InfoHub Logo

— Nurmanjan!... Aý, Nurmanjan!.. — Ájemniń áýezdi daýysynan oıanyp kettim. — Erte kúndi kesh qylmaı, tura ǵoı endi. Atań baǵana shyǵyp ketken. Kútip qalatyn boldy. Minezin bilesiń ǵoı, týlap júrmesin!

Ájem qansha dyzaq qaǵyp, shyr-pyr etkenimen, meniń qulaǵyma kirip-shyǵar emes. Tańǵy uıqyny qımaı, jyly tósekten turǵym kelmeı kórpemdi odan saıyn tas búrkene túsem. "Ketip qalsa eken, — dep qoıamyn ishimnen, — uıqymdy bir qandyratyn!" Kenet, esime atamnyń "Tús áletinde Qońyráýlıe úńgirine kirip-shyǵamyz!" degen ýádesi túsip, arsalańdaı ornymnan atyp turdym.

Apyl-ǵupyl kıinip, asyǵa-úsige jýynyp-shaıynyp, ájemniń quıyp bergen bir tostaǵan aıranyn turǵan boıymda simirip salyp, júgire basyp syrtqa shyqtym.

— Balam, tańǵy salqyn óńmenińnen tez-aq óte shyǵady. Aýyryp qalarsyń! Mynany kıip al! — Ájem artymsha eski kúpáıkemdi ala shyqty. — Seniń qarnyń ashyp qalmasyn dep aýqatty da kóbirek saldym! Jumys istegen adamnyń qarny tez ashady! Ámbe taza aýada tamaq sińimdi bolady! Azamat boldy degen osy! Atasyna kómekshi bolyp, qolǵabysy tıip... Aınalyp qana keteıin sol! Soraıǵan túrińnen sol! — dep aınalyp-tolǵanyp-aq jatyr.

Atam qońyr bıeni arbaǵa jegip qoıypty. Qasqa qulyny qasqıyp qarsy aldynda tur. Sheshem sıyr saýyp jatyr. Ákem buzaý ustap tur. Ekeýi de eljireı qarady. Kózderi kúlim qaǵyp, júzderinde shattyq nury oınaıdy. Biraq lám-mım dep til qatyp, tis jarǵan joq. Ala sıyr da tynysh turmaı, moınyn sozyp, buzaýynyń quıryq jaǵyn jalap qoıady.

Kúpáıkemniń túımelerin de salmastan arbaǵa qarǵyp minip, ústine tóselgen kıizge qısaıa kettim. Atam da aspaı-saspaı jaılana jaıǵasyp aldy da: "Aıt-shý, janýar!.." — dep bojyny qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

Qońyr bıe julqı tartyp qaldy da, súıretip ala jóneldi. Arbanyń dońǵalaqtary tastaq jolda taq-taq etip, taqyldap keledi. Shoǵanaq-shoqalaqtarǵa túskende selk-selk etip selkildep te qoıady. Oǵan qaraılaıtyn shamam joq, kózimdi tars jumyp alǵan kúıi atamnyń art jaǵynda búk túsip jatyrmyn. Kúpáıkemniń jaǵasyn tartqylap, basymdy búrkemeleı túsem. Sóıtip jatyp kózim ilinip ketipti. Bir ýaqytta:

— Drr — rr-r!.. — degen qatqyl daýystan shoshyp oıanyp, basymdy kóterip aldym.

Atam arbany doǵaryp jatyr eken, qońyr bıe shybyn-shirkeıden qorǵana basyn shulǵyp tynysh tura almaı tur.

Denem del-sal, uıqym áli qanbaǵan sıaqty. Yrǵatyla jerge tústim de, kórpeni shóptesinge tóseı sap, ekpetimnen qulaı kettim.

— Áı, ábzıt-aı, bunda uıyqtaý úshin keldiń be?! Tur! — dedi atam daýysyn kótere. — Jeter endi! Kún ysyp ketpeı turǵanda óndirip alaıyq!...

— Ata Qońyráýlıege qashan baramyz? — dedim ýádesin taǵy bir márte esine salyp.

— Aı, ábzıt-aı, baramyz dedim ǵoı, baramyz! Aldymen shóp shaýyp alaıyq! — dedi kishkene shalǵyny qolyma ustatyp. — Sen osy jerden bastaı ber. Men ana jaqqa baraıyn. Baıqa! Shóptiń arasynda neshe túrli bolady. Tas deısiń be, tomar deısiń be... Bir jerińdi aýyrtyp almashy, ózi!..

