InfoHub Logo

1

Edıktiń úıi munda alystan, túý Almatydan keldi. Shynyn aıtý kerek, jańa qonys Edıkke unamady. Aınalanyń bári tosyn, eshkimdi tanymaıdy, bilmeıdi. Qyzyqtaıtyn da eshteńe kórinbeıdi. Sheksiz dala. Ylǵı biryńǵaı kónilsiz kórinis.

Múmkin, alysyraqta qyzyq bar shyǵar dep oılap, ol kelgen kúnniń erteńine batys jaqtaǵy seldir qaıyńdardy kókteı etip, dalany aralaýǵa shyqty. Olaı júrdi, bulaı júrdi. Munda da kóńil aýdarar eshteńe tappady. Aqyrynda sharshady. Mı jazyq, múlgigen dala, shegine jetip bolar emes, ilgeri uzaǵan saıyn kókjıek alystap, bir jetkizbeı qoıdy. Jalyqty da, ol keıin qaıtty.

Edık ákesi men sheshesine tań qaldy: «Úlken adamdar qyzyq. Qaıda kelgenderi oılaryna kirip te shyqpaıdy. Mynaý kóńilsiz dalada jumystary da joq. Qaıtyp zerikpeıdi eken?..»

Artynsha oǵan mynadaı bir oı keldi: «Olardyń qoly bos emes, sondyqtan ishteri pyspaıdy. Al men bolsam... Tanymaıtyn, bilmeıtin jerde seriksiz bos júrgen qandaı jaman!»

Ol Almatydaǵy dostaryna zaryqty. Onda mundaı kóńilsizdikti kim bilgen! Baratyn jer de kóp. Dos ta kóp... Búıtip jalǵyz sendelmeısiń. Joq, joldas tappaı bolmaıdy, onsyz myna dalanyn kúni batpas... Kimmen dostasady?

Bul bolashaq sovhoz qystaǵynyń úıleri jańa salynyp jatqan shaq edi. Balaly semálar áli az bolatyn. Úı joqtan, keıbir semály jumysshylardyń ózi úı ishin kóshirip alýdy ázirshe oılamaǵan. Sondyqtan Edıktiń kózine ózi qatarlas balalar sırek ushyrasty.

Búgin qudyq mańyndaǵy jer úı aldynda úsh bala paıda boldy. Olar sol aradaǵy dóńes basyna shyǵyp alyp, áldenendeı oıynǵa kiristi. Muny kórip Edık qýanyp ketti. Solarǵa qosylyp, qumardan bir shyqqysy keldi...

Amal qansha, oı oryndalmady, seksen - toqsan metrdeı jerde júrgen balalarǵa barý Edıkke úlken armanǵa aınaldy. Betteı beredi de toqtaıdy. Toqtaıdy da jan-jaǵyna jaltaqtaıdy. Buǵan kúnáli Barbos degen qara tóbet edi. Osy kóksoqqan ashanany torýyldap, sol mańda kúni-túni timiskilep júredi de qoıady. Onyń munysyn Edık jaqsy biledi. Keshe baıqaýsyzda ars etip, munyń ábden záresin alǵany da bar. Sodan beri ashana jaqqa betteýden bul bala birjola tyıylǵan.

Al qazir, qalaı da barý kerek bolyp tur. Alaıda Barbostyń kózi tiri turǵanda jýıtyn Edık pe... Ózinen-ózi yzalanyp, zyǵyrdany qaınady. Ózimen túıdeı qurdas almatylyq dosy Kolányń ıtten qorqý degendi bilmeıtini esine tústi. It kele jatsa, ol taısalmaı qarsy júredi. It bar ǵoı, jalt berip taıyp turady. Ne degen sumdyq, a?! Bul nege solaı ete almaıdy!.. Nemenesine qorqady? Jasqanbaı júre berseń ǵoı, ıt tımeıdi!.. Qoryqsań, árıne...

