InfoHub Logo

1

Taǵyly taýynan asa soqqan oktábrdiń ókpek jeli, jumysshylar baragynyń búıirin solqyldatyp jiberdi. Shirigen taqtaıdan jasalǵan esiktiń jaqtaýlary daýyldy jelge tótep bola almady. Esikti eriksiz ashyp kirgen jel, ysqyrynǵan dybyspen baraqtyń ishin basyna qydyryp, qaz-qatar turǵan jumysshylar kóıkesiniń asty-ústin timiskileı túgel aralap, olardyń ár jerinde jyltyraǵan bilteli maı shamdardy úrlep sóndirdi. Barakty tymyq qarańǵylyq tunshyqtyra búrkep aldy.

Bul — kúndizgi smenadan kelgen júmysshylardyń bolmashy, nársiz tamaqtarymen júregin jalǵap, koıkalaryna uıqyǵa jatqan shaǵy edi. Olardyń tynyshtyǵyn, túngi smenaǵa barýǵa jınalǵandar buzdy. Áli kıinip bolmaǵan olar, jel shamdy sóndirgen kezde, toptala jınalyp, kúńkildegen keńeske kiristi.

— Bul qarańǵy kerde otyrýdyń, sáni joq, — dedi Antıp Leskın, kópten bergi jumystas dosy Kemerbekov Álpeıiske, tysqa shyǵyp, — jumysqa jetkenshe qımylmen jylynaıyq, aıaǵym myna sýyq baraktan qatyp qaldy...

Aıaǵy tońǵan taǵy bireýler tebine bastap edi, qarańǵyda shylpyldaǵan sazdyń dybysy estildi.

— Mundaı turmysqa qalaı shydaýǵa bolady, janym-aý! — desti árkimder yzaly únmen.

— Menen týǵan balanyń bárin osy baraq jutty...

— Osy baraktyń sazynan, meniń áıelim eki tizesinen birdeı basur bop, tóseginde qozǵala almaı jatqan joq pa?..

— Qurt aýrýdyń uıasy emes pe, bul barak? Talaıdyń ókpesin shiritip jegen joq pa?..

— Sonda, tamaq toısa bir sári-aý!.. Ash kisini aýrý aınaldyrmaǵanda qaıtýshy edi?..

— Aıyńa úsh-aq som eńbekaqy alsań, tamaǵyń qalaı toıady?..

Osy kúńkilder birazdan keıin shýǵa aınalyp, shý qımylǵa aınalyp, baraktyń ishi ersil -qarsyl júris bop ketti. Qarańǵyda birine biri soqtyǵyp, biriniń aıaǵyn biri basyp... degendeı, sapyrylys kóbeıgen shaqta:

— Apyraý, jaryq nege jaqpaısyńdar bireýiń?! — dedi áldekim, — sireńke tutatyńdarshy qudaı úshin!..

— Qaıdan alasyn ony? — dedi ekinshi, — dúkenge sireńke túspegeli jumadan asty.

Bul qımyl men bul shýǵa aralaspaı, Fedor Zasypkın men Ishaq Qashqymbaev bir koıkada qatar otyr edi.

— Sende bar edi ǵoı sireńke, — dedi Fedor Ishaqqa, — jaqsaıshy, shýlatpaı analardy!..

— Aqshasyn tólese jaǵam, — dedi Ishaq qaljyńdy únmen.

— Qansha alýshy eń bir sireńkege? — dedi onyń únin tanyǵan Álpeıis, unatpaǵan daýyspen.

— Bir sireńke bir tıyn...

— Tez baııdy ekensiń onda!.. Karobkańnyń elý tıyn bolǵany ǵoı ol?..

— Qymbatsynsań jaqtyrma!..

— Bizdiń terimizdi soımaǵan sen-aq qalyp eń endi, arzanyńdy qymbatqa satyp!..

— Sony da sóz dep aıtyp turmysyń?.. Men ken oshaǵynyń basqarýshysy Nelson emespin, jylyna jetpis myń som aqsha alatyn. Men de ózińdeı jumysshymyn...