Shalǵyny ońtaılap aldym da, atamnyń úıretkeni boıynsha jaılap silteı bastadym. Shóp qalyń ósken. Ár-ár jerden qyzyl, sary gúlderdiń bastary qyltıady. Shyr-shyr etip shyryldaýyq shegirtkeler ushyp-qonyp júr.

Shalǵymdy qalaı siltesem de shóp taza shabylmaı, julmalana jumarlanyp qala berdi. Atama qarasam, shalǵysy syrt-syrt etip, tıgen jerin baýdaı otap, taqyrlaı shaýyp barady. Áne-mine degenshe uzap ta ketti. Men bolsam bir orynnan onsha jyljı almaı álekpin. Qarap turyp-aq, dármensizdigime kúıinip, ashý-yzadan býlyǵyp baramyn. Namysqa tyrysyp, shalǵynyń sabynan myqtap ustap aldym da, bar kúshimdi salyp qolymdy sermeı berdim, sermeı berdim. Baǵanaǵydaı emes, jaqsyraq shabylyp jatqan sıaqty. Óneboıymdy qara ter basyp ketti. Entigim kúsheıip, qolymnyń qary tala bastady. Sál tynystap alyp, taǵy da biraz shaba túseıin degen oımen shireı berip, tartyp qalyp edim, shalǵymnyń ushy qatqyldaý birdeńege kirdi de ketti. Jaılap qozǵap kórsem, alynar túri joq. Saptyń moıyn tusynan ustap, qattyraq julqyp qalyp edim, shalǵymmen qosa shalqamnan tústim. Atamnyń:

— Óldiń - aý! Óldiń-aý! — degen jan aıqaıyn estidim.

Dalbaq qaǵyp, entige-qabyna jetti de, shalǵyny aýasharaq laqtyryp jiberip, jerden kótermelep turǵyzyp aldy.

— Qalaısyń, janym? — dedi kózi alaqtaı. Qorqyp ketken sıaqty. — Bir jeriń aýyrdy ma?

— Jo...ǵa! — dedim quıymshaǵymnyń tusy aýyrsynyp tursa da, dym sezdirmeı, — esh jerim aýyrǵan joq!

— Aınalaıyn, sen shóp shaýyp, qaryq qylmaı-aq qoıshy! — dedi ústimdi qaǵyp-silkip. — Júr, shóldegen shyǵarsyń, sýsyn iship alaıyq!

Atam kórpeni kóleńkeleý jerge jaıyp, ústine maldas kura jaılanyp otyrdy da, qaltasynan ýmajdalǵan qol oramalyn shyǵaryp, mańdaıynan bastap, taqyr basynan asyryp, jelke tusyna deıin súrtkishtep, terin súrte bastady.

Bıdaı kóje quıyp berip edim, sony soraptap, ún-túnsiz sál-pál otyrdy da, bir kezde astynan sý shyqqandaı, qaıtadan kóterilip:

— Sen otyra ber, men taǵy biraz shaýyp keleıin! — dep shalǵysyna qaraı júre berdi.

Shóldep qalyppyn. Rahattanyp otyryp úsh tostaǵan bıdaı kójeni simirip saldym. Atam shópti sypyra shaýyp uzap barady. "Qalaı sharshamaıdy, — deımin tań qalyp. — Myqty ǵoı, meniń atam!"

Osyny oılaǵanda boıymdy birtúrli bir maqtanysh sezimi bıledi. «Sonda men nasharmyn ba, ıá... nasharmyn!.. — deımin de, taǵy da ózime-ózim. — joq, nashar emespin! Nashar bolsam, atam meni ertpes te edi ǵoı!» — dep qoıamyn jigerlenip.

Atamnyń "sen shóp shaýyp jarytpaı-aq qoıshy!" degen sózi qaıyra esime túskende qorlanyp-aq qalǵandaı boldym. Jalma-jan shalǵymdy jerden kóterip aldym da, qyzylǵa túser búrkitteı túıilip kep bar kúsh-qýatymmen, qaırattana shaba bastadym. Baıqaımyn, alǵashqydaı emes, qolym úırenip qalǵan sıaqty. Sharshasam da toqtamaýǵa bekindim. "Atam qurly joqpyn ba?!" dep qoıamyn ózim bir aıaq astynan dáý jigit bop shyǵa kelgendeı.