Osylaısha ózin-ózi qaırap, boıyna biraz batyldyq jıyp alyp Edık dóńge qaraı aıańdady. Aıańdaǵany bar bolsyn, ásheıinde júgirmeı júrýdi bilmeıtin basy bul joly kejegesi keıin tartyp, júrisi ónbeıdi. Júregi dúrs-dúrs soǵady. Qara tóbet qaı jerden shyǵa keler eken? Ózi bir sýmańdaǵan ońbaǵan ıt. Ondaı sýmaqaıdy baılap tastamaı ma?..

Kibirtikteı basyp tóbeshikke taıandy. Balalar buǵan endi ǵana nazar aýdardy. İshindegi boı jaǵynan úlkeni, shymyr deneli, jýantyq, kelgen shombal qara bala:

— Áı, óziń, ishiń aýyrǵan adamsha nemenege aıaǵyńdy baspaısyń? Munda kel. Biz seni jemeımiz, — dep aıǵaı saldy.

Onyń óktem sózin qasyndaǵy ekeýi máz bola qostap:

— Kel, kel, jemeımiz, — dep kúlisti.

Edık ózinshe syr bermeı, bulardyń sózin elemegenge salynyp, ásheıin óz betimen júrgen adam sıaqtanyp kóringisi keldi. Biraq qanshama erkinsise de jaıbaraqattana almady. Qara tóbet umytylmady. Ol saıtan aıaq astynan shyǵa kelmesine kim kepil?..

Arada bir mınýt ótken joq. Ashananyń aldynan qara tóbet solań etti. Batyrlyq ta, namys ta jaıyna qalyp, Edık úıge qaraı zytyp ala jóneldi. Alǵashqyda ne bolǵanyn bilmeı qalǵan balalar artynan uǵyp, dalany bastaryna kótere kúlip jatty.

Edıktiń olarda jumysy da bolǵan joq. Bezek qaqqan boıynda úıine kep bir-aq súńgidi. Ol entigin basa almaı kóp otyrdy. Ózine-ózi endi esep bere bastady. Balalyq namys ta endi ǵana oıanyp, uıalǵannan esi ketip, qatty qysyldy.

Sol kúnnen bastap Edık qorqaq bala atandy. Osaldyǵyńdy ańǵarsa, balalardyń óshigip ketetini bar emes pe, álgi úsheýi qastaryna birneshe balany ertip alyp, munyń úıiniń dál aldyna kelip:

«Barbos, Barbos! Qa-Qa» -lap aıǵaı salyp ótetindi shyǵardy.

Edık ne derge bilmeı, tysqa shyǵyp kórinýge de uıalyp, jan qysylǵanda qashyp kep úńgirge tyǵylǵan qoıandaı, eki kózi jaýtań-jaýtań etip, úıinde únsiz otyryp aldy.

Shý basyldy. Balalar ketti. Sonda da Edıkte dalaǵa shyǵar bet joq... Bárinen de buryn erteń sabaq bastalǵanda mektepke qaıtyp barady? Jańaǵy balalardyń kózine qalaı kórinedi?..

Edıktiń janyna bárinen de buryn osy batty. Ol dalada erkin júrýden qaldy. Ony tanıtyn balalar kórse boldy-aq qara tóbetti shaqyryp, aıtaq salady.

Mektep esigin de ol synyq kóńilimen ashty.

2

Myna sátsizdikti qarańyz, ózinen áldeqaıda úlken dep júrgen qara bala Edıkpen klastas bolyp shyqty. Ana boımen, ana denemen on jasta dep ony kim oılaǵan? So bireýdiń bólek oqyǵany ábden - aq jaqsy bolatyn edi. Amal neshik...

Qara bala shúý degennen-aq minez kórsetti. Edık ekinshi qatarǵa kelip otyryp jatyr edi, ol:

— Bul seniń ornyń emes... qorqaqtardyń orny anaý, — dep eń sońǵy partany nusqady.

