqty qospaq sózder Aqmollanyń sózderinde kóp kezdesedi. Mundaı qospaq sózder Qazaqtyń el ádebıetinde de kóp kezdesetin jaıt.

Onsoń, Aqmolla el ádebıetin jınap ta paıdaǵa asyrǵan adam. Óleńderiniń kóbiniń saryny qazaqtyń eski el ádebıeti sarynyndaı bolyp keledi. Myna shyǵarmalaryn oqyǵan adam ony ózi de kórer.

Aqmollanyń óleńderin, onyń kitaptaryn jáne ol týraly jazylǵan sózderdi jınaýda Bashqurtstandaǵy Ýálı Hangeldiuly men Ysmaǵúl Ormanuly járdem istedi.

Aqmollanyń óleńderi áli de túgel jınalǵan joq. Aqmolla tatar, bashqurt arasynda týyp, sonda oqyp, sol tatar-bashqurt arasynda ólgen soń jáne onyń shyǵarmalary tatar baspasynda basylyp, qazaq arasynda kóp taramaǵan soń, ony Qazaq ádebıetshileriniń birazy bilmeıdi. Bilse de onyń shyǵarmalarymen jaqsy tanys emes. Árıne, bul azyraq uıalatyn ǵana jaıt. Sol aqynnyń shyǵarmalarymen tanys emestiktiń sandarynan, jaqynda bireý, Almatyda shyǵatyn «Qazaq ádebıeti» gazetinde de Aqmollany bashqurt aqyny dep jazypty. Jazǵanda álgi, Máskeýde shyǵatyn: «Lıt.gazettiń» 20-martta shyqqan nomerindegi P.Nızovoıdyń maqalasyndaǵy Aqmollany bashqurt aqyny degen sózderin qazaqshaǵa aýdara salypty. Aýdarǵanda árıne Aqmollanyń kim ekenin bilmegendigi kórinip tur. P.Nızovoı ol maqalasynda: «...Tóńkeriske deıin Bashqurtstannyń tek Aqmolla degen aqyny ǵana bolǵan edi,» — deıdi. «Odan basqa bashqurttyń eshbir aqyny joq edi», — deıdi. Árıne, P.Nızovoıdyń Aqmollany da, bashqurt ádebıetin de bilmegeni oǵashtaý bolyp kórinip tur... Biraq endi Aqmolla aqyndy árkim biler. Ámın.

28-sáýir, 1934 jyl.

Almaty

---