Álden ýaqytta jelke tusymnan shyqqan:

— Oı, sen óziń óndirip-aq tastapsyń ǵoı! — degen atamnyń daýysyn estip, kilt toqtaı qalyp, artyma jalt qaradym.

Atam kúlimsireı qarap tur. Sharshap-shaldyqqany baıqalmaıdy. Men bolsam, eki ıyǵymnan demalyp, yrsyldap turmyn.

— Olaı kúshtep shappaıdy, — dedi jymıǵan qalpy, — tez sharshap qalasyń!

— Endi kalaı?...

— Qashanǵy aıtam... Úırenetin keziń boldy ǵoı. Mine, bylaı!.. — dep shalǵymdy qolyna alyp, shópti shaýyp kórsete bastady, — Qara kúshtiń, kúshenýdiń túk keregi joq! Jaılap qana tartyp qalyp otyrsań bolǵany... Shalǵynyń ush jaǵyn sál joǵary kóterip shabý kerek, sen kersinshe jerge qaraı tyǵasyń... Mine... qarashy óziń. Túk oqý-toqýy joq qoı!...

— Bilmeımin! — dedim kúmiljip. — Basqa-basqa, dál osy shalǵy shabýdy úırene almaı-aq qoıdym ǵoı!

Atam qarqyldap turyp kúlip aldy da:

— Qaraǵym-aý, bul seniń ana oqýyńnan qıyn deısiń be?! — dedi qolyn bir siltep. — Ynta joq qoı. Ynta joq! Jaraıdy, júr, shaı iship alaıyq!

Aldymen toǵaıdyń tómengi jaǵynda syldyrap aǵyp jatqan bulaq sýyna beti-qolyn jýyp aldy da, kórpeniń ústine jaınamazyn jaıyp jiberip, namaz oqı bastady.

Men dastarhan jaıyp, ózimshe shaı jasadym. Atam namazyn oqyp bolǵan soń janyma kelip otyrdy. Termostyń tyǵynyn tartyp qalyp edim, býy burqyrap turǵan yp-ystyq shaı qolyma shashyrap ketti.

— Áı, baıqashy-eı, — dedi atam dúńk etip. — kúıip qalmashy!..

— Ata, — dedim shaı quıyp jatyp, — Namazdy nemenege oqısyz?

— E, balam-aý, adam bolǵan soń perishte sıaqty ómir súre almaısyń. Sodan az da bolsa kúnáńnan arylyp, Qudaıǵa syıynyp otyrmasań bola ma?!

— Siz de aıtasyz-aý, Qudaı joq qoı! — dedim bilgishsinip. — Ol nadandyq qoı!

— Táıt, ári! — dedi atam qabaǵyn shytyp. — Aýzyńa kelgendi ottaı berme! Bir Jaratýshy bar! On eki myń ǵalamdy jaratqan sol! Jalǵyz Jaratýshy sol!..

— Qaıdaǵy Jaratqan, qaıdaǵy Qudaı?! — dedim atamdy sózime ılandyrmaq bolyp, — Adam balasy maımyldan jaratylǵan!

— Sonda maımyldy kim jaratty? Maımyl neden jaratylǵan?

— Bilmeımin. Oqýlyqta «adam maımyldan jaratylǵan» dep jazylǵan ǵoı!

— Boldy, jeter endi! Bos sózdi qaıtesiń?!

— Ata, bul bos sóz emes, shyn aıtam, — deımin odan saıyn órshelenip, — buny Darvın degen úlken ǵalym dáleldep shyqqan.

— Kim ne dese o desin, óz basym oǵan senbeımin. «Ótiriktiń ózine senbe, qısynyna sen» degen. Bul ǵalymnyń emes, baryp turǵan zálimniń sózi ǵoı!

— Ata, siz oqymaǵan adamsyz ǵoı. Ǵylymdy túsinbeısiz. Feodalızmde qalyp qoıǵansyz! — dep qoıyp qaldym jattap ósken qaǵıdany qaıtalap, — Biz tipti kapıtalızmge soqpaı, sosıalızmge ótip kettik. Sosıalısik qoǵamda ómir súrip jatyrmyz. Endi komýnızm ornaıdy deıdi ǵoı! Qashan ornaıdy eken? Ata, aıtyńyzshy, komýnızmge qashan jetemiz?