O dan ári, ol ekeýiniń janjal sózderin jumysshylardyń shýy bólip ketti. Báriniń aýzyndaǵy sóz: zavod basqarmasyn kinálaý, sógý, boqtaý...

Álpeıis sol kezde Ishaqtan alǵan sireńkeni tutatty da, senip qalmasyn dep alaqanymen qalqalap, maıshamnyń biltesine tıgizdi. Tońazyǵan bilteniń shyryldaı ot alǵan ushyna Zasypkın saǵatyn tosty da:

— Ýaqyt bop qapty, kettik smenaǵa! — dedi...

2

Ol kezde dalada jyndy boran burqyraı soǵyp tur edi. Sol boranǵa qaqala-shashala, úıgen kúrtigine súrine-jyǵyla, baraqqa eki adam jaqyndaı berdi: biri — Pavel Toropkın, ekinshisi — Álimjan Baıshaǵyrov. Olardy bógegisi kelgendeı, betterine qar laqtyrǵan jyndy jel órshelene oraı tústi. Júrý asa qıynǵa soqty. Aıaqty tusaýymen ǵana qanaǵattanbaǵan boran, jaıaý kele jatqandardy qatty shapalaǵymen betke osty, shekeni qursaýdaı qysty, ókpeni qyzǵan temirdeı qarydy...

Ózara sóıleskileri kelgenmen, sóıleser sózderi de kóp bolǵanmen, borannan tunshyqqan olar til qatysa alǵan joq. Sol qalpymen kele jatyp, olar qar basqan baraktyń tóbesine shyǵyp ketipti. Óıtýlerin eń alǵash Álimjan sezip:

— Pasha, — - dedi Toropkınge, — biz qaıda shyǵyp kettik, ańǵardyń ba?

— Qaıda?

— Baraktyń tóbesine...

— Ony qaıdan bildiń?

— Myna bir soraıyp turǵan, biz izdep kele jatqan baraktyń peshiniń murjasy!..

— Qoıshy?! — dep tańdanǵan Pavel, murjanyń qasyna kep, Álimjan sóziniń rastyǵyna kózi jetti de, — esigin qaıdan tabamyz munyń? — dedi.

— Áne bir tusta bolý kerek! — dedi Álimjan, qolymen nusqap, — Usta, meniń art jaǵymnan!.. Tómenge jyljyp túsip kóreıik. Qulap qap júrme!..

Saqsynǵan Álimjan, sengen Paveldy ala, baraktyń bir tusynan omaqata qulady. Ekeýi de qalyń, jumsaq, kúrtikke kúp perip kirip ketti. Taqyrǵa túskende jaralanyp qalýlary múmkin edi.

Des bergende, qulaǵan jerleri dál esiktiń aldy eken, — kúrtikten shyqqan Álimjan tanı ketti. Esikti syrtyna qaraı ashsa, kúrtikti arshý qıynǵa túser edi, ishine qaraı ashylatyn bolǵandyqtan, qalyń býǵa orana, ekeýi barakqa kirip keldi.

— Bu kim, áı, túndeletip júrgen? — degen daýys shyqty qarakóleńke baraktyń ishinen.

«Podrádshık emes pe eken, smena keshikti dep kelip júrgen?.. Álde, ýrádnık pe eken, keıbir túnderde tekseris jasaıtyn?!..» degen qorqynysh kirdi, árkimderdiń oıyna. Ózgeleri osy oılaryn bildirip kúbirlese bastaǵanda, Antıp pen Álpeıis, kelýshilerge kóz tigip, ún-túnsiz sazara qaldy...

Úreılene qaraǵan kelýshilerdiń kim ekenin, jumysshylar olar jaryǵy álsiz bilteniń qasyna kelgende ǵana tanydy. Óz joldastaryn kórgen olardyń qobaljyǵan kóńili ornyna tústi.

Pavelǵa ýaqyt qymbat. Ol qardyń betine jabysqan qaldyǵy men erigen sýyn súrtti de, qoınynan sýyrǵan qaǵazdy jaryqqa tosa jazyp oqı bastady. Jumysshylar tym-tyrys bop tyńdaı qalysty.