Balalar túgel jalt qarasty.

Edık ózin onsha qorqaq balamyn dep sanamaıtyn. Joldastary da ony oılaǵanyn irikpeı aıtyp salatyn, betti bala dep esepteıtin... Al onyń túnde dalaǵa jalǵyz shyǵýǵa júregi daýalamaıtynyn, ıt kórse bezip beretinin joldastary seze bermeıtin. Munysyn ol qatty jasyrýshy edi... Endi, mine, aıaq astynan shı shyǵaryp aldy.

Edık túk deı almaı, artqy partaǵa bettedi. Onyń úndemesten yǵa jónelgeni buǵan degen kózqarasty múlde nasharlatty. Namyssyz, jigersiz, jasyq! Áıtpese jónsiz kılikken tentekke birdeńe dese kerek edi ǵoı. Keıbir balalar muny sezdirip te saldy. Klastaǵy boı jaǵynan eń kishkentaı, juqa endi, úıi Stavropolden kelgen Kolá:

— Fı, mynaý ne qylǵan bala ózi?.. Bireý tur dese, kete bere me eken! — dep qasyndaǵy joldasyna qarady.

Osyndaı narazylyqtar klass ishinde ár jerden sezildi. Báriniń kózi de Edıkke qadalyp jep barady. «Jasyqsyń! Jigersizsiń!» dep turǵandaı bul kózder.

Osyny uqty ma, álde ábden ashýy kep, namysyna tıdi me, Edık artqy orynǵa otyrdy da, moınyn qara balaǵa burdy.

— Meni qýǵanda ózi úp-úlken bop alda qorjıyp qalaı otyrar eken, kóreıik, — dedi ol mysqylmen.

Boıyndaǵy minge qatty namystanatyn balalardyń ádeti. Qara bala óziniń deneliligin kemshiligine sanap nege osynsha jup-jýan, zor boldym eken dep keıde qynjylatyn. Onyń uǵymynda denelilik óziniń sıqyn alyp turǵandaı seziletin. Osy «minine» qorqaqtyń aıaq astynan shap berýi oǵan batyp ketti. Biraq ishteı shyjalaqtasa da aldaǵy ýaqyttarda qysylǵan jerde «miniń» betke basyp, balalardyń jarmasa ketetinin oılap, ol buǵan mán bermegensip, áýelgi bettegi qarqynnan taımady.

— Oı, men seni saqaý ma desem tilin bar eken ǵoı... Káne, aýzyńdy ashshy, tilińdi kóreıik...

Bul sózine balalar dý kúler dep oılap edi. Alaıda eshkim ezý tartpady.

— Barbosty shaqyraıyn ba, bálem...

Osyny aıtyp ol ózi kúldi.

— Shaqyr!..

— Batyrsynýyn uzyn qulaq qoıannyń

— Men qoıan bolsam, sen, sen... — dep Edık asqa qaqalǵan adamsha shashalyp, tuttyǵyp qaldy.

— Iá, kimmin? Aıtyp kór... — dep qara bala ornynan atyp turyp Edıkke tóndi.

— Nemenege qorqasyn aıt, — dedi Kolá sybyrlap. Demesindi baıqaǵan Edık qoqılanyp:

— Túk te qoryqpaımyn, aıtamyn, — dep qara balaǵa ejireıe qarady:

— Sen bar ǵoı, sen aıýsyń!..

— Aıý?

— Qarańdar, áne, quddy aıý, qorbań - qorbań etedi.

Onyń bul teńeýi balalardyń kókeıine qona ketkendigi sondaı: Edıkke álgindegideı emes bári de súısine qoshemet kórsetip, dý kúlisti.

— Mıshka, Mıshka, qısyq aıaq Mıshka! — dep óleńdetti bireýler.

Dál osy mınýtta muǵalim kirip kelmegende, munyń aıaǵy jaqsylyqpen tyna qoıýy ekitalaı edi...