— Óı, ony men qaıdan bilemin! Bir Qudaı biledi de!

— Ata, siz de «Qudaı, Qudaı» deı beredi ekensiz. Qaıdaǵy joq Qudaıdy aıtyp. Qudaı joq qoı! Nege túsinbeısiz?!

— Qysqart dedim ǵoı men saǵan! — dedi atam jekirip. — Qudaı senderge oıynshyq deısiń be?!

— Brejnev biletin shyǵar, á?!

— Neni taǵy?

— Komýnızmge qashan jetetinimizdi.

— Oı, qaraǵym-aý, sen de qaıdaǵyny aıtyp. Bolǵan kezinde kórermiz, tiri júrsek. Bolmas nárseni aldyn ala sóz qylyp qaıtesiń!..

— Komýnızmde bári tegin bolady deıdi ǵoı! Magazınde satýshy bolmaıdy deıdi. Ne kerek bolsa sony óziń alyp júre beredi ekensiń! Rahat qoı! Sol kúnge qashan jetedi ekenbiz?!

— Áı, sen óziń myjyń bop ketipsiń ǵoı. Bala degen óıtip kóp sóılemeıdi. Erteń myljyń atanasyń. Sózdi qoı, shaıyndy iship bolsań júr, Qońyráýlıege kirip-shyǵaıyq!

Atam bárin saılap shyǵypty. Eski qapty qaq bólip, symtemirmen eki aǵashtyń basyna myqtap baılap aldy. Bir bótelke sálerkesi de bar.

Qońyr bıege jaıdaq mingese sap, sar jelispen jelip otyryp sút pisirimdeı ýaqytta Qońyráýlıege de kelip-jettik. Úńgirdiń aýyz jaǵynda kishkene ǵana aq jylan jatyr eken. Denem dir ete qaldy.

— Qoryqpa, bul jylan ylǵı osy jerde júredi, eshkimge zıany joq. Kórinetin adamdarǵa ǵana kórinedi. Nıeti buzyq, pıǵyly jaman adamdarǵa kórinbeıdi. El buny «osy úńirdi qaraýyldap júretin ıesi» deıdi. Men birdeńe bilsem, bul, shynynda da, tegin jylan emes. Ámanda jolyń bolady eken! Jaman bolmassyń!

Atamnyń sózin tolyq túsine qoımasam da, áıteýir bir jaqsylyq bolardaı sezindim. Bir aǵashqa ot tamyzyp aldyq ta, alǵa qaraı jyljydyq. Úńgirdiń kirer aýyzy kishirek bolǵanymen, ishi bir aýyl el emin-erkin sıyp ketetindeı keń kórinedi. Tóbesi bıik, tómengi jaǵy eńis eken, aıaǵymyzdy ańdyp basyp aqyryn jyljyp kelemiz.

— Qazaqtyń kıiz úıi sıaqty eken! — dedim jan-jaǵyma urlana kóz tastap. Atamnyń kostúminiń eteginen myqtap ustap alǵam. Qolymdy jiberip qalsam boldy, yldıǵa qaraı domalap, qurdymǵa qulap ketetin sıaqtymyn.

— Rasynda da, kıiz úıge uqsaıdy-aý! Anany qarashy!.. — dedi atam suq saýsaǵyn joǵary qaraı shoshaıtyp. — Shańyraq qoı! Ýyqtaryn kórmeısiń be?! Qudaıdyń qudireti-aı!

Tóbedegi tasqa qashalyp salynǵan shanyraqtyń sýreti men ýyq tárizdes uzyn syzyqtardy kórip:

— Bulardy kim istegen? — dedim tezirek bilgim kelip.

— Qudaıdyń qolymen jasalǵan! — Atam qysqa qaıyrdy.

Qarsy daý aıtaıyn desem, osy qarańǵy úńgirdiń ishinde máńgilikke qalyp qoıatyndaı qórinip:

— Qudaı qaıda? — dedim ekiudaı qúı keship.

— Qudaıdyń qaıda ekenin eshkim bilmeıdi! Kórgen de tiri pende joq!