«Biz — Ýspendegi ken oshaǵynyń jumysshylary, — orystar jáne qazaqtar, týysqandyq odaq jasaımyz da, kapıtalızmmen kúreske shyǵyp, tómendegi isterdi talap etemiz:

«Bizge satylyp beriletin buıymdardyń baǵasy tez arada tómendep arzandasyn;

«Jumys saǵaty segizge tússin de, eńbekaqy jıyrma bes prosent óssin;

«Orys jáne qazaq jumysshylarynyń balalaryna arnalyp mektep ashylsyn;

«Jumysshylardyń turaq jaılary tez túzetilsin, aýrýhana salynyp, dárigerlermen qamtamasyz etilsin;

«Bul sharttardy oryndaý úshin, Nelsonǵa bir jumalyq ýaqyt berilsin, eger osy merzimde oryndalmasa, orys jáne qazaq jumysshylarynyń jalpy kóterilisi jarıalansyn!..»

«Úndeý osymen aıaqtaldy» degendeı, Pavel qaǵazdan kózin alyp, antalaı qamaǵan jumysshylarǵa qarap edi, onyń endigi aıtar sózin aıtpaı-aq túsingendeı keskinmen:

— Qoıamyz qolymyzdy! — dep bári dý ete tústi.

Alaqandaı qaǵazǵa tóne qaraǵandardan, hat biletinderdiń ózderi qol qoıdy, bilmeıtinderi úshin bireýler qol qoıysty, bireýler «jazaǵa tartsa óz tańbammen tartylaıyn» dep bilte shamnyń ysyna tosqan barmaqtaryn basty.

Zasypkın men Qashqymbaev, úndeý qaǵazdyń mańyna jolaǵan joq. Ony ańǵarǵan bireýler:

— Sender nege qol qoımaısyńdar? — dep dý ete tústi.

«Kim?» degendeı, Álimjan jaryqty kóterdi de, kimder ekenin tanyǵan soń:

— Nelsonnyń jyrtysyn jyrtyp turǵany da! — dep bilteni ornyna qoıdy.

Shý údeı tústi:

— Múmkin, shirigen jumyrtqa bolǵylary kelgen shyǵar!..

— Shpıon emesin qaıdan bildińder?..

— Serikterin tıynǵa satatyndar bolady deıtin!..

— Qabyrǵalaryn kúıretý kerek, onda!..

Bul shýdy Pavel áreń degende basty.

— Tyńshy bolsa, bola bersin, — dedi ol, — biz bul isimizdi eshkimnen de jasyrmaımyz. Talap hatymyzdy Nelsonǵa erteń qolymyzdan beremiz. Bul taqsyrlardyń qoldaryn qoısa da, qoımasa da erki...

Pavel solaı degenmen, tóne qaraýshylardyń kózderi tym iship-jep bara jatqan soń, Fedor men Ishaq qaǵazǵa erine jaqyndady da, amalsyzdan qoldaryn qoıdy...

3

Eki qolyn qaltasyna salǵan Nelson komnatada aýyr adymmen ersil-qarsyl júrdi. Sákige tóselgen túkti jumsaq kilem, ol basqan aıaqtyń tyqylyn tunshyqtyryp estirtpedi. Bólmeniń tóbesinde úrkerdeı shoqtalyp janǵan lústra shamynyń shańqan jaryǵy, stol ústine jıi jaıylǵan ádemi ydystardy odan da kóriktendirdi. Qyzyl barqyt oryndyqtar, keń stoldy, sándi kıingen qyz-kelinshekteı qorshady. Úıde gúldene kóriktengen ósimdikterdiń arasynda torǵa qamalǵan shymshyqtar shyqylyqtap oınady. Tereze aldyndaǵy shyny ydysqa quıǵan móldir sýda, neler ǵajap tústi balyqtar júzdi...