3

Qara balanyń aty Rýfık edi. Bul ózi ári qyzba, ári óz jasyna qaraǵanda, júris-turysy, minezi iri, súıkimsizdeý bala bolatyn. Joldastary bolsa, buǵan kóp jýyspaı, jýyssa da, úılesip kete almaı, oıyndarynyń oraıy kele bermeıtin de, aralary ózinen-ózi ajyrasyp ketetin. Óziniń jóndep oınaı almaıtynynan kórmeı, ol kóbine joldastaryn jazǵyratyn. Tipti taqa bolmaı bara jatsa, yzalana, shataq shyǵaryp, judyryqqa kezek berip alatyn kezderi de bop turatyn. Munysynan keıbir jýas balalar qaımyǵyp, munyń ony -munysyn elemeýge tyrysyp, onymen qalaıda janjaldaspaýǵa, yńǵaıyna kóne salýǵa umtylatyn. Osyǵan jelikken bul ózin ózgelerden kúshti sezinip, klasta da, kóshede de aıaǵyn alshaq basatyn.

Osy minezi tyńǵa onymen ere keldi. Buryn kórmegen, bilmegen beıtanys balalardyń aldynda ıyǵyn joǵary ustap, birinshi kúnnen-aq óz boıyndaǵy ónerdi tanyta bastady. Ásirese súzegen buqaǵa seskenbeı qarsy júrgeni balalar arasynda jyr bop tarady. Mektep esigin ashqanda klastaǵylardyń bárine munyń aty osylaısha ábden belgili bolyp biti endi... Oǵan keıbireýler qyzyǵa, keıbireýleri qaımyǵa qarap, qaıtkende onymen juǵysýǵa, sonyń dosy bolýǵa qumartqan...

Sondaı «dańqty» balaǵa qorqaq Edıktiń qarsy kelýi oqýshylardyń keıbireýlerine óte ǵajaıyp is bolyp kórindi. Al endi biri muny basqasha jorydy. Edık Rýbıktiń kim ekenin bilmeı soqtyqty... áıtpegende qaıdan oǵan qarsy tursyn...

Bildi me, joq pa, Edık, áıteýir, oılaǵanyn aıtyp saldy. Sonymen birin-biri jaqsy bilmeıtin, alǵashqy ret bas qosyp otyrǵan oqýshylar kollektıvinde osy eki bala arasynda kıkiljiń bastaldy. Bul kıkiljińniń aıaǵy nemen tynatynyn boljap, Edıkke jany ashyǵan keıbireýleri:

— Sen onymen beker baılanystyn, tez tatýlas, áıtpese, ońdyrmaıdy, — degendi eskertip te úlgerdi.

— Ońdyrmaǵanda ol ne isteıdi? — dep áńgimege bir búıirden kep Kolá kılikti.

— Ne istesin, murnyn buzady...

— Oı, op-ońaı bopty!..

— Oǵan ońaı...

— Ońaı, ońaı!.. Kim sonsha ol?.. — Kolá Edıkke buryldy. — Qoryqpa!..

— Qopań, qopań etesiń, túriń mynaý, seniń qolyńnan ne keledi? — dep kúldi álgi bala Koláǵa.

— Aıttym ǵoı, qoryqpa, Edık! — dedi Kolá ana balanyń sózine qulaq qoımaǵansyp.

Edık úndemedi.