— Kórinbeı me?

— Kórinbeıdi!

— Japadan-jalǵyz tura ma?

— Iá, Qudaı — jalǵyz! Jalǵyzdyq Qudaıǵa ǵana jarasady! — Atam jaılap basyp, oń jaq qabyrǵaǵa qaraı júrdi. Birdeńe izdep kele jatqandaı alaýyn alǵa sozyp, tintine qarap qoıady.

— O, taptym... taptym! — dedi bir kezde toqtaı qalyp.

— Ol ne?

— Músin ǵoı! Jas qyzdyń músini. Bul bir baıdyń qyzy deıdi. Sonaý bir jaýgershilik zamandarda sol baı bala-shaǵasymen osynda tyǵylǵan eken. Qyzy aýyryp, qaıtys bolypty. Bul tasqa aınalyp, qatyp qalǵan sol qyz kórinedi.

— Qyzyq eken! — dedim músindi sıpalap.

Dúrdek erin, támpish tanaý, qysyq kóz qyz tabyt sıaqty tórtburyshty tastyń ústinde qolań shashy tógilip shalqasynan jatyr. Anadan jańa týǵandaı tyr jalańash. Keýdesindegi qos anary tompıyp tur.

— Qudaıym-aý, jap-jas qoı! — dedi atam shynymen jany ashyp. — Kóp bolsa, senimen jasty shyǵar. On tórt, on besterdegi...

— Ata, jas qyz da óle me?

— Nege ólmesin! Jalpy jastardyń aman júrgeni jaqsy ǵoı! Biraq bireýdiń ajaly — ottan, bireýdiki — sýdan degendeı... endi bireýdiki — aýrýdan. Ajal aıtyp kelmeıdi, balam! Bireýge erte, bireýge kesh... Bári de bir Qudaıdyń qolynda!

— Bári de Qudaıdyń qolynda bolsa, nege aman alyp qalmaıdy?

Atam bir sát oı qursaýynda qamalyp qalǵandaı keıip tanytty da, lezde etek-jeńin jıyp alyp:

— Oı, ábzıt-aı, seniń de suramaıtynyń joq-aý! — dedi zilsiz jekip. — Byljyraı bergenshe, kórip bolsań júr, túpki jaǵyna baraıyq. Ol jerde ózen bar.

— Ózen deısiz be? — dedim eleń etip.

— Iá, ózen... ózen.

— Osy úńgirdiń ishinde me?

— Áı, ábzıt-aı, ne degen myjymasyń óziń, júrseńshi endi. Qazir óziń de kóresiń ǵoı!

Jalp-jalp etip jalpyldaǵan alaýymyzdan onsha kóp eshteńe kórine qoımaıdy. Qıyrshyq tastar sýsyldaı syrǵyp, aıaǵymyz taıǵan saıyn tómenge qaraı syrǵanap ketetindeı júregim aýzyma tyǵylady.

Aldyńǵy jaqqa kóz salyp qoıamyn, túpsiz tuńǵıyq sekildi, túk kórinbeıdi. Jan-jaǵyma jaltaqtaımyn, syrtymyzdan bireý baqylap turǵan sıaqty. Boıymdy qorqynysh sezimi bılep barady. Tartyp alyp ketetindeı-aq atamnyń eteginen tas qyp ustap alǵam. Oıymdy ashyp aıta almaı:

— Úńgirdiń ishinde bireý bar ma? — dedim janamalap.

— Balam-aý, munda kim bolsyn! Eshkim joq! Qoryqpa!

Atam meniń úreılenip kele jatqanymdy sezgen sıaqty. Ózimnen-ózim qysylyp qaldym da, "uıalǵan tek turmastyń" kebimen:

— Jo... ǵa... nemenege qorqam! — dedim batyldanyp.

— Báse... Báse... Mine, jigit!..

Maqtaǵanǵa máz bolyp, marqaıyp qaldym. Boıym da jeńildep sala berdi. Bir kezde, shynynda da, aldymyzdan jaltyrap sý kórindi. Jaqyndap kelgende kórdim, móp-móldir, tup-tunyq. Túp jaǵyndaǵy tıyn-tebenderge sheıin anyq kórinip jatyr.