Osynsha rahattyń ishinde júrgenmen, Nelson mazasyzdanýda. Ol shymshyqtardyń shyqyldaýyna da, syrttaǵy daýyldyń tereze qaqpalaryn syqyrlatýyna da ytyryna qaraıdy, oǵan áldekimder esik-terezeni qıratyp kirip jatqan sıaqtanady...

Iá, ol búgin asa tıyshsyzdyqta!.. Ne isteýge bilmegen ol, birese tós qaltasyndaǵy alaqandaı altyn saǵatyn sýyryp, tilderine qaraıdy; birese, osy bólmeniń qabyrǵalaryna aına ilinip, maı-boıaýmen ádemi jasalǵan portretterge qaraıdy. Olardyń ishinde II -Nıkolaı da, osy mańdaǵy kenderdi ashýshy, ataqty saýdager, Rázanov ta, ken oshaǵynyń keıingi ıesi — fransýz kapıtalısi — Jan Karno da, onyń ókili — fon-SHteın de bar.

Nelson olarǵa súısine emes, sógine qaraıdy:

— Tamasha kompanıanyń jıyntyǵy! — deıdi ol, keketindi kúlkimen, daýsyn shyǵaryp, saǵatynyń qaqpaǵyn syrt etkize jaýyp, qaltasyna qaıta sap, — biz — aǵylshyndar orystyń aqymaq patshasyn da, esepke shorqaq saýdagerin de, fransýzdyń qyzyqqumar kapıtalısin de aldap, bul ken oshaǵyn qolǵa túsirdik. Endi ony ýystan ońaı shyǵara qoımaspyz!..

«Degenmen, — dep oılady ol, az kidiristen keıin, óz denesin ókshesimen aınaldyryp jiberip, — Karnonyń da eńbegin baǵalamaýǵa bolmaıdy. Fransýzdar myltyqty ǵana jaqsy atpaıdy, saýdany da jaqsy jasaı biledi. Orys patshasy bul dalany aǵylshyndarǵa óz qolynan satýǵa qoryqty, — budan da Indıa jasaıdy dep qaýiptendi. Karno arqyly qolymyz lekpegende, bul dala bizge joq edi!..»

Bul oı denesin biraz salqyndatqan Nelson, taǵy da qyzynyp, qoldaryn qaltalaryna birese salyp, birese alyp... degendeı, júrisin jıylatýǵa aınaldy. Sońǵy kúnderdiń oqıǵalary tıyshsyzdandyrdy ony: Rossıa ortalyǵynda kúsheıgen revolúsıa daýylynyń ekpini munda da jetip jatyr, mundaǵy jumysshylar arasynda da qozǵalys bastalyp, kóterilis qaýpi týyp tur!..

— Osyndaı saýatsyz, nadan jurtty jeliktirýshiler kim boldy eken?! — dep yzalanady ol...

Keýdesin kernegen yzanyń, ýytyn tókkendeı, aldyna kez kelgen oryndyqtardy teýip ushyryp jiberedi...

Taǵy da saǵatyn sýyryp, tilderiniń jalqaý júrisine yzalana túsedi ol; soǵýy durys pa degendeı, qulaǵyna basyp tyńdaıdy ol... Óıtpegende qaıtsyn, altynmen jylyna jetpis myń som jalaqy alady. Tegin alýǵa bolmaıdy, onsha kóp aqshany. Endeshe, — qasqyr ustaǵan qoıandaı, kóterilisti meıirimsiz tunshyqtyrý kerek, uıymdastyrýshylardy tez taýyp, ken oshaǵynan alastaý kerek!..

Kim ony isteıtin?.. Polısıa!.. Odan basqa eshkim de joq, munda, kóterilisti basa alatyn!.. Múmkin, bul róldi jergilikti bolystyq ýpravıtel Jáken Mustafınmen, onyń kandıdaty, — Ishaq Jamantyqovtyń atqarýy!..

«Eń tez jáne eń jaqyn járdem osylar» dep oılaǵan Nelson, stolyn búgin solardy qonaq qylýǵa ázirletti. «Úıimde Azıa tonynyń ıisin shyǵaryp keter, azar bolsa. Oǵan meniń eshteńem de qurymas, tek járdemderi tıse boldy» dep oılady ol...