4

Rýfık osy oqıǵadan keıin Edıkke urynyp, shataq izdedi. Al Edık oǵan jýymaı, aıtqan sózderin estimegensip, ádeıi kóńil aýdarmady. Onyń munysy ózgelerge anyq sezildi. «Qorqyp júr» desti olar. Rýfık Edıktiń jaltaqqa kóshkenin kórip, onyń ıyǵyna shyǵyp aldy. Ol sóıleı qalsa bir kılikpeı etpeıdi. Jalǵyz oǵan emes, ózine bir aýyz qarsy sóz aıtqandardy tyqsyryp, múlde erkinsip ketti. Birimen biri syrlas emes balalar ózara jaltaq-jaltaq qarasyp, úndemeıdi. Rýfık onan saıyn jeligip, oıyna kelgenin isteıdi. Klasqa kelip alyp óziniń «ónerin» kórsetedi. Alǵa shyǵyp jeńin túrinip, bulshyq etterin yrǵaıdy, edenge jata qalyp, «qarlyǵash» bolady. Bir, eki, úsh dep ózine ózi komanda berip, partalardyń arasynda aıaqty marshpen sart-sart basady. Keıde tóbesimen jerge shanshylyp aýnap túsedi. Munysyna balalar kúlse, klass ishin odan saıyn opyr-topyr etip, tozańdy aspanǵa kóteredi.

— Rýfık, at bolshy.

— Rýfık, mashına bolshy, — degen daýystar ár tustan shyǵyp jatady.

Rýfık zakazdy eki etpeıdi. Eki qolyn jerge salyp jiberip, tórt aıaqtap, at bolyp kisineıdi, mashına bolyp «gýdok» beredi..

Muǵalim klass ishinde kóterilgen tozańǵa, aıaǵy synǵan oryndyqqa kezigedi.

— Kim munsha asyr salǵan?

Balalar jaýap qatpaıdy.

— Nege úndemeısińder? Kezekshi qaısyń?

Jelkesin qasyp kezekshi turady.

— Myna oryndyqty qıratqan kim?

Osy kezde tómen tuqıyp turǵan kezekshi balanyn kóz qyry Rýfıkty tabady. Ol judyryǵyn bileıdi, kezekshiniń odan saıyn úni óshedi.

— Nege úndemeısiń? — deıdi muǵalim.

— Men kórmedim, — dep mińgirleıdi kezekshi.

Keshegi eskertýine qaramastan, osy oqıǵa búgin ekinshi ret qaıtalanǵan soń, muǵalim qatty ashýlandy. Ol sabaq bitken soń balalardy alyp qalyp, tártip jóninde áńgime qozǵady.

— Sender basqa klasqa úńilip kórdińder me?.. Olar tártip buzbaıdy, oryndyq syndyrmaıdy, sıa tókpeıdi, tozańdy aspanǵa kótermeıdi. Nege biz solardaı bola almaımyz? Álde biz olardan tómenbiz be? Álde biz tártipti klass bolǵymyz kelmeı me? Álde biz... — dep muǵalim kidirip, oılana qarap qaldy... — Qalaı deısińder, eger tilesek, biz tártipti de, úlgili 303 de bola alar edik qoı... Bizdiń aramyzda biren-saran tártip buzatyndar bar. Sol úshin búkil klass jamanatty bolady. Nege biz bir tártipsiz úshin túgel jamanatty bolamyz? Nege?.. Nege ony dereý tártipke shaqyrmaımyz? Nege oǵan jol beremiz? Aıtyńdarshy, jón be osynymyz? Klass namysy, kollektıv namysy senderdi qalaı mazalamaıdy?.. Sony oıladyńdar ma?..

Muǵalim osyny aıtyp, «qane, qalaı dep oılaısyńdar» degendeı balalarǵa qarady.

— Káne, tártipti jaqsartamyz ba?

— Jaqsartamyz, jaqsartamyz! — dep balalar jamyraı shýlady.

— Olaı bolsa, tártip buzatyn kim? Sony talqyǵa salyńdar! Sóıleńder! Uıaltyńdar!..

Balalardyń kóz qıyǵy Edıkti izdedi. Ol bir qozǵa.lyp qoıdy da, qaıtadan tómen buqty. Árkimniń qımylyn, bet qubylysyn baǵyp otyrǵan muǵalim:

— Iá, sen birdeńe aıtaıyn dep pe ediń? — dep Edıkke buryldy.

Osy qaıter eken dep manadan ańdyp otyrǵan balalar Edıkti kózderimen jeı tústi. «Sol qorqaq ne aıtýshy edi?» — dedi bir bala joldasyna sybyrlap. «Batyr bolsań óziń nege aıtpaısyń» dedi anaý. «Á, sen nege aıtpaısyń?» — dep birine biri qarsy daý aıtysyp ekeýiniń de úni óshti.

Rýfık ózine ózi senimdi edi. Edıktiń aıtýǵa júregi daýalamaıtynyna kámil sengendigi sonsha, tipti, oǵan qarap judyryǵyn túıip eskertý jasaýdy da artyq kórdi.

Edık aqyryn ornynan turdy. Osy shynymen birdeńe aıtqaly tur ma degendeı, oqýshylar endi bar yqlaspen qyzyqtaı qarady.

— Iá, ıá, aıta ber, aıta ber! — dedi muǵalim ony demep.

— Men mynany aıtamyn...

Manadan beri jaıbaraqat otyrǵan Rýfık te endi saqtana qadaldy.

— Biz budan bylaı tártipti bolamyz. Ol úshin...

Ol taǵy da toqtaldy.

«Al kerek bolsa, saǵan, — dedi álgi bala sybyrlap, — aıtpaǵandy endi kór!..»

Balalar Edıktiń ne degeli kele jatqanyna túsingendeı boldy, oǵan ishteı súısine de bastady. Aqyryn kúńk etip: «Jaraısyń, qorqaǵym», — degender de tabyldy.

— Ia, ol úshin, — dedi muǵalim Edıktiń aýzyna sóz salyp.

— Ol úshin...

Rýfıkten endi degbir qashty. Nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, aıaq astynan týǵan myna batyldyq onyń júregine úreı saldy.

— Ol úshin, — dep taǵy qaıtalady Edık Rýfık jaqqa jaltaqtap, — biz tatý bolýymyz kerek...

Osydan keıin onyń ornyna otyryp jatqanyn kórip balalar da kúlip jiberdi.

«Mundaı da jigersiz bala bolady eken ǵoı!»

Basta túnerip, artynan onyń jaýmaı tarqap ketken bulttaı bolǵany tipti, shynynda da, kúlkili hal edi. Kolá ornynan ushyp turdy:

— Muǵalim, bul qorqaq, odan eshteńe suramańyz... — ol Edıkke buryldy. — Nemeneden qorqasyń? Uıatsyz!.. Bizdiń klastyń abyroıyn túsirýshi anaý, — dep, suq qolymen ol Rýfıkti nusqady. — Men sizge bul týraly qazir túgel baıandaımyn...

...Rýfıktiń moınyna sý quıyldy. Kip-kishkentaı Kolá bul jıynnyń sońynda" balalardyń kózine alyp bolyp kórindi. Bári de ony qorshap aldy.

— Sen, Kolá, qalaı taısalmadyń, a?..

— Nemeneden taısalamyn?

— Qoı, qoı. Shynyńdy aıt, tıtteı de ımengen joqsyń ba? — dedi óziniń bir dosy.

— Qyzyqsyń, ne dep ımenem. Men senderge sendim emes pe. Biz bárimiz bir tentekke qarsy tura alamyz ǵoı. Sender turǵanda ol maǵan urynyp kórsin?..

Onyń myna sózi Edıkke qatty batty: «Qap, men nege aıtpadym eken? Rasynda da, bizge ne isteıtin edi?» — dep oılady ol.

Amal qansha, kip-kishkentaı Kolá qurly bolmaǵanyna ol ári yzalandy, ári uıaldy. «Átteń, endi bir synǵa túser me edim», — dep kijindi ol.

«Nesi bar, synalar talaı kezeń áli alda. Sonda taǵy kórermiz seni», — degendeı muǵalim kúlki men oılaný aralasyp, kúlimdegen aqyldy kózin oǵan uzaq qadady...

Dekabr, 1954.

---