— Bul — erekshe qasıeti bar sý. İshseń boıǵa shıpa, dertke daýa bolady. Qanǵanyńsha iship, "bisimilláni" aıtyp beti-qolyńdy jýyp al!

Atam bir tostaǵan sý alyp ishti de, ishinen kúbirleı duǵasyn oqyp, asyqpaı beti-qolyn jýdy. Men de bilgenimdi aıtyp, atamnyń istegenin qaıtaladym.

— Myna sýdyń ushy-qıyry joq deıdi biletinder. Uzaǵan saıyn tereńdeı beretin kórinedi. Qudaıdyń qudireti-aı, deseńshi!.. — dedi atam tańdanǵan pishinde.

— Ar jaǵynda ne bar eken?

— Oı, ábzıt-aı, men qaıdan bileıin ne bar ekenin?! Baryp-kelgenderden suramaısyń ba?!

— Baryp-kelgender bar ma?

Atam jyly jymıyp:

— Ózińniń suraǵyń bitpeıdi eken! — dedi basymnan sıpap. — Suraǵanyń jaqsy-aq. Biraq men jarytyp ne biledi deısiń, jaryǵym-aý! Maǵan qaraǵanda seniń oqýyń kóp qoı!

— «Kópti kórgennen sura» degen ǵoı, ata!

— Onyń durys-aq! Biraq bizdiń oqý-toqýymyz az ǵoı!

— Nege oqymadyńyz, jalqaý boldyńyz ba?

— Joq, jalqaý bolǵanym joq, jaǵdaı bolmady. Áke-shesheden jastaı qalyp, jetimdiktiń azabyn tartýdaı-aq tarttyq qoı!.. Qaısybirin aıta beresiń! — dedi qumyǵa. — Áı, qarap turmaı ishińnen tilek tile de, mynalardy sýǵa tasta! — dep qolyma jıyrma tıyndyqtyń úsh-tórteýin ustatty. Kóp oılanyp-tolǵanyp jatpastan:

— Bárimiz aman bolaıyq! — dedim de, tıyndardy sýǵa sholp etkizip tastaı saldym.

— Qoı, ýaqyt ta biraz bolyp qalǵan shyǵar. Shyǵaıyq! Júr!

Atam bastap, men artynan ilese joǵary qaraı kóterilip kelemiz. Qaıta-qaıta shydamsyzdana shyǵar aýyz jaqqa qarap qoıamyn. Túk kórinbeıdi. Qap-qarańǵy qapasta qamalyp qalǵandaımyz. Qolymyzdaǵy alaýymyzdyń da jaryǵy kómeskilene túskendeı.

— Ata, adasyp ketpeımiz be? — dedim qaýiptenip.

— Joq, balam. Áne, kórmeısiń be, jyltyldap jaryq kórinip tur ǵoı!

Syrtqa shyqtyq. Kúnniń qyzýy áli qaıta qoımapty, mı aınalyp jerge túserdeı shyjyp tur. Tóńirek tynshý, lúp etken jel joq. Qońyr bıege mingese minip shalǵynǵa qaraı tarttyq.

— Áne, anany kórip tursyń ba?! — dedi atam ózennen óte bergende taý jaqtaǵy tas qorymdarǵa qarap. — Bular sol bir jaýgershilik kezeńderden qalǵan belgiler ǵoı! Abylaı han bastatqan jaýjúrek batyrlar elimizge shapqynshylyq jasaǵan qaranıet qalmaqtardy osy jerde kútip alyp, qynadaı qyryp salǵan kórinedi. Jeti táýlikke ulasqan qandy shaıqas bolǵan desedi osy jerde. Qalmaqtar Qońyráýlıeniń mańaıynan bekinis jasap, alǵashynda qazaqtardy aýyr shyǵynǵa ushyratsa kerek. Keıinnen mal-múlikterimen úńgirdiń ishine tyǵylypty. Osy bir surapyl shaıqasta Qarakereı Qabanbaı qalmaqtyń ataqty batyryn jekpe-jekte óltirip, jeńiske jol salypty. Sol úshin "Daraboz" atanyp, han uranyna aınalǵan eken. Bala kezimizde sondaı áńgimelerdi jıi estýshi edik. Qazir sonyń biri de aıtylmaı barady ǵoı! Bul ózi tarıhı jer. "Qońyráýlıeni" kórý úshin áıgili adamdardyń kóbi kelgen. Abaıdyń tabany tıgen, Muhtar men Sábıt sýyn ishken. Baǵanaǵy jartastardyń birinde "Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov" degen jazýlar bar. Taǵy bir kelgende kórsetermin. Óz qoldarymen oıyp jazǵan desedi biletin jurt. Oıbaı, umytyp baramyn, búgin seniń ákeńniń týǵan kúni ǵoı. Erterek barmasaq bolmas! Áli esimde, dál osyndaı kún ystyq bolyp edi... Áı, zymyraǵan ýaqyt-aı! Sodan beri de attaı qyryq jyl óte shyǵypty. Ol kezde meniń orda buzar kezim edi. Endi mine qaýsaǵan shal boldyq. Rasynda da, bul dúnıe kórgen tústeı bir demde-aq ótedi de shyǵady eken ǵoı! — Jel qaǵyp, kún qaqtaǵan ájimdi júzin muń torlady. — Qoı, janym, biraz tynystap alyp, jınalaıyq! Ana bir aldyńkúngi shabylǵan shópter ǵoı! Qarashy, qurǵaǵan shyǵar!

Toǵaıdyń kóleńkesin saıalap, az-maz tynyǵyp aldyq ta, kúnniń qyzýy qaıta bastaǵan kezde kepken shópterdi arbaǵa tıep alyp, aýylǵa aparar buralań jolǵa tústik.

Atam ara-tura "shý, janýar... shý..." dep bojyny qaǵyp-qaǵyp qoıady. Qońyr bıe qamshy saldyrar emes. Bir arba shópti qınalmastan-aq emin-erkin tartyp keledi. Qasqa qulyn da qalysar emes, birese art jaqta qalyp qoıady da, birese oınaqtap aldyǵa shyǵady.

Shóp ústinde shalqalaı jatyrmyn. Oıymda Qońyráýlıe úńgiri. Tas músinge aınalǵan qyz qóńilimnen keter emes. Qaıta tirilgendeı sulý beınesi kóz aldyma eles beredi.

— Sen kimsiń? — deıtin sıaqty sylań qaǵyp.

— Men... men... batyr balamyn! — deımin qoqılanyp, — Óziń kimsiń?

— Men baıdyń qyzymyn. — Sylq-sylq etip, syqylyqtap kúledi. — Batyr balany jaqsy kóremin!

— Men óskende Qabanbaı atam sıaqty úlken batyr bolamyn! — deı berip edim, daýysym qattyraq shyǵyp ketse kerek, atam artyna burylyp:

— Áı, kimmen sóılesip jatyrsyń? — dedi suraýly keıippen.

— Jáı-ásheıin ózim...— dep búrkene berdim.

Atam aıtqan qazaqtar men qalmaqtardyń shaıqasyn kóz aldyma elestetip jatqam... Bir kezde ishine bes qarýymdy asynyp, ózim de qoıyp kettim. Qalmaqtardyń qanyn sýdaı shashyp, ońdy-soldy jaıpap kelemin, jaıpap kelemin... Jaýlar kózderi alaq-julaq etip tyrqyraı qashyp barady...

Osylaı oısha soǵysyp jatyp kózim ilinip ketipti. Bireý aıǵaı salǵandaı boldy. Shoshyna basymdy kóterip aldym. Arba mal qorany janap kep toqtaǵan eken.

— Nege sonshama shoshyndyń? — Atam ańtaryla qarady.

— Tús kórip jatyr ekenmin!

— Qandaı tús? — Bizdi kútip júrse kerek, qalbaqtap ájem de jetip keldi.

— Shashy da, saqaly da, júzi de, kıimi de appaq bir shal basymnan sıpap, birdeńe aıtyp jatyr eken!..

— Astapyralla!.. Astapyralla!.. — Ájemniń kózi sharasynan shyǵa badyraıyp ketti, — Áı, óziń, balany aýyrtyp ákelgennen saýmysyń!

— Qoıshy-eı, qaıdaǵyny aıtpaı, atalary ǵoı batalaryn berip jatqan. Joly aq, bolashaǵy zor bolady eken! Ózi de aqjoltaı bala ǵoı!

Ájem atamnyń sózine qulaq asqan joq, "bissimillásin" qaıtalap, meni qushaǵyna qysqan kúıi úıge qaraı dedektetip súıreleı jóneldi.

* * *

Mine, meniń týǵan jerdiń tarıhyna degen qyzyǵýshylyǵym osylaı oıanyp edi...

Qazir atam da, ájem de baqılyq bolǵan. Ákem de sol kisilerdiń artynan kelmeske ketken. Sheshem qolymda. Kúıli-qýatty.

Ýaqyt toqtaýsyz, synaptaı syrǵyp ótip jatyr. Jyldarmen birge jylystap, aqyryn aıandap qyryqqa da keldik. Shashymyzǵa aq kirdi. Keshe ǵana shybyq mingen sábı edik, búgin, mine, ózimiz de bala súıip, áke atandyq.

Ótken jazda ata-ájelerine qutty qonys bolǵan týǵan jerdi kórsetip-qaıtý úshin bala-shaǵamdy ertip Almatydan arnaıy at terletip aýylǵa bardym.

Aýyldyń qyzyǵy tarqaǵan sıaqty. Ajarynan aıyrylyp, keteýi ketip qalypty. Qaıda barsań da júdeý-jadaý tirlikke tap bolasyń. Shańyraqtary opyrylyp ortasyna túsip, úıindige aınalǵan úılerdiń ornyn kórgende janyń jabyrqap, qabaǵyńa muń uıalaıdy.

Biz týǵan úıdi de buzyp tastapty. Balǵyn balalyq shaǵymyz osynda ótip edi. İshim ýdaı ashyp, júregim syzdaı aýyrdy.

Qonyráýlıege de jolymyz tústi. Bir ǵajaby — ózim bala kezde kórgen kishkene aq jylandy taǵy kórdim. Úńgirdiń syrty kúl-qoqysqa tolyp, ishi ábden búlingen. Tóbeden tastar qulaǵan sıaqty, aıaq alyp júrgisiz. Shańyraqtyń sýreti men ýyq tárizdes syzyqshalar da óshe bastaǵan. Qyzdyń músini úshti-kúıli joq. Orny úńireıip, alqa-salqasy shyǵyp jatyr. Bazbireýler qyzdyń músini jatqan jerdi jarylǵysh zattarmen qoparyp, altyn izdegen kórinedi. El aýzyndaǵy ańyzdardyń birinde osy jerge bir baı altyn tyǵyp ketipti dep aıtylýshy edi...

Úńgirdegi ózenniń de sýy sýala bastaǵan. Bergi jaǵyn tastar basyp tastapty. Arǵy jaǵy bolar-bolmas jyltyraıdy. Salym sýǵa ketkendeı, unjyrǵam túsip, kóńilim qulazyp-aq qaldy. Syrtqa shyqqannan keıin de ózime-ózim kele almaı ári-sári kúı keshtim. "Dańqty ata-babalarymnyń kózindeı kórip, tumaryndaı saqtaýǵa tıisti kıeli orynnyń qadir-qasıetine jete almaı qor qylypty-aý, búgingi urpaq! Budan asqan jetesizdik bola ma?! Ne degen sumdyq?! Ne degen masqara?!" — dep, qaraptan-qarap kúıip-pisemin.

Mańaıy san túrli gúlderge tolyp, jazǵyturym jaıqalyp turatyn qalyń toǵaı da tazdyń shashyndaı seldirep, kóriksiz kúıge túsken. Tizeden kelip kulpyryp jatatyn shóptiń de juqalanyp jurnaǵy ǵana qalǵan. Dál osy kezde kók shalǵynǵa aınalar aınalanyń bári sarǵysh tartyp, mezgili jetpeı qýraı bastaǵan. Taý ekesh taýdyń da baýyry jalańashtanyp, qotyr túıege uqsap qalǵan. "Osynyń bári qyryq jyl ýytty ýyn shashqan atom bombasynyń kesir-kesapaty ǵoı! — deımin kúıine. — Qaıran, týǵan jer, ósken ólke!.. Arqa-jarqań shyǵyp jatýshy ediń, adam tanymastaı azyp-tozyp ketipsiń ǵoı!..»

Týǵan jerge jaz kúnindeı jaırańdap barǵanymdy qaıteıin, sary kúzdeı sarǵaıyp, qulazyp qaıttym.

Túsimde aq shashty, aq saqaldy qarıa taǵy da aıan berdi...

---