Esik aldyna baılanǵan nemis ovcharkasy úrdi... Onyń daýysynan seskengen Nelsonnyń tulaboıy dirildep ketti. «Kóterilisshiler bolsa qaıtem ?!» — degen oı kep ketti oǵan. Eger olar bolsa, tútip jeıtindeı kórdi. Sol qorqynyshpen esik aldyna barsa, aspaz áıel, esiktiń ishinen ilinetin temir shynjyryn aǵytqaly jatyr eken. Nelson áıeldi únsiz qımylmen ıterip jiberdi de, ún shyǵarǵysy kelgen aýzyn alaqanymen basa qoıdy. Syrtqa qulaǵyn tigip edi, eshbir dybys estilmedi.

— Elikbaıdy shaqyr! — dep sybyrlady ol, aspaz áıeldiń qulaǵyna.

— Elikbaıy — keletin qonaqtarǵa ashanada qazaqsha tamaq daıarlap jatqan kisi edi.

— Bireýler kelgen sıaqty, — dedi ol, qasyna eppen basyp kelgen Elikbaıǵa, — bilshi, kim ekenin, dybys berip!

Elikbaı bilse, — Jáken men Ishaq eken. Qýanyshy qoınyna sımaǵan Nelson esikti keń ashyp, asa jyly shyraımen, qushaq jaıa qarsy aldy. Daladaǵy sýyqtyq býyna bólengen olarǵa ere, úıge taǵy eki kisi kirdi. «Bular kim?!» degendeı odyraıa qaraǵan Nelsonnyń sezimin kóz janarynan ańǵarǵan Jáken, semiz denesin qozǵaı, entige dem aldy da, asyqpaı -saspaı, áýele syrtqy qasqyr ishigin sheship, kıimine juqqan qardy qaǵynyp:

— Qoryqpańyz, óz kisimiz! — dedi.

Qobaljyǵan kóńili tıyshtalǵan Nelson, jatyrqaǵan adamdaryna syrt kıimderin sheshkennen keıin úńile qarady da, jymıyp qoıdy. Óz adamdary ekenin endi ǵana tanydy ol: Qashqymbaev pen Zasypkın!..

4

Boran basyldy. Onyń ornyna syqyrlaǵan aıaz otyrdy. Úskirik aıaz adam túgil, kúnniń de betin sharpyp, qalqaıǵan qulaǵyn kúp-kúreń ǵyp jiberdi. Aıaq basqan jerdiń qary quıryǵy basylǵan kúshikteı qyńsylady.

Birneshe kúnnen beri bekerge úńireıip bos turǵan shahty aldyna bir top jumysshy jınaldy. Sýyq qysqan olar kirpideı jıyrylyp, tobarsýǵa aınalǵan aıaqtaryn jylytpaq bop, turǵan jerlerinde bıleı typyrlady...

— Bul ne degen sýyq?!..

— Kún nege kúreńdene qulaqtandy eken?.. Qan tógilip jatqan joq pa eken bir jerde?..

— Tógile bersin!.. Ózimiz amanbyz...

Sońǵy sózge bireýi baılana ketti:

— Qalaısha amanbyz? — dedi ol, — biz sıaqty kóterilgen bireýlerdi, bir jerlerde qyryp jatpaǵanyn qaıdan bildiń? Bizdi de qyrmasyna qaı kóziń jetti?..

— Biz tóbelesip turǵan joqpyz ǵoı?

— Bulaı turǵannan, tóbeleskenimizdiń ózi jaqsy edi!..

— Tóbelesip kór, Álimjan men Paveldaı ózińdi qamasyn da qoısyn!..

— Solardy ne isteıtinin bildińder me? — desti bári shýlasa, shoǵyrlana qalysyp.

— Aqmolaǵa jóneltedi deıdi...

— Sonan soń?

— Odan ári aıdaıdy deıdi...

— Apyraý, bizdiki ne osy?!.. Biz úshin qamaldy ǵoı olar!.. Qorǵanysh bola almadyq qoı biz olarǵa!..

