InfoHub Logo

İshim tolǵan ý men dert.

Abaı

Ataǵy shyǵyp, abyroıy asqaqtaı bastaǵan Maǵaýıany uzaq ýaqyt aınaldyrǵan aýrýy ábden meńdetip, aqyry tósekke tańyp tyndy. Kún ótken saıyn ál-qýaty kemip, hal-jaǵdaıy nasharlap barady.

Ólim saǵatynyń qashan soǵatynyn kútip, qol qýsyryp qarap otyrýǵa dáti shydamaǵan Abaı soqyr úmitpen Semeıden bilgir emger aldyrǵan. Tamyryn ustap-aq syrqattyń aýjaıyn aınytpaı anyqtaıtyn tájirıbeli dáriger Maǵaýıanyń janynda kóp aıaldaı qoıǵan joq. Etinen taqa arylyp, qýdaı qýarǵan keskin-keıpine qarap-aq, aýrýdyń beti beri qaramasyn birden baıqady. Biraq bar shyndyqty jaıyp salýǵa batyly jetpeı, qaǵazǵa oralǵan bir ýystaı aq dári qaldyrdy da, qoshtasyp kete bardy. Kesip-piship eshteńe demese de, Abaı onyń kirjıgen qas-qabaǵynan-aq bárin aıtqyzbaı túsindi.

Maǵaýıanyń qasyna baryp, taǵy biraz otyrǵysy kelgen. Bir-eki attap baryp toqtady. Qaıta-qaıta mazasyn alyp, tynyshyn qashyra bergisi kelmedi. Onyń ústine barǵan saıyn aýrýdyń azabyn tartyp jatqan balasynyń qınalysyn kózimen kórip, jany kúızelip, júregi syzdaıdy.

Dala tymyq. Kún shoqtaı qyzaryp, uıasyna batyp barady. Tóńirek kúreńite bastaǵan. Aıańdap úıine keldi de, ústine jelbegeı jamylǵan jeńil shapany men basyndaǵy syryp tikken taqıasyn sheship qoıyp, súıekti kereýettiń aldyńǵy jaǵyna tóselgen qus jastyqqa jantaıa ketti. İle-shala Erkejan da kirip, ortada turǵan dóńgelek ústelge dastarhan jaıa bastady. Abaı oǵan jaımen kózin aýdaryp:

— Tamaqqa tábetim joq... — dedi báseń únmen.

— Tań atqannan beri nár syzbadyńyz ǵoı!..

Qaıyra til qatpady. Úı ishin únsizdik jaılady. Erkejan ne aıtaryn bilmeı tosylyp turyp qaldy da, keri burylyp ketti.

Abaı túni boıy kóz ilmeı shyqty. Sanasy sanǵa júgirip, oıy onǵa bólinip, mazasyzdana berdi. Kóz aldynan aıaýly ulynyń solyńqy júzi ketpeı qoıdy. Jany tynshı alar emes. Qaıta-qaıta Jaratqanǵa jalbarynady: «Maǵashym — kózimniń nury, ómirimniń gúli ǵoı, qyrshynynan qıa kórme! Zar etse pendesi, bermeı me Allasy, qabyl ǵyp kóz jasty, denine shıpa ber!»

Tań sibirlep atyp keledi. Túrýli turǵan túndikten sebezgilep jaryq sáýle shashyrady. Janynda jatqan Erkejan da kózin ashyp aldy. Onyń da uıqysy qashyp ketken sıaqty.

Abaı únsiz. Qabaǵyna kirbiń, júzine muń úıirilgen. Kireýkelengen janaryn tas tóbege qadaı, qybyr etpesten jatyr. Tipti tynystaǵany da biliner emes. Tek tirimin degendeı kirpigin qaǵyp-qaǵyp qoıady.

Birte-birte qarańǵylyq seıilip, úıdiń ishi jaryqtana bastady. Ekeýi oryndarynan turyp, jýynyp-shaıynyp, dastarhan basyna otyrdy. Til qatysqan joq. Keıingi kezderi Abaı sózdi azaıtyp, kúlkini tas tyıdy. Qas-qabaǵy da bir ashylmaı, túndeı túnerip, tunjyraıdy da otyrady.

Abaı úıden attap shyqqysy kelmedi. Kúndegideı bir ýaq Maǵaýıanyń qasyna baryp otyrýǵa da júregi daýalamady. Baýyr eti — balasynyń hal ústinde jatqany janyn jabyrqatyp, eńsesin ezedi de turady. «Qulynym-aı, ábden qınaldyń-aý! — dedi ishteı kúbirlep. — Kóreıin degenim osy ma edi?! Qudaıym-aý, qaıǵynyń ýyn qanyp ishsin dediń be?! Ábishimdi alyp bir sorlatyp ediń, endi Maǵashymnan aıyryp, taǵy da júregime júk artaıyn dep jatyrsyń-aý!.. O, Táńirim, nege sonsha qyryńa aldyń, nege osynsha kárińdi tóktiń?!. Jazyǵym ne?!. Jazyǵym...»

Erkejan tysqa shyǵyp ketken, kóp uzamaı qaıta kirdi.

— Hat keldi! — dedi tabaldyryqtan attaı bere.

— Kimnen?

— Shaımerden Qosshyǵuldan.

— Ne bop qaldy eken taǵy?!

Abaı hatty ashyp oqı bastady. Bir jamandyqty sezgendeı júregi dúrsildep qoıa berdi. «Ibrahım myrza, mal-janyńyz aman ba? Jaıbaraqat hal surasar jaǵdaı joq, basymyzǵa qara bult úıirilip keledi. Orystar bar qazyna-baılyǵymen jerimizdi basy bútin ıemdenip aldy, endi tilimiz ben dinimizdi qurdymǵa jibermek. Qazaqtyń qanshama qarasıraq balasy shoqyndyǵa aınaldy. Osyny kórip-bile otyryp qalaısha typ-tynysh jata beremiz?!. Bas qosyp bir áreket jasaıyq! Búkil qazaq quryltaıyna jınalyp, keń otyryp aqyldasaıyq! Áıtpese myna ýly tilin jalańdatqan eki basty samuryqtyń jumyryna jutylyp keter túrimiz bar. Patshanyń myna jarlyǵyn oqysańyz, oǵan ózińizdiń de kózińiz anyq jetedi. Sizge ádeıi salyp otyrmyn!..»

Sary qaǵazdaǵy jazýlarǵa shuqshıa túsedi. Bir sát Shaımerdenniń hatyn qoıa salyp, asyǵys-úsigis patshanyń móri basylyp, qoly qoıylǵan jarlyǵyna kóz júgirtti: «Qazaqtardy tez arada orystandyryp, shoqyndyrý kerek. Kónbese, jer betinen joıyp jiberińder!» Jazyq mańdaıy qyrystanyp, qalyń qabaǵy túıilip ketti. Bas almaı oqyp shyqty da, oı qarmap otyryp qaldy. Tereń tynystap, aýyr kúrsinip qoıady.

Osy kúıde Abaı uzaq otyrdy. Erkejan ımene basyp kelip, qasyna tize búkti:

— Ne boldy? — dedi suraýly júzben.

Abaı birden jaýap qata qoıǵan joq, tek sálden soń moınyn buryp:

— Eldiń jaı-kúıi belgili ǵoı, shańyraǵymyz shaıqalyp, irgemiz sógile bastady. Osyǵan alańdap, bolashaǵymyz úshin kúsh biriktirip kúresýge shaqyrady. Shyrmaýdan shyǵar jol izdemek, aqyl-keńes suraıdy. Mende qaıbir es qaldy deısiń?! Nıet-peıil jaqsy-aq, áı, biraq, yryq qoldan ketip qaldy ǵoı, túzeler deı almaımyn!.. — dedi de, taǵy da ún-túnsiz otyryp qaldy.

Erkejan otaǵasynyń kúıinishin jaqsy túsinedi. Onsyz da kóńili qulazyp otyrǵanda mazasyn ala bergisi kelmeı, ornynan sylbyr kóterilip, syrtqa shyǵyp ketti.

Abaı ózine-ózi senbeı turǵandaı, qaıta-qaıta jarlyqqa kóz qadaıdy. «Patshanyń bodanyndaǵy barlyq baǵynyshtylar bir dinge kóshýi kerek, biraq ta olardy baǵyndyrý jáne shoqyndyrý Erejege baılanysty qupıa, yń-shyńsyz, birte-birte, asqan eptilikpen, aılamen júrgizilýi tıis» degen jazýlardy ishteı bir qaıtalady da, keýdesin kere aýyr kúrsindi. Júregi shanshyp-shanshyp ótti.

Patshanyń otarlaý saıasatyn túsinbeıdi emes, túsinedi. Júregin syzdatyp, janyna jaı taptyrmaıtyn da sol. Halqynyń taǵdyr-talaıy qyl ústinde turǵanyn da jaqsy biledi. Biraq úmit oty múlde sóne qoımaǵan. Myna hat-habar sol syǵyraıa bastaǵan senim shyraǵyn úrlep óshirgendeı boldy. Jarlyqqa taǵy bir márte kóz saldy. «Pravoslavıe dinine óz erikterimen kiredi, ózderi ótýge ótinish bildirdi» degen aılaly amaldy júzege asyrý úshin arnaıy jospar jasaý kerek!»

Shoshyna selk ete tústi. Tula boıy túrshigip ketti. Ystyq qany oınap basyna shapty. Bul hatqa ne dep jaýap qataryn da, ultynyń kúre tamyryn qıyp tastaýǵa qulshyna kirisken alyp ımperıaǵa qalaı qarsy turaryn da bile alar emes. Jas kúndegideı jalyndap turǵan joq, qaıraty qaıtqan, jigeri jasyǵan, júregi shaılyqqan. «Endi ómir súrýdiń eshqandaı máni qalǵan joq!Ǵumyrym osylaı tuıyqqa tireledi dep oılappyn ba?! Bir qaıǵyny oılasań, júz qaıǵyny qozǵaıdy... Bárinen de buryn... — Kóńili buzyldy, kózine jas irkildi. — Maǵashym... Maǵashym... Sen otyrǵan pyraqtan men de qala qoımaspyn!..» Alyp denesi aýyr qozǵalyp, erinderi jybyr-jybyr etti.

Bolashaǵynan úlken úmit kútken Ábishi bul fánıden baqı dúnıege kóshkende Abaı alǵash ret dál osylaı tirshilikti tárk etip, jaryq jalǵanmen qosh aıtysqysy kelgen. Súıikti ulynyń qazasy janyn jazylmastaı jaralap, júregine aýyr salmaq artyp ketken. «Ábishteı balamnan aıyrylyp, jer basyp tiri júrgenim qurysyn!» dep teris qarap jatyp alǵan. Sonda bir qaýym eli jıylyp kelip janynan tabylyp, qaıǵysyn bólisken. Kóp ishinen kópti kórgen Kóptileý aqsaqal sýyrylyp shyǵyp: «Abaıjan, myna elińe nege kóńil aıtpaısyń? Ábish degen balasy qaıtys bop, qaıǵydan qanjylap, eseńgirep tur ǵoı» degende Abaı: «A, solaı ma edi?!. Ábish jalǵyz meniń ǵana ulym eken dep júrsem, eldiń balasy eken ǵoı. Munym aǵattyq bolǵan eken, baraıyn, baraıyn...» dep basyn kóterip alǵan. «Ómirin bergen Qudaıym, ajalyn da beripti. Tirlik arty ólmek-ti, sabyrlyq qylsaq kerek-ti», — dep taǵdyrdyń isine amalsyz moıynsunyp, qaıǵysyn aqylyna jeńdirip, janyna ýaqyttyq jubanysh tapqan.

Abaı tereń oıǵa batqan. Kózin tas jumyp alyp, qımyl-qozǵalyssyz otyr. Úıge kirip-shyǵyp júrgen Erkejan qaıta-qaıta kóz qyryn salyp qoıady. Aıaq dybysyn bildirmeýge tyrysyp, eppen basady.

Tús áletinde «As ishińiz!» dep edi, Abaı oǵan qaraǵan da joq, únsiz ǵana basyn shaıqady da qoıdy.

Keshqurym tysqa shyǵyp, azyraq taza aýa jutty da, kóp aıaldamastan qaıtadan ishke kirdi. Erkejan keshki asty daıyndap qoıǵan eken. Sary samaýryn eki ıininen dem alyp tur. Ortaǵa marqa qozynyń etinen jasalǵan bir tabaq qýyrdaq qoıyldy. Býy burqyrap, ıisi muryn jarady. Amalsyzdan, ózin ózi zorlaǵandaı bolyp, dastarhan basyna kelip maldas qurdy. Biraq as iship jarytpady. Jańa pisirilgen úlken baýyrsaqtyń bireýin alyp bir tistedi de, qoıý kúreń shaıdan aqyryn urttap qoıdy.

— Tamaqtan alsańyzshy, — dedi Erkejan janashyrlyq tanytyp, — álsirep qalasyz ǵoı.

— Endiginiń bári artyq! — Qatty kúrsindi.

Erkejan tilin tisteı aldy. Dúnıeniń ystyq-sýyǵyn birdeı kórgen kemeńgerge jubanysh aıtyp, dilmarsýdy artyq sanady. Qudaı qosqan qosaǵy Ospan dúnıe salyp, jalǵyz qalǵanda da Abaıdy es tutyp, aqyl-parasatyna bola tańdap tıgen ózi emes pe?! Aıtqanyn júregine jaqyn qabyldasa da, bosańsýǵa boı aldyrmaı, etek-jeńin tez jıyp aldy.

Abaı da basqasha tis jaryp, til qatpady. Ún-túnsiz tósegine qısaıdy. Taǵy da túni boıy antalaǵan aýyr oılarmen alysyp, árli-berli aýnaqshyp shyqty. «Qazaqtardy tez arada orystandyryp, shoqyndyrý kerek. Kónbese, jer betinen joıyp jiberińder!» dep ishteı kúbirlep jatty. Qaıtalaǵan saıyn boıyn ashý býyp, keýdesin yza kerneıdi.

Tańǵa jaqyn talmaýsyrap jatyp kózi ilinip ketipti. Aýyzdyǵymen alysqan aqboz arǵymaqpen ákesi Qunanbaı keldi. Ábishti mingestirip alǵan. Qabaǵy qatyńqy, susy basym. Ony kórgen Maǵaýıa júgirip kelip, áı-sháı joq, atasynyń artyna qarǵyp mindi. Jer tarpyǵan sáıgúliginiń tizginin tartyńqyraǵan qajy:

— Neǵyp tursyń? — dedi jýan daýysymen. — Otyr!

Abaı úzeńgige aıaǵyn sala berip edi, ákesi qolynan tartyp otyrǵyzdy. Kópten kórmegen Ábishke qaraı beredi. Saǵynyp qalypty. Dál osy kezde «men qalyp qoıdym ǵoı» degendeı Aqylbaı da úıden júgire shyǵyp, ákesiniń artyna mingesip aldy. Esebim túgendeldi degendeı, Qunanbaı qajy qolyndaǵy dyraý qamshysyn kótere berdi, sol-aq eken, ózi de typyrshyp turǵan arǵymaq shaba jóneldi. Birte-birte shabysyn kúsheıtip, quıyndaı quıǵytty dersiń. Kenet sáıgúlikke qanat bitip, joǵary qaraı kóterile berdi. Kók júzinde qalyqtap, qustaı ushyp barady. Barǵan saıyn omyraýlap, zymyrandaı zymyrady. Qas pen kózdiń arasynda aq buıra bulttardyń arasyna sińip, kózden ǵaıyp boldy.

Shoshyp oıandy. Bastyrylyp qalypty. Ústi-basy qara terge malshynǵan. Abyr-dúbir kóbeıip ketti. Tań atpaı shýyldatyp júrgen kim boldy eken degenshe bolǵan joq, úıge enteleı basyp Erkejan kirdi. Kózi baqyraıyp, sury qashyp ketken:

— Semeıden tergeýshiler kelipti. Úıge tintý júrgizemiz deıdi. Eshteńege qulaq asar túrleri joq, — dedi jópeldete. Eleń etip, boıynan sál qobaljý baıqalsa da, eshteńe sezdirmeýge tyrysyp:

— Oǵan nesine shoshynasyń?! — dedi sabyrmen sóz sabaqtap. — Kórip júrgen quqaıymyz bir bul emes qoı!

Sonyń arasynsha bes-alty jandarm basa-kóktep kirip keldi. Qabaqtary qatýly, júzderi sýyq.

— Sálemetsiz, Ibrahım myrza?! Úıińizge tintý júrgizemiz, ruqsat etersiz! — dedi tabaldyryqtan alǵashqy bolyp attaǵan murtty ofıser salǵan jerden oıyn ashyq aıtyp.

— Tinte berińder! — dedi Abaı onyń sálemin de almastan.

Sol sózdi kútip turǵan jandarmdar ury ıtshe timiskilenip, tinte bastady. Qaramaǵan jerleri joq, úıdiń astan-kestenin shyǵardy. Kıim-keshek salynǵan qos sandyq pen ábdireni de aqtaryp-tóńkerdi. Tósek oryn men jıýly turǵan júkti de tegis qoparyp shyqty.

Erkejan shyj-byj bolyp júr. Abaı shapanyn jelbegeı jamylǵan kúıi til qatpastan ún-túnsiz otyra berdi. Polıseıler kózderine kóringen kitaptardy, gazet-jýrnaldar men qoljazbalardy ortaǵa úıip tastady. Ofıser olardy ózi qarap, bir-birlep tizimdep, úlken sandyqqa sala bastady.

— Ibrahım myrza, biz bulardy Semeıge alyp ketemiz! Muqıat tekserip, ózińizge qaıtaryp beremiz! — dedi murtyn shıyryp. Jalynyp eshteńe óndire almasyn jaqsy biletin Abaı:

— Ne isteımin deseńder de qoldaryńnan eshkim qaqpaıtynyn bilip tursyńdar ǵoı! Tek ananyń ishinde óleńderim bar. Tym bolmasa solardy tastap ketińder! — dedi qatqyldaý til qatyp. Ofıserdiń murty tikireıip ketti:

— Ibrahım myrza, buıryq solaı! — dedi nyǵarlap. — Esh alań bolmańyz, jarym bet qaǵazyńyz joǵalmaıdy!

— Boldyńdar ma ózi? — Abaı olardan tezirek qutylǵysy keldi.

— Boldyq!

Ofıser kitap, gazet-jýrnal, qoljazbalardyń bárin tizimdep, birin qaldyrmaı sandyqqa salyp aldy da, jan-jaǵyna jaltaqtaı, alaq-julaq etti.

— Ibrahım myrza, hat qaıda? — dedi ol jymysqylana.

— Qaıdaǵy hat?

— Ibrahım myrza, adamdy aqymaq qylmańyz! Ózińiz berińiz, áıtpese, ústi-basyńyzdy tintýge týra keledi! — Úninde óktemdik bar.

— Tapsańyz sizdiki!..

Ofıser kózin tike qadady. Syr ańdaǵany kórinip tur. Sony sezgen Abaı da ses kórsete yzbarlana qarady.

Abaıdyń ústi-basyn tintýge batyly barmady ma, izdegenin taba almaı masqara bolamyn dedi me, áıteýir ofıser jaqyndaı qoıǵan joq. Kózin oınaqshytyp biraz turdy da, janyndaǵy jendetterine qarap:

— Kettik! — dedi buıyryp. Daýysy sondaı zildi shyqty.

Olar úlken sandyqty ala ketti. Abaı óziniń dármensizdigine kúıinip, qatty qapalandy. «Bul patshalyqtyń bizdi aıaıtyn túri joq eken!.. Túbimizge jetpeı tynbas!.. Alǵa qaraı jetelegen bir úmit bar edi, úzildi. Senim bar edi, sóndi. Endi ne qaldy? Eshteńe de qalǵan joq!» Tereń tynystap, aýyr kúrsindi.

Erkejan patsha jendetteriniń qalaı qaraı bet túzegenderin baqylap qaıtý úshin syrtqa shyǵyp ketti de, keshikpeı qaıta kirdi.

— Aqylbaıdyń úıine qaraı ketti, — dedi úreılene.

— Qorqatyn dáneńe joq. Tek Maǵashymdy mazalamasa eken! — Kenet baǵanaǵy kórgen túsi oıyna oralyp, júregi sý ete tústi. — Tátem tegin kelgen joq qoı!.. — dedi jamanshylyqqa joryp. — Áıteýir, Qudaı aqyryn bersin!..

* * *

Semeıden kelgen tergeýshiler qupıa hatty qoldaryna túsire almaı, kelgen izderimen keri qaıtty. Biraq Abaıdyń ár qadamyn ańdyp, tergeý oryndaryna kún qurǵatpaı habarlap turý úshin eki jansyzdy arnaıy qaldyryp ketti.

Sol kúni keshqurym Abaı kúndegi ádetinshe árneni bir oılap, qoıý muńnyń qushaǵynda otyrǵan. Maǵaýıanyń úıindegi kútýshi áıel júgirip kelip:

— Maǵash nasharlady, — dedi entigin áreń basyp, — sizdi shaqyryp jatyr!

Tóbesinen jaı túskendeı boldy. Júregi atsha týlap, dúrsildep qoıa berdi. Ornynan shıraq kóterilip, empeńdep júgire jóneldi. Sol betimen ekpindep kelip kire bergende esiktiń mańdaıshasyna basyn soǵyp, keregeniń kógine shekesin jyryp aldy. Qan saý etip, betin jýyp ketti. İshtegiler jalt qarasty.

Maǵaýıanyń qasynda kózine jas, kómeıine óksik tyǵylǵan Dilda otyr. Qolyndaǵy aq oramal qyzylala qan. Abaı týra solaı qaraı bettedi. Uly da aqyryn kózin aýdardy. Kúrk-kúrk jóteledi. Janyna taqap kelip, sylq etip otyra ketti. Dál osy mezetti kútip jatqandaı Maǵaýıa qan qusyp jiberdi. Aýa jetpeı jatqandaı ishegin soza qıqyldap-shıqyldap, qaqalyp-shashaldy da qaldy. Qyp-qyzyl bop býlyǵyp, janarynan jas ta shyǵyp ketti. «Myna azaptan qutqarsańdarshy» degendeı jalynyshty keıippen jan-jaǵyna jáýteńdeı qaraıdy. Endi bir sát talyqsyp baryp, kózi jumyla berdi. Tanaýy pys-pys etedi.

— Qalǵyp ketti-aý deımin! — dedi Dilda ulynyń aýzyndaǵy qandy súrtip jatyp. — Janym-aý, ábden qınaldyń-aý!..

Bir sát tynyshtyq ornady. Bári de demderin ishterine tartyp, tyna qalǵan. Maǵaýıa sálden soń qaıtadan kózin ashyp alyp, kináli adamdaı ákesine mólıe qarady.

— Aǵa, — dedi Maǵaýıa ákesine qaıyra kóz salyp, — áýre... le... dim be? Áb... den shar... shat... tym-aý!..

— Joq, qaraǵym. Sen ornyńnan turǵan kúni búgingimiz bir kúngideı bolmaı umytylyp ketedi.

— Aǵa, men endi turmaımyn ǵoı! — Kókjótel taǵy qysty.

— Turasyń! — dedi Abaı qansha sezdirgisi kelmese de, daýysy dirildep. — Turasyń, qarǵam!

Dilda kózindegi jasty kórsetkisi kelmedi me, júzin teris bura berdi. Abaı ne isterin bilmeı, sharasyzdyqtyń shyrmaýyna shyrmalyp, qabaǵy salbyrap otyryp qaldy. «Ábden qınaldyń-aý, jaryǵym!» degennen basqa qolynan eshteńe keler emes. Degbiri qashyp, taǵatsyzdana bastady.

Maǵaýıanyń kózi taǵy ilinip ketti. Tanaýynan dem alyp, aqyryn pysyldaǵany ap-aıqyn estilip tur. Biraq kóp ótpeı qaıtadan kózin ashyp aldy. Birdeńe aıtýǵa oqtala berip edi, jótel qysyp, aýzyn ashtyrmaı qoıdy. Toqtaýsyz kúrkildep, jany qysylyp, jantalasyp jatyr. Kózi sharasynan shyǵardaı alaıyp ketti, qolymen jan-jaǵyn tyrnalap, kórpesin ýmajdaı berdi.

Abaı qarap otyra almaı, ulynyń ústine tóne tústi. Dildanyń jandaýysy shyqty:

— Qysylyp jