InfoHub Logo

1

Muǵalimniń eki kózi án shyrqaǵan boıjetkende. Ol tereń oıǵa ketkendeı múlgip, telmire qarap qalǵan.

«Shirkin Aqmonshaq! Kórki ǵoı bizdiń aýyldyń! Aqyly qandaı! Minezi qandaı! Adamgershiligi qandaı!.. Bir ǵana, tek bir ǵana sóılesip kórseń óziń Shaımerden! Biler ediń sonda sen!» — dep qoımaıtyn edi-aý Borash oǵan.

Shaımerden aýyl jigiti Borashpen osy kolhozǵa kelgen kúnnen bastap tez juǵysyp, basqadan da góri oǵan tez úırenip, dostasyp ketken. Borash aıtsa, aǵat aıtpaıtynyna onyń kózi jetken.

Án shyrqaǵan — sol Borash maqtaǵan jylqyshy qyz. Qıaldy terbep kelgen Aqmonshaq qyz! Sol arý búgingi saýyq keshte sáti túsip kez keldi. Qaramasqa, zer salyp qaramasqa ne sharasy bar! Biraq, qanshama qadalyp, bar yntasymen-aq qarasa da, Borash aıtqandaı, elden erek qasıetti qyz boıynan kóre almaı otyr. Orta boıly, qara tory, beti azdap totyqqan, kádimgi qarapaıym qyz. Al, buryn Borashtyń áńgimesin tyńdap otyrǵanda, onyń kózine qasy-kózi qıylǵan, náp-názik, arshyǵan jumyrtqadaı appaq, úrlep aýyzǵa salǵandaı bir perızat elesteıtin-di. Dál qazir sol eles saǵymdaı buldyrap, ǵaıyp bop, ásem arýdyń ornynda jaı ǵana qyz qalǵan.

Yrǵala, shıratyla shyǵyp, bezek qaǵyp, kókke kóterilgen án endi baıaýlap bitýge jaqyndady. Jap-jańa ǵana ánmen birge asqaqtap alysqa ketken jurt kóńili de qaıta oralǵan ánmen birge oralyp tuǵyryna qonyp keledi. Tek alaburtqan muǵalim kóńili ǵana tunaryn qaıtyp taba almaǵan qustaı, oı aspanynda qanat qaǵyp, sharq uryp júr...

Án bitti. Súısingen jurt dý qol soqty.

— Boıjetkender jasasyn! — dep toı bastaýshy Tórekeldi aıqaıǵa basty.

— Seri jigit! — deıdi shette otyrǵan bir kelinshek janyndaǵy erine.

— Seriligin qoıshy, er kókirek-aq ózi! — deıdi kelinshektiń kúıeýi áıelin qostap.

— Basqarmanyń áıeliniń inisi bolǵan soń kókiregine nan pisedi.ǵoı. Átteń, men Aqmonshaq bolsam, yrbańdatpaı aýyzdan qoıyp jiberer edim!

Tórekeldi eki ezýi eki qulaǵynda, án aıtsa da, ázil aıtsa da, Aqmonshaqtan kóz almaıdy. Ony qaǵyta sóılep, tapqyr qaljyńmen tosady. Oǵan Aqmonshaq ta oryndy oraı jasap, irkilmeı jaýap qaıyrady jáne jarasymdy pishinmen oıly, otty kózin bir tóńkerip, nazdana kúledi.

Al, Shaımerdenge olaı emes. Onyń ázilin estimegen, ańǵarmaǵan, tipti, elemegen adamdaı, nazarym basqa jaqqa aýdaryp, jyly shyraı bermeıdi. Tek anda-sanda ǵana sypaıygershilikpen qysqa jaýap qaıyryp, sonyń ózinde ázildi óristetkisi kelmegendeı túr bildiredi.

Qyzdyń bul ári bıazy, ári pań minezi muǵalimdi bir jaǵynan súısindirdi, ekinshiden, namysyn qozdyrdy. Alǵashqy bette tym qarapaıym kóringen qyz endi onyń kózine Borash aıtqandaı, súıkimdi, symbatty bolyp bara jatqan tárizdendi...

Tún ortasy aýyp, tań jýyqtady. Qart kolhozshylar birtindep taraı bastady.

— Balalar, tań jýyq. Erteńgi jumysty da umytpańdar! — degendi eskertti kolhoz bastyǵy Ybyraı aqsaqal.

— Oı, táıir-aı, jumysqa uıyqtamaı da baramyz! — dedi Tórekeldi bir jelpinip.

— Myna qaınymnyń kóńili búgin tym qosh eken, — dedi bir kelinshek sylq-sylq kúlip.

— Qosh bolatyn jóni bar.

— Nege? — dedi Tórekeldi julyp alǵandaı.

— Ony janyndaǵy boıjetkennen sura...

— Aqmonshaq, osylar ne dep otyr? Uqtyrshy, janym!

— Men eshteńesin bilmeımin, — dedi Aqmonshaq tómen qarap.

— Toı qashan bolady deımiz. Endi uqtyń ba, ańqaý qaınym? — dedi alǵashqy kelinshek jaırańdap.

— Sondaı sózdiń ne keregi bar, Sahysh! — dedi Aqmonshaq yńǵaısyzdanyp.

Shaımerdenniń esine Borashtyń: «Saǵan laıyq-aq qyz, muǵalim, átteń, jigiti bar» degen bir sózi tústi. Áldeneden túısik aldy ma, nemese, uıqysy keldi me, áıteýir, Shaımerdenge bir kóńilsizdik paıda boldy.

Endi jastar da taraı bastady. Olar ábden tarap bolǵannan keıin, muǵalim jigit tysqa shyǵyp, jatatyn úıine qaraı bet aldy. Jolshybaı, kolhoz baǵyndaǵy keń aleıamen kele jatyp, on jaǵynda áldekimderdiń kúbirin estip, jalt qarady.

Anadaı jerdegi jýan terek túbinde eki adam qushaqtasyp, súıisip tur eken. Muǵalimniń kózine bul turǵandar Aqmonshaq pep Tórekeldi tárizdendi. Solar ma, olar emes pe degen oı tósegine jatqannan keıin de onyń esinen ketpedi. Bul oı oǵan nelikten kele berdi? Ony ózi de bilmedi.

Muǵalim tósegine basy tıisimen uıyqtap ketetindeı bolyp kelse de, jatqannan keıin kózi ilinbeı qoıdy. Dál sol sátte ol esh nárse oılaǵan da joq, edi. Biraq, áldenege alańdaǵandaı, kóńili qobaljyp jaıǵaspady.

Bir kezde kózin ashsa, úı ishi ala kóleńkelenip qalǵan eken. Kıinip, tysqa shyqty. Túndegi ánge, toı-dýmanǵa bólengen aýyl typ-tynysh, jym-jyrt. Selkeý shyqqan bir jan joq. Jastar syrynyń kýási túndegi kári terek te múlgip tur.

Jigit aınalaǵa, aýyl syrtyna kóz jiberdi. Sonaý, sonaý belestegi qyrman basynda qarańdaǵan adamdar tań sáýlesimen onyń kózine samaladaı bolyp kórindi. Batys jaqta, aýdan ortalyǵyna qaraı astyq tıegen bir top arbashy kóshteı tizilip, biriniń sońynan biri shubap ketip bara jatty. Saýyqtan keıin tynym almastan eńbekke attanǵan adamdardan kóz ala almaı, tań samalyna keýdesin tosqan boıy jas oqytýshy uzaq qarap turdy.

2

Aqmonshaq jylqyny yldıǵa, yqtasyp alqapqa qulatty da, astyndaǵy kertóbeldiń aýyzdyǵyn alyp, aıaz qaryǵan betin yqqa burdy. Sóıtip, bir jaılasqandaı bolyp, túni boıy tynym tapqyzbaǵan mazasyz oı sorabyna qaıta tústi.

«...Kórdim, bildim, Aqmonshaq, seniń de dostyǵyńdy! Arzan eken tym! Bilmeppin basynda. Bilgende, átten, bilgende, mańyńnan da júrmegen bolar edim ǵoı sendeılerdiń. Oqa emes! Sabaq, boldy albyrttyqqa. Jaqsy, betińnen jarylqasyn! Kótere ber shashpaýyn muǵalimniń! Tanba keshegi kúıińnen! Tek esinde bolsyn, sen sıaqty jylqy sońynda erbıgen bir shúıke bas tabylar maǵan da.

Burynǵy súıgeniń, qazirgi jatyń Tórekeldi».

Kesheden beri, búgin kúni boıy qyz janynyń qytyǵyna tıip, kóńilin tynym tapqyzbaı, oıǵa shomdyryp júrgen de osy hat. Ol osy hatty tań atqaly, jylqy ishinde júrip, keminde bir on ret oqyǵan shyǵar. Oqyǵan saıyn ashý, yzaǵa býlyǵyp, namysyna nalıdy. Jigit sózi janyna ýdaı tıedi. Ol ári qorlaıdy, ári jas júrekke jara salady. Sumdyq turpaıy hat!

Qyz ótken keshti esine túsirdi. Klýbqa keshki saǵat altylarda keldi. İshte jalǵyz Shaımerden ǵana otyr eken.

— Sálamatsyz ba, Aqmonshaq, — dep, ol ornynan turyp qol bergen. Aqmonshaq ta jaıdary júzben amandasqan.

— Komsomol jıylysyna biz sekretar bolǵaly birinshi ret qatysýyńyz ǵoı deımin, — dep kúlimsiregen jigit.

— Tek sizdiń tusyńyzda ǵana emes, bıylǵy jazdan beri jıylysqa tuńǵysh ret qatysýym ǵoı deımin. Munyń ózinde de jylqy taýǵa keltirilgen soń ǵana múmkinshilik alyp otyrmyn, — dep jaýap bergen Aqmonshaq.

— Iá, ıá, jaz qaı jer samal, shóbi shúıgin bolsa, qys qaı jer yqtasyn, qoryqty bolsa, sizdiń jaılaý da, qonys ta sol ara ǵoı. Qyzyq nárse — mal baǵý, onyń ishinde jylqy baǵý.

Sekretar sonan keıin az bógelip turǵan da:

— Sóıleısiz ǵoı Jıylysta? — dep, otyrǵan Aqmonshaqtyń aldyna kelip, kúlimsirep tónip turǵan mınýtta Tórekeldi kirgen. Munan soń este qalarlyq pálendeı oqıǵa bolǵan joqty. Kóp keshikpeı jıylys ta ashylǵan. Qyz oıynsha, bar shataq, mine osydan bastalǵan. Másele — kóktem egisine daıarlyqqa komsomol-jastardyń qatysy jóninde bolatyn. Ol másele jaıynda baıandama jasaǵan Shaımerden, tańdaýly jastardyń tabysyn aıta kelip (onyń ishinde birinshi bolyp Aqmonshaqtyń aty atalǵan), keıbir jeke komsomol músheleriniń kemshiligine toqtap; qatty synaǵan. Osy syn, ásirese, Tórekeldige kep aıtylǵan.

— Qylyshyn súıretip qys keldi. Egis jumysy aıaqtaldy. Qazirgi negizgi jumystyń biri — tuqym tazalaý bolyp otyr. Biraq osy mańyzdy jumysqa Tórekeldi sıaqty keıbir joldastar mán bermeı keledi. «Men keshegi tankıstpin, men soldatpyn, áıelder isteıtin mundaı usaq jumysqa qol bylǵamaımyn!» — dep, ol keshe tuqym tazalaýǵa barmaı qoıdy. Bul komsomol múshesine kelispeıtin qylyq. Biz ony tártipke shaqyrýǵa tıispiz jáne shaqyra da alamyz, — degen sekretar sózin aıaqtaı kelip. Baıandamadan keıin sóıleýshi jastar da sekretardyń sózin qýattap, Terekeldini syn talqysyna salǵan. «Órkókireksiń. Ózim ǵana bilemin deısiń. Bireý birdeme dese, bet baqtyrmaı, jón bolsyn, qısyq bolsyn, óz degenińmen bolasyn. Sen sondaı Tóreligindi qoı. Myqty bolsań, bizge eńbegińmen úlgi kórset!» — dep tus-tustan janyna batyra aıtqan. Biraq osyndaı joldastyq ádil synǵa moıyn usynbaı, Tórekeldi lepirip, maıdandaǵy erligin, sińirgen eńbegin aıtyp, asqaqtap ketken. Onyń bul qylyǵyna Aqmonshaq ta shamdandy: «Tórekeldi, men senen muny kútken joq edim. Jurttyń aıtqany dostyq edi. Ony uǵa almaı, aýa jaıylyp tursyń. Bul ózindeı sanaly jigitke kelispeıtin is» degende:

Sizden aqyl suramaımyn! — dep aıqaılaǵan Tórekeldi tútigip.

— Uıat, uıat... Komsomol múshesiniń mundaı tártipsizdigin jıylys aıaqsyz qaldyrmaýy kerek, — dep usynys jasaǵan Aqmonshaq. Osy usynys boıynsha, Tórekeldige komsomol jıylysy qatty sógis bergen.

Mine, keshe keshte bolǵan bar oqıǵa osy. «Sekretardyń jazyǵy ne? Meniń jazyǵym ne? Synnyń bári onyń óz paıdasy úshin aıtylmady ma? Sony uqpaı, nege aýzyna kelgendi aıtyp, hat jazady? Nege meni, meniń sezimimdi lastaıdy!»

Qyz janyn jegen tek bul ǵana emes. Munan basqa da bir aýyr sezim ony qınaıdy. Tórekeldini, osy Tórkeldini, shyn júrekten súıgen edi ol. Onymen qol alysyp, ómir boıy aınymas dos bolýǵa serttesken edi ol. Sol sert, sol súıispenshiliktiń aıaq astynan úzilýi arqasyna aıazdaı batady. Tek sol ǵana ma?!

— Aqmonshaqty Tórekeldi alady, taıaýda toı bolady, — degen sybys áldeqashan tarap, aýyldan aýdanǵa jetken joq pa! Ony da qoıshy. Anasyna, ǵazız anasyna da aıtqan edi-aý bul syrdy ol.

— Óziń unatsań, men ne deıin, aldyńnan jarylǵasyn, qulynym, — dep edi-aý anasy bata berip!

Osynyn bári búginge deıin qalyń órtteı órship-órship kelip, endi álsiz shyraqtaı jalp etip sónip otyr. Budan keıin el ne deıdi, jurt ne deıdi, ana ne deıdi! Jas ta bolsa, eńbekpen aty shyǵyp, jurtqa tanylǵan onyń abyroıy aırandaı tógilgen jeri bolmaq pa bul? «Tórekeldi aqyrynda tastap ketti» dep, bireý bolmasa, bireý erteń ósek etpeı me?

— Namys, qaıran namys! Qyz basymdy qadirlep, ózimdi ózim pań tutqan kúnderim, sen de óshtiń be! Jyltyraǵan túrge bógip, ishke úńile qaraı almaı, qapy basyp mertikti degen osy ma! Sóz tórkini, kesimi — maǵan jat, turpaıy jatqan joq pa onyń. Ańǵarmaǵam, bilmeı kelgem sony men! Súıip qalsań — senip qalar, ańǵal, ańqaý minezim qursyn, qyz seniń!..

Manadan aýyr oıǵa maltyǵyp, kóńilmen sodan shyǵar jol izdegen Aqmonshaq kúnniń keshkirgenin jáne yqtaı jaıylǵan jylqylardyń aýanymen taý bókterinen ashyq alqapqa shyǵyp ketkenin ańǵarmady. Kúni boıy betti qaryp urǵan tymyrsyq aıaz ústine jel kúsheıdi de, jaıaý borasyn júrip, aýa raıy buzyla bastady. Jylqylar pysqyryp, áldeneni sezgendeı, uılyǵa, syrdaqtaı jaıyldy. Bul jaıdy endi ǵana ańǵarǵan Aqmonshaq qalyń oıdy serpip tastap, jylqylardy taýǵa qaraı qaıyrdy.

Ymyrt jabyla, batystan soqqan jel údep, qara boran tútep berdi. Jylqylar kózderine qar tyǵylyp, shyǵysqa, keń jazyqqa qaraı oıysty. Aqmomshaq on búıirdegi taý alqabyna qaraı qaıyryp, yqqan jylqynyń aldyn kes-kesteýmen boldy. Biraq, qalyń jylqy yryq bermeı, qyz aıdaǵan tusqa aıaq baspaı qoıdy. Jaǵdaı qıynǵa aınalǵanyn endi tipti ashyq sezdi ol. Sýyq barǵan saıyn boıyn alyp, eki qoly, tizginge áli kelmeı, siresip qaldy. Boraǵan qar betke uryp, bir jaǵynan mazany alyp ol barady.

Arpalys uzaqqa sozyldy. Tań jýyqtaı boran múlde kúsheıip ketti. Qyz yqqan jylqyny endi qaı jaqqa qaıyraryn da bilmedi. Taý qaıda, pana qaıda, — ony ajyratý múmkin bolmady. Alǵashqyda qyz-qyz qaınap, keıin birtindep tońazı bastaǵan dene bara-bara del-sal bolyp, áli ketti de, buıyǵý, tynyshtyq izdeý sıaqty bir enjarlyq kúıge tústi. Osy enjarlyq jylqyshy qyzdy búrip alyp, ýysynan shyǵarmaı, ot jigerin qum etip, oqys kúıge bastap bara jatqandaı boldy. Qyz qanshama bulqynaıyn dese de, pármeni jetpedi. Tek kókirekti jarǵan bir ashshy kúı tolas bermeı, meńdep alyp bara jatqan enjarlyqqa qaıyspaı qarsy turyp, álsiregen deneni álsin-álsin sergitedi.

«Almaı qoıman» degendeı, boran údep, uıtqyp soǵady. Jentektelip betke, kózge urǵan qar: «Er bolsań — shydap kór» degendeı, dúleı kúıden ol da bir tanbaıdy. Tórt jyl boıy jylqy baqqan ómirinde san borandy kórip, san boranǵa tózip úırengen Aqmonshaq, tap osy joly tótep bere almaıtynyna kózi jetkendeı kúıinedi. Talaı ret jylqy yqqan, talaı ret tún qatqan ol...

Iá, talaı kún, talaı tún este! Biraq, búgingi tún — qaýip túni sonyń bárin joqqa shyǵarǵandaı. Tórt jyl boıy kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, jalǵyz taıyn ıt-qusqa shaldyrmaı kelip, bir túnde kúlli jylqyny apatqa ushyratsa, ótken kúngi erlikten ne paıda, tózimdilikten ne paıda. Eńbegi esh boldy degen osy emes pe?

Bul sezim qyz janyn sýyq temirdeı qaryp ketti. Ol aqtyq kúshin jınap, jan ushyryp, aqyrǵy ret qarlyqqan daýsymen aıqaılady. Sodan keıin astyndaǵy kertóbelge qamshy úıirýge oqtaldy. Biraq, qoly qozǵalmady. Sekem alǵan kertóbel ilgeri umtyldy da, qalyń qarǵa maltyǵyp, súrinip ketti. Qyz lyqsyp, attyń aldyna ushyp tústi. Ol jalma-jan ornynan turaıyn dep talpynyp kórip edi, denesi ıkemge kelmedi...

Ashýǵa býlyqqan Tórekeldi komsomol jıylysynda qalaı otyryp, qalaı shyqqanyn da ańǵarmady. Qulaǵy shýlap, óneboıy dir-dir etip, kóz aldy munartyp ketti. Jalǵyz-aq, «Tapqan eken soqtyǵatyn kisisin!» dep kúbirleı berdi. Sol betimen ún-túnsiz, tunjyraǵan kúıi úıine keldi de, krovatyna kıimsheń qısaıa ketti.

Tórekeldiniń ashýy jatqanmen de basylmady. Eki qary uıyp, boıy aýyrlap, burynǵysha kózi jasaýraýyn qoımady. «Soǵys tozaǵynan qaıtqan ómirdiń ashshy-tushshysyn kórgen kánigi soldatty bala-shaǵa basynyp, sógedi. Aqyl aıtady. Buǵan qalaı tózersiń» degen oı júregine bireý álsin-álsin ıne suǵyp turǵandaı, janyn jaı tapqyzar emes.

Munartqan kóńil sharq uryp, bir kezde soǵysta bolǵan kúnderin kóz aldyna alyp keldi. Batalón komandıri bir shabýylda: «Naǵyz ersiń, qazaǵym!» dep, arqaǵa qaqqany esine tústi. «O, shirkin, sony, dál sol mınýtty beıbit jaǵdaıda shyn qıynshylyq degenniń dámin tatpaǵan myna sheshender kórse, biler edi, uǵar edi-aý meniń kim ekenimdi!»

Onyń esinen, ásirese, súıgen qyzy Aqmonshaq sózi ketpeıdi. Qyz sózi óneboıyn mup-muzdaı etip, titirendiredi. «Qap, súıdim degen sol bıkesh top aldynda jyǵyp berdi-aý meni!» dep barmaǵyn tisteıdi kúıinip. Osy kúıinish ústinde onyń kóz aldyna Aqmonshaqqa ınabatpen bas ıip, kúlimsirep turǵan muǵalimniń jıylys bastalardaǵy keıpi damyl-damyl elesteı beredi. Sol eles jigit oıyn jeteleı otyryp, qalyń tuıyqqa aparyp tirep tastady...

Jigit kenet ornynan ushyp turdy da, jazý stolyna kelip, qolyna qalam aldy. Hatty tez jazdy. Jazǵanyn konvertke salmastan, ortasynan tórt búktedi de, dalaǵa jóneldi.

«Ózim barǵanym — bas ıgenim bolmaı ma? Onyń jóni kelmes» degen oı kelip, tysqa shyǵa berip kilt toqtady. Osy oıǵa toqyraǵan ol kolhoz keńsesine keldi de, kúzetshi shalǵa: «Myna hatty Eleýdiń úıinde qonyp jatqan Aqmonshaqqa tez aparyp kel», — dedi tunjyrap.

Kúzetshi Terekeldiniń yńǵaıyn tanyp, hatty aldy da, jónine tartty.

Tórekeldi shal ketken soń keńse terezesinen ishke úńilip edi, jezdesiniń janynda muǵalim jigit otyr eken.

«Jezdeme meniń ústimnen shaǵym berip otyr ǵoı endi bul. Bara shaıqassam ba eken ázimen», — dep bir oılady da, artynan áldeneden ımengendeı, ózine-ózi toqtaý saldy.

Muǵalim ornynan turyp ketýge yńǵaılandy. Tórekeldi keıin sheginip, buryshqa boı tasalady. Muǵalim uzap ketkennen keıin keńsege kirdi. Nege kirdi, ne úshin kirdi ne aıtpaq boldy? Sonyń birde-biri esine túspegen adamdaı jezdesiniń aldyna kelip, sileıip turyp qaldy.

— Ne ǵyp túndeletip júrsiń, Tórekeldi? — dedi predsedatel onyń betine tesile qarap. Ashýǵa býlyqqan Tórekeldi:

— Myna bala-shaǵalaryńnyń yzasy ótip barady. Tyıyńyz solardy, — dedi ózimsingen, arqa tutqan adamyna erkin sóılep.

— Óziń aptyqpaı, otyrshy.

Tórekeldi bastyqtyń sózin elemeı, bir aıaǵyn oryndyqtyń ústine salyp, yrǵalyp turyp aldy.

— Otyr deımin men saǵan. Úıińde emes, kolhoz keńsesinde, kolhoz bastyǵynyń aldynda turǵanyńdy uǵamysyń?! — dedi qart, jyly shyraıyn sýytyp, zildi, nyq daýyspen.

Tórekeldi kilt jýasyp, aıaǵyn salyp turǵan oryndyqqa otyra ketti. Bastyq jaılap sózge kiristi.

— Seni búgin komsomol jıylysy qatty synap, sógis bergen, solaı ǵoı? Ózinshe qalaı, olary teris pe?

— Teris bolmaǵanda! Men kim, olar kim?

— Aý, sen kim ediń sonsha?..

Osyny shyn surap otyr ma degendeı, Tórekeldi jezdesine tańdana qarady da:

— Bilmeı júrseńiz, el qorǵaǵan soldatpyn, — dedi zildene sóılep.

— Uqtym, uqtym tútinińdi, — dedi qart myrs-myrs kúlip. Sodan keıin túsin sýytyp, sózge qaıta kiristi. — Sen bala, beri qara. Óz elińdi qorǵaǵanyńdy mindet qyla berme! Meni kórip qoıyńdar dep keýde urmasań da, halyq seni qadirleıdi. Sol qurmetten artyq taǵy ne kerek edi saǵan?..

— El qurmettese, bala-shaǵa basqa sekirmesin.

— Osy seniń bala-shaǵa dep otyrǵanyń kim? Komsomol músheleri me? Oılan, shyraq, olar bala-shaǵa emes. Olar seniń tárbıeshiń.

— Oıbaı, sizben de túsinisý qıyn eken, aqsaqal.

— Sen menmensip ketkensiń. Sol dertten arylyp, sabańa túspeı jurtpen túsinisý qıyn saǵan. Bul dertten seni óziń aıtyp otyrǵan bala-shaǵa saýyqtyrady. Búgingi talqy sonyń bastamasy.

— Siz qatty kettińiz, jezde. Men elden shyqqan tentek te, úıkúshik muǵalimsymaq pen shúıkebas Aqmonshaqtar meni tárbıelep, jónge salatyn boldy ǵoı. Joq, ol aljasýyńyzdy qoıyńyz. Kóldeneń tilge erip, kóńil qalatyn zildi sóz aıtpańyz Jaqypǵa. Shyn bilgińiz kelse, men sizderden de zoryraq adamdardy kórgen, ómir men ólim alysqan qyrǵyn soǵys ústinde tárbıelenip, sonda ósip jetilgen janmyn. Ómirdiń yq jaǵynda, shýaqta ósken sizdiń bala-shaǵańyz, qansha qoltyǵynan demeseńiz de soǵys úıretkennen artyq maǵan eshteńe úırete almaıdy.

Qart qabaq túıip biraz oılanyp otyrdy da:

— Jas bolyppyn, tabysqa mas bolyppyn de onan da. Ómirdeginiń bárin bilip aldyń dep kim úıretti saǵan! Soǵys mektebinen tárbıelenip óstiń, sol da jetedi dep kim úıretti saǵan! Otanǵa eńbek sińirip bittiń, endi qyzmet etpeseń de bolady dep kim úıretti saǵan! Aıtshy, aıtshy qane! Aıta almaısyń. Senimge semirip, azamattyq boryshyńdy umytaıyn degen ekensiń! Omyraýyńdaǵy mynaý ordender men medaldardyń nege mindetteıtinin umytaıyn degen ekensiń! Jaýdy qurtýda qandaı batyr bolsań, beıbit eńbekte de sondaı batyr bol dep turǵan joq pa bular bile bilseń? Synaǵan qurbylaryń saǵan osyny eskertedi. Sen soǵysta qan keshkende, olar elde seniń qamyń úshin mıllıondardyń biri bolyp jan aıamaı eńbek etti. Qorlama olardyń erlik eńbegin! Anaý muǵalim, sen til tıgizgen muǵalim — Stalıngradty qorǵasqan erlerdiń biri. El úshin qan tókken erlerdiń biri Borash ta, elgezek, kishipeıil. Borash ta sondaı. Kórmeımisiń, olar sendeı kókiregin kótermeıdi. Sendeı asqaqtamaıdy... Daýsynyń qattyraq shyqqanyn ańǵarǵan qart sózin salmaqtaı kelip:

— Maıdannan bárin úırendim degendi umyt, shyraq. Soǵys saǵan eldi qorǵaýdy, jaýdy rahymsyz qyrýdy úıretse, sol soǵys salǵan jaraqatty jazýda, eldi gúldendirý jolynda qajyrly eńbek etýdi saǵan endi beıbit kún úıretedi, — dedi. Tórekeldi birnárse deıin dep oqtala berip edi, qart ornynan turyp:

— Jetti, bala, dem al. Ursý emes, aqyl dep uq aıtylǵandardy, — dedi de tysqa bettedi.

Tórekeldi únsiz otyryp qaldy.

4

Túni boıy yqqan jylqyny izdep, kún shyǵa kolhozǵa oralǵan İbyraı qart, kelgen betinde Shaımerdendi keńsege shaqyrtyp aldy.

— Shaımerden, — dedi ol muǵalimge, — aqyldasyp alatyn bir sharýa bolyp otyr.

— Aıtyńyz.

— Aqmonshaq qatty jaýraǵan. Aýdandaǵy emhanaǵa jóneltý kerek. Jylqyǵa jastardan kimdi jiberemiz? Sony sheshelik dep edim.

— Borash durys bolar.

— Oıymnan shyqpadyń, — dedi qart ezý tartyp.

— Sizdiń oıyńyz kim edi?

Dál osy mınýtta Borash bastaǵan úsh jigit keńsege kirdi. Olardyń artyn ala Tórekeldi de keldi. Muǵalimniń kózi salǵan jerden Tórekeldige tústi. Óńi solǵyn, qabaǵy túsińki eken onyń.

— Aqmonshaq syrqat. Jylqyǵa adam jiberý kerek bolyp shaqyrtyp otyrmyn senderdi. Qane, qaısyńnyń barǵyń keledi? — dedi bastyq sózin kelte qaıyryp.

Borash: «Men baraıyn» dep aıtýǵa oqtala berip edi, qart dereý ańǵaryp, sen toqtaı tur degendeı, basyn shaıqady. Sóıtti de, tamaǵyn kenep, bir qozǵaldy da, Tórekeldige qarady. Tórekeldi jezdesiniń qadala qarap qalǵanyn sezdi de:

— Men baramyn! — dedi basyn joǵary kóterip.

— Jaqsy, olaı bolsa, qazir attan.

Tórekeldi ornynan turdy da, esikke bettedi.

— Jyly kıinýdi umytpa. Sýyqta jylqy baǵý ońaı bolmaıdy, — dedi Ybyraı qart ár sózin salmaqtaı, bappen sóılep.

Muǵalim kúlimsirep bastyqqa qarady. Biraq, qart oǵan nazar aýdarǵan joq. Qabaǵy qatyńqy, tunjyraǵan qalypta esikten kóz almaı, shyǵyp bara jatqan Tórekeldige tesile qarap qalypty ol. Qart júzi muǵalimge múldem solǵyn bolyp kórindi. Mańdaıdaǵy, kóziniń aldyndaǵy ájimder dál qazir burynǵysynan da kóbeıip ketken tárizdi. Túri buzylmaǵan oıly kózi de azdap kirtıgen. Osynyn ózinen-aq onyń tún qatyp, uıqy kórmegeni aıqyn baıqalyp tur. Áıtkenmen ańqyldaǵan aq kóńil minezi, jas adamǵa tán sergektigi tosyn kózge qarttyń qatty qaljyrap otyrǵanyn ańǵartpaıdy...

— Jylqyǵa meniń kimdi jibergim kelgenin endi uqtyń ba? — dedi qart jastar ketken soń Shaımerdenge.

— Uqtym, aqsaqal.

— Ásili, asqaqtaǵan adam ózinen basqanyń eńbegin kórmeıdi. Bizdiń jigit sondaı dertten saý emes. Endi ol sýyqta jylqy baǵýdyń da oıynshyq emes ekenin biletin bolady.

— Durys aıtasyz, otaǵasy.

Muǵalim saǵatyna qarady da:

— Men keteıin, ýaqyt bolyp qalypty, — dedi.

— Iá, shyraǵym, sabaǵyńnan qalyp qoıma.

Muǵalim tysqa shyqsa, Eleýdiń úıiniń aldynda qos baran atqa jegilgen qaıqy bas, qara shanany bir top adam qorshap tur eken. Osy toptyń ishinen onyń kózine Borash ta shalyndy. Al, shana ústinde otyrǵan Aqmonshaq ekenin ańǵardy. Soǵa keteıin dep bir oqtaldy da sabaqtan qalyp qoıarmyn degen oımen burylmastan, asyǵa basyp mektepke tartty. Jolshybaı artynan Borash ony qýyp jetti.

— Aqmonshaqtyń háli qalaı eken? — dep surady Borashtan.

— Háli maqtarlyq emes. Óziń nege soǵyp, kóńilin suramadyń? Seni kórip jaltaqtap qaldy.

— Jaltaqtap qaldy deısiń be, Borash?

— Iá, ıá, keńseden shyǵyp bizge qaraı júrgenińde, shanaǵa otyryp jatyp, ol saǵan ádeıilep eki-úsh ret qarady.

— Áttegen-aı, soǵa ketpegen ekenmin!..

5

Oqytýshylardyń aýdandyq máslıhatyna kelgen bette-aq Shaımerden emhanaǵa kirip, Aqmonshaqtyń halin bilgen.

— Búgin kólik jiber dep aýylǵa habar aıtqaly otyr edim. Sizdiń kelgenińiz jaqsy boldy. Qaıtaryńyzda meni ala ketińiz, — dep tilek bildirgen Aqmonshaq oǵan.

Osy tilek boıynsha kelesi kúni máslıhat bitken soń, Shaımerden emhanaǵa qaıta keldi. Aqmonshaq júrýge ázir eken. Dereý kıinip shyqty da, shanaǵa otyrdy.

— Shúý, — dedi Shaımerden qarakókke qamshy úıirip.

Shıyrshyq atqan qarakók aýyzdyqpen alysyp ala jóneldi. Onyń aryny bylaı shyqqan soń tipti kúsheıip ketti. Biraq, Shaımerden erkine jibermeı, tejep keledi. Aqmonshaqpen keń dalada jaqsylap bir sóılespek ol. Osy oımen áńgime qozǵamaq bolyp:

— Tońǵan joqsyz ba? — dedi Aqmonshaqqa bir kezde.

— Tońǵanym joq.

— Tońbaǵanyńyz durys.

Aqmonshaq úndemedi. Tońbaǵanyń durys ekenin kim bilmeıdi. Sol da sóz bolyp pa dep oılady jigit ózinen-ózi yńǵaısyzdanyp.

Osydan keıin áńgimeni ári qaraı sozaıyn dese de, neden bastaryn bilmeı bógelip:

— Qandaı ǵajap kórinis! Aınala appaq — kúmis qar. Anaý ásem asqar taý. Osy sulýlyqty uǵa bilmeımiz-aý, kóbimiz! — dedi taý jaqqa suqtana qarap.

— Sizge unaı ma? — dedi manadan beri únsiz otyrǵan Aqmonshaq.

— Unaǵanda qandaı! Taýly-ormandy jerdi janym jaqsy kóredi... Sizge she, sizge unamaı ma?

— Unaı ma, unamaı ma, bilmeımin. Oılanyp kórgen emespin.

— Qyzyq eken onyńyz, — dep muǵalim tańdanǵandaı, qyzǵa qadala qaraı qaldy.

— Muǵalim, siz alǵashqy kórgenimde maǵan dál osylaı bir qadala qaraǵan edińiz. Myna qarasyńyz sony eske túsirip otyr, — dedi kúni boıy sheshilip sóılespeı qoıǵan qyz ashyq júzben kenet jaırańdap.

Kútpegen jerden paıda bolǵan tosyn ashyqtyq pen ótkirlik muǵalimdi ári tańdandyryp, ári oılandyryp tastady.

— Nege tańdana qaldyńyz? Álde unamaı qaldym ba sizge?

— Aqmonshaq, áldeqandaı kómeski iz tastap, tuıyqqa tirep otyrsyz. Ázilińizde zil jatqandaı ma, qalaı... Ashyp aıtýǵa bolmas pa eken sol jaıdy.

— Ázil túbi — zil emes, muǵalim. Jańaǵy eske alǵan sol bir keshte siz maǵan top aldynda tesile qarap, qoljaýlyqqa sanaǵandaı, izimdi baǵyp bolmaǵan edińiz. Nesin jasyraıyn, unatpaǵan edim sonyńyzdy. Turpaıylaý bastalǵan bul qaljyńym sonyń oraıy edi. Keshirińiz!

— Qandaı sezimtal, qandaı namysshyl jan edińiz, Aqmonshaq!

— Qyz sózge sarań, kózge uıań kóringenimen ańǵarǵysh ta, synaǵysh ta, namysshyl da keletinin bilmeıtin be edińiz, muǵalim?

— Tóreńizge quldyq. Uqtym bárin. Súısiný men syr tartýdan týǵan bir qaras edi ol. Aýlaq edim aramza pıǵyldan. Aǵat ketken, jas edim ári onda men.

— Sıqy, qazir qart bolǵansyz ǵoı! — dedi Aqmonshaq jymıyp.

— Iá, ıá, qazir eseıdim, er jettim.

— Birneshe jyl boıy jas bolyp júrip, bizdiń aýylǵa kelgen 2 — 3 aı ishinde er jetip, esińiz kirgeni tamasha eken!

— Tosyn qulaqqa ersi ekenin ózim de bilemin, Aqmonshaq. Biraq, shyndyǵy solaı... Men jastaıymnan oqydym. Soǵysta boldym. Taǵy oqydym. Osy ómirimde kóp nárseni kórip, kóp nárseni bilip alǵan sıaqtanýshy edim buryn. Endi oılap otyrsam, beker eken... Oqytýshy bolǵan sońǵy 2 — 3 aıda talaı nárseni úırendim. «Sen buryn bireýdiń tárbıesinde bolyp kelip ediń, endi óziń tárbıeshisiń» dedi ómir maǵan. Birinshi kún, klasqa tuńǵysh kirgen kúnim, áli esimde. Qarsy aldymda bireýleri tomsara, bireýleri kúlimsireı qarap kileń jas búldirshinder otyrdy. Olardyń kıimderi de, keskinderi de, minez -qulyqtary da birine-biri uqsamaıdy. Sol alýan túrli jas adamdar menen kóz almaı jaýtań-jaýtań qaraıdy. «Bizdiń taǵdyrymyz seniń qolyńda» degendeı bolady. Dál sol mınýtta bar denem shymyrlap, boıyma bir aǵalyq sezim, joq, tipti, aǵalyq ta emes atalyq sezim paıda boldy. Keıin albyrttyq sezimderin ornyna osy jańa sezim — ata sezimi irge jaıyp kele jatqanyn ańǵara bastadym. Ár kún mektep esigin ashyp, kózderi jaýdyraǵan bóbekterdi kórgen saıyn, osy atalyq sezim adam aldyndaǵy boryshymdy dattady maǵan. Osy jolda — jas adamǵa ónege kórsetem, tálim berem degen uly nıet jolynda óziń de tar tárbıelene beredi ekensiń. Adam tárbıeleý, estip otyrsyz ba, Aqmonshaq, adam tárbıeleý! Budan ardaqty, budan qyzyq ne bolsyn dúnıede! Múmkin, sizge bul sezim onsha tanys bolmas. Átteń, oqytýshy bolsańyz, biler edińiz, uǵar edińiz bul jaıdy.

— Oqytýshy bolmasaq ta shynaıy sózdi túsinemiz, Shaımerden aǵa.

Kózine bir nur oınap, jadyraı túsken Shaımerden taý jaqqa kóterińki kóńilmen serpile qarady da, taǵy da sóılep ketti.

— Shirkin dúnıe! Eńbek, ózek jarǵan ystyq eńbek qýanyshynan qyzyq ne bar eken deseńshi! Onyń óngen tuqymy, ósken dáni kóz aldyńnan ótkende, janyń qalaı jadyramas, kóńilin qalaı shalqymas... Asaý taıdaı bulǵaqtaǵan erke bóbek. İİİákirt... Jas óspirim .. Boıjetken ıa jigit... Azamat, jaı ǵana azamat emes, bilimdi azamat. Maman... Osynyn bári mysqyldap jumsaǵan uzaq eńbegińniń jemisi...

Eńbek! Jemisi kóz aldyna kelgende, ystyǵy men sýyǵyna birdeı tózdirgen ıgilikti eńbek! Munyń syry basqaǵa bolmasa da, Aqmonshaqqa málim. Tipti, bul — onyń óz sezimi. Biraq, eshkimge jarıa etpegen, aıtaıyn dep te oqtalyp kórmegen sezimi. Sony mynaý jigit uqqandaı, ún qosqandaı bolyp, onyń oıyn, kókeıkesti oıyn beınelep otyrǵan tárizdenedi. Qyz jany jibekteı esilip, boıyn shattyq bılep alyp barady. Buryn kishkentaı júreginiń bir qaltarysyna syıyp kelgen eńbek qýanyshy endi ózi baqqan aqtyly jylqydaı qaptaı órip, keń saharany basyp ketkendeı boldy. «Tórekeldi, súıgenim Tórekeldi, sen nege osylaı oılamaıdy ekensiń! Eńbek qyzyǵyna menimen birge qýanyp, menimen birge tátti oıdy nege bólispeıdi ekensiń! Nege bizdiń aramyzda osyndaı bir ózektes ortaq oı joq. Bilesiń be, ańǵarasyń ba osyny sen?..»

Tátti oıǵa shomǵan jigit pen qyzdy omby qarǵa tirelip toqtaı qalǵan qarakók sergitti.

— Myna shirkin joldan shyǵyp ketipti ǵoı, — dedi Shaımerden bos qalǵan delbeni jalma-jan tejep.

— Jaqsy tárbıeshi bolsańyz daýym joq, biraq, jaqsy delbeshi emes ekensiz, — dep ázildedi Aqmonshaq.

— Ǵajap emes, — dep kúlimsiredi Shaımerden atty jolǵa buryp.

Qyz erkeli, nazdy pishinmen jigitke súısine qarap otyrdy da:

— Ne degen jaqsy adam edińiz, Shaımerden aǵa! — dedi qatty aıtýǵa batyly jetpegendeı kúbirlep.

Shaımerden qyz sózin estı alǵan joq. Kolhozǵa jete beristegi yldıda zyrǵyǵan shana ekpininen gýleı soqqan jel arý sózin qaǵyp alyp, áldeqaıda alyp ketti...

6

Tórekeldiniń júregi alyp ushady. Jylqyny etekke qaıyryp, kolhoz jaqtaǵy belge jataǵan torymen qaıta-qaıta júgirip shyǵady. Biraq, eshkim kórinbeıdi. «Keshe kolhozǵa keldi degeni qaıda? Nege, apyraı, nege keshigip jatyr eken?» dep oılaıdy mazasyzdanyp.

Jigit túneýgi oqıǵadan keıin úlken ókinishti oıda edi. Eki oı: oń, teris degen eki oı óz ara kóp silkilesip, julqysa-julqysa kelip, aqyry, tarazynyń basyn sońǵysy basqan edi. Osydan keıin, ózimshildik sezim jýasyp, buqpantaılaı bastaǵan da, «áttegen-aı» degen bir ókinish paıda bolǵan jigitke. Ásirese, Aqmonshaqqa janyna balaǵan Aqmonshaǵyna jazǵan turpaıy haty esinen bir ketpeı qoıǵan onyń. «Orynsyz balaǵattap, ońbaǵandyq is ettim jáne jurt aldynda masqara boldym» degen oı boıyn kótertpeı, ezedi de turady. «Asqaqtap ketkensiń, Tórekeldi» deıdi ózin-ózi jazǵyryp. Bul sózdi álde bireý aıqaılap aıtyp turǵandaı bolady oǵan. Selt etip, jan-jaǵyna qaraıdy ol. Biraq, eshkim kórinbeıdi. «Alystan izdeme, bul sózdi men aıtyp turmyn» degendeı, júregi dúrs-dúrs soǵady.

Jigit oı tizginin jıa almaı, kózin súzip, tóńirekke saryla qaraýdan jazbaıdy. Jylǵa -jyralaryn qar basqan zańǵar taý, japyraǵy túsip, kórki qashqan aǵash-butalar... Ózekte qaptaǵan qalyn jylqy... Onyń qaraǵan saıyn kóretini osylar. Ylǵı bir tústi, ózgermeıtin kórinis. İshi pysady. Mazasyzdanady. Keıde oı býyp, áldeqaıda alyp ketedi. Oıdan sál sergise boldy, — japadan-jalǵyz turǵan ózin kóredi. Uıasynan kóterilgen kún de tústikke barady da, batysqa qaraı qasaqana jyljymaı qoıady. Onyń kóz aldyna taǵy da Aqmonshaq keledi. Qazirgi dál ózi sıaqty, ol da qarynda — quryq, astynda — jataǵan tory, aldynda — qaptaǵan jylqy, qyr basynda jan-jaqqa kóz jiberip turǵandaı bolady. Ne oılap turady eken sonda ol? Bul sıaqty shyqqan kúndi batyra almaı zaryǵyp tura ma eken ol da? Álde, kúndelikti daǵdyly isindeı, óziniń jaıdary ashyq minezimen jaıran qaǵyp júre me eken? Japan túzde, uzaqty kúnge jylqy ishinde júrýge jalyqpaıtyny ma sonda? Jalyqpasa, qandaı ǵajaıyp kúsh eken ony buǵan daǵdylandyrǵan. Dál osy mınýtte jigit qyz boıynan ǵajaıyp tózim, alyp kúsh kórgendeı bolady. Qandaı kúsh? Aty ne sol kúshtiń? Ony aıta almaıdy.

Osyndaı qat-qabat oıǵa shomǵan Tórekeldi keshe keshten beri múlde mazasyzdanýda edi. Aqmonshaq syrqatynan jazylyp, kolhozǵa kelipti degen sóz ári qýandyrǵan, ári kúpti etken júregim. Keledi! Iá, keledi... Biraq, nendeı oımen keledi? Qandaı sezimmen keledi? Bul arasy jumbaq. Mine, osy suraq qatty qınaıdy ony. Bir jaǵynan aýdannan muǵalim alyp qaıtypty degen sybys ta jetken oǵan. Bul da mazasyn alady.

— Átteń, dúnıe-aı, jazǵan basym kóńilin surap baryp ta qaıta almadym-aý! Biraq, — deıdi ol oılanyp, — kelmediń dep kiná taqpas. Biledi ǵoı, meniń jylqy sońynda júrgenimdi. Bar kinámdi moınyma alyp, bar syrymdy aıtyp jazǵan hatym — ol meniń ózim emes pe? Al, aǵat isime keshirim surap, shyn júregimnen jazǵan sol hatyma jaýap qaıyrmaǵany qorqytady meni. Kóńili basqa adamǵa aýǵandyqtyń belgisi shyǵar buldaǵy. Muǵalim, maqtan sen! Men jeńildim! Sen jeńdiń. Sen meni jıylysta da jeńdiń. Ómirde de jeńdiń. Álde, ómirde jeńý úshin qurǵan tuzaǵyń bolmaǵaı edi sol jolǵyń...

Osy oı túskende Tórekeldi tunjyrap qoıa berdi. «Shynymen-aq solaı bolǵany ma? Syrtyń jyly, ishiń muz jan ba ediń sen? Já, já, — dedi ózin-ózi tejep. — Byqsyq oı, óz nıet aýlaq menen! Múmkin emes...»

Aýyl jaqtaǵy belesten shyǵa kelgen úsh salt atty Tórekeldiniń basynan bar oıdy silkip tastady.

— Aqmonshaq! — dedi qýanyp.

Salt attylar jele-jortyp, tup-týra tartyp keledi. Mine, jaqyndap qaldy. Aqmonshaq pen jezdesi. Al úshinshisi kim? Muǵalim, ıá, muǵalim bolý kerek. Osy oı kelgende Tórekeldiniń júregi dúrsil qaǵyp, jap-jańa ǵana syrylǵan oı basyna qara bulttaı qaıta tóndi. Muǵalim! Ol nege keledi? Jeńisin aıtyp maqtanbaq pa, kúlmek pe buǵan?!

Attylar jaqyndaǵan saıyn Tórekeldiniń bir sýynyp, bir kúıingen júregi ornyna túse bastady. «Muǵalim emes, Borash!» — dedi kúbirlep.

Sasqandyq pa, álde uıalǵandyq pa, nemese, ne aıtaryn da bilmegendik pe, Tórekeldi kelgenderge ıek qaǵyp, basyn ızeı berdi. Ol ol ma, buryn batylsynyp júretin ol, dál osy joly Aqmonshaqqa týra qaraı da almady.

— Qalyń jaqsy ma? Jylqy ıt-qustan aman ba, Tórekeldi? — degen jezdesiniń suraǵy ǵana osy qysylshań jaǵdaıdan ony arshalap aldy.

— Aman, aqsaqal, — dedi ol shırap.

Qart kóp bógelgen joq. Únsiz turyp qalǵan eki jas sóılessin dedi me, álde jylqyny aralap qaıtqysy keldi me, Borashqa ıegin kóterdi, yldıǵa qaraı jorta jóneldi. Borash ta onyń sońynan erdi.

Manadan beri sózge aralaspaı, anadaı jerde oqshaý turǵan Aqmonshaqqa Tórekeldi sonda ǵana kóz tastady. Qyz etekte jatqan qalyn jylqyǵa súısine, kúlimsireı qarap tur eken.

— Aqmonshaqjan, amandyq joq, saýlyq joq, kelgen bette jylqydan kóz almaı qoıdyń. Munyń qalaı? — dedi Tórekeldi aıyryqsha bir bıazylyqpen sóılep.

— Aman ekenińizdi onsyz da kórip turmyz ǵoı, — dedi qyz jylqydan kóz almaı.

— Amandyǵyńdy kópsinseń basqa ne aıtýǵa sharam bar. Jandy jegen bir kúıdi ishte saqtap kete baramyz da, — dedi Tórekeldi muńaıyp.

Qyz til qatpady.

— Seniń aldyńda kinám aýyr ekenin uǵamyn, Aqmonshaq. Áıtse de, bir kezdegi aınymas degen dos júrektiń maǵan saqtaýly jylýynan úmitker edim.

— Tákappar jigit emes pe edińiz! Jylqy sońynda erbıgen bir shúıkebas aldynda bas ıgenińiz ózińizge laıyq pa? — dedi qyz sýyq jymıyp.

— Janym Aqmonshaq, ókinishti ótken isti sala bermeshi eske. Qynjylamyn. Ári uıalamyn. Jastyǵym, albyrt jastyǵym kináli bárine. Bildim, uǵyndym qatemdi.

— Sony bilseń bolǵany, Tórekeldi.

— Keshtiń be endi, Aqmonshaq? Keshtim bárin de, umyttym deshi.

— Dos qıylyp surasa, keshpeske ne sharam bar, — dedi Aqmonshaq kózinde bir nur oınap.

— Sáýlem Aqmonshaq, shyn ba, shyn aıtasyń ba? Ýádeń — ýáde me? — dedi Tórekeldi betine qan júgirip.

— Ol bolashaqtyń isi, bir-birimizdi uǵysa, qadirleı alsaq...

— Qadirleımiz, uǵysamyz.

Aqmonshaq Tórekeldiniń betine edáýir ýaqyt únsiz qarap turdy da:

— Sen eńbek qýanyshy degendi bilesiń be, Tórekeldi? — dedi kózin tóńkerip.

Jigit muny ne úshin aıtyp tur degen adamdaı, qyzǵa tańdana qarady.

— Bilmeısiń be? — dedi Aqmonshaq kúlimsirep. — Bilmeseń, eńbek qýanyshyn biletin, enbekti janym dep túsinetin adamdy qalaı qadirleı alasyń?

— Óziń tosyn-tosyn sózder aıtasyń, Aqmonshaq emhana úıretip jibergen joq. pa? — dedi Tórekeldi ázildeı.

— Kim úıretse de, durys qoı, áıteýir?

— Durys bolý kerek.

— Durys bolý kerek emes, durys de.

— Durys.

— Osylaı bir moıyndap qoıshy, bálem! — dedi Aqmonshaq nazdana erkin sóılep.

— Sonymen, meńdiksiń ǵoı óziń? — dedi Tórekeldi óz kúıisinen jazbaı.

— Enbekti, erlik eńbekti súıýdi úırengenińde sendikpin, — dedi Aqmonshaq kúlip.

Tórekeldi bir nárse deıin dep oqtala berdi de, qastaryna kelip qalǵan jezdesi men Borashty kórip, toqtaı qaldy.

— Al, Tórekeldi shyraǵym, aýylǵa qaıt. Erteń aýdan ortalyǵyna traktorshylar kýrsyna oqýǵa júresiń. Jylqyny budan bylaı Borash baǵady. Biz Aqmonshaq ekeýimiz fermaǵa baramyz.

Tórekeldi eshteńe uqpaǵan adamsha, jezdesine bir qarady Aqmonshaqqa bir qarady.

— Nege qaraısyń? Aqmonshaq búginnen bastap jylqy fermasynyń meńgerýshisi, quttyqtap qoı, — dedi Borash oǵan.

— Solaı ma, qutty bolsyn, Aqmonshaq...

— Men jylqyǵa úırengen adam edim, fermaǵa ketip baramyn. Sen tankke úırengen adam ediń, traktorǵa ketip barasyń... Jańa kásip, jańa adym bastaldy, Tórekeldi. Bitpegen áńgimemiz de, múmkin, sonda aıaqtalar, — dedi Aqmonshaq jónep bergen İbyraı qarttan qala, atynyn basyn tejeı túsip.

---