— Áli de bolamyz!.. Eger bosatpady bar ǵoı, janjal jasap tartyp alamyz!..

— İstep kór ony, myqty bolsań!.. Aqmoladan otrád kep taǵy da ne kórseter eken ózińe!..

— Ol ras, — dedi kópshiligi kúrsinip, — myltyqqa qarsy kim turady?.. Amalsyz baǵynǵan joqpyz ba? Ókimettiń de jaıyn kórdik. «Ol baıdyń jaǵy» degen sóz ras eken...

Osylaı sóılesip dirdektep turǵandardyń ishinen, bireýi:

— Men qatyp qaldym. Kún tóbeden aýyp ketti. Endi shydaı almaımyn, ketem! — dedi.

— Meniń de shydaǵym kep turǵan joq, — dedi ekinshi, — kóterilis basylǵannan keıin, bulaı toptalýdan túk te shyqpaıdy. Bizdiń tilegimizdiń biri de oryndalmaıdy. Odan da jumysqa shyǵaıyq...

Sol kezde Nelsonnyń qorasynan eki semiz atty kósem jekken ádemi shanaly, qasqyr ishikti adamdar shyǵa jóneldi. Attar aıdaýsyz-aq elire shapty.

— Jáken men Ishaq! — desti jumysshylar.

— Ketsin, ıttiń balalary!..

— Tamaqtary toq, kıimderi jyly, sýyq ne isteıdi olarǵa!

— Tegi kóńildi ketip baratqan bolý kerek ózderi...

— O ne degeniń?.. Kóterilgen jumysshylardyń arasyna iritki túsirip, birine birin qarsy qoıyp, janjaldy basyp bergen olardan Nelson nesin aıady deısiń?.. Tyqqan shyǵar kómeılerine sıǵansha!..

Olardyń artynan Nelsonnyń qorasynan shanalarǵa úıile-tógile mingen qarýly soldattar shyqty da, Aqmola jaqqa bettep júrip ketti. Aldyńǵy shanada Aqmolanyń ýezik nachalnıgi Nehoroshev ketip baratqanyn jumysshylar tanyp turdy.

— Áne bir qorshaǵandary Pavel men Álimjan! — dedi tóne qarap turǵandardan bireýi, — Aqmolaǵa áketkeni ǵoı olardy!.. Bizdiń tilegimizben eseptespegeni ǵoı munysy!..

— Bógesek qaıtedi aldyn?..

— Eger kúshiń jetse! — desti jumysshylar aýyr kúrsinip.

Nelsonnyń semiz attaryna mingen otrád alystaı berdi. Azdan keıin Nelsonnyń úıinen, as pen araqqa toıyp, betteri shıqandaı qyzarǵan Qashqymbaev pen Zasypkın shyǵyp, jumysshylardyń qasynan óte shyqty. Zulymdyq qylyqtaryna uıalmaǵan beıne kórsetti olar. Nesine uıalsyn — jumysshylardy satýlary birinshi ret emes.

Olar attanarda qasynda turǵan Pavel men Álimjannan da uıalmaı, betterine týra qarady. Nelson da sol arada tur edi.

— Mine, qaıda basyn kesetin adamdar! — dedi Álimjan Pavelǵa, shanaǵa minip jatyp.

— Ony ister kúnge de jetemiz! — dedi Pavel senimdi daýyspen.

Qaqpadan shyǵa jónelgende, Pavel Álimjandy shyntaǵymen túrtip qaldy da:

— Kórdiń be anany? — dedi.

Pavel qolyn nusqaǵan jaqqa Álimjan qarasa, shahty tóbesine keshe, — kóterilis kúni óz qolynan tikken qyzyl tý áli sol qalpynda jelbirep, narttaı janyp tur eken. Bul kórinis Álimjanǵa jeńilýdiń emes, jeńýdiń beınesi sıaqtanyp ketti. Sýyq aýada ol demin ishine erkin tartty. Pavel men Álimjan qaraǵan saıyn qyzyl tý jarqyraı tústi.

Noıabr, 1935 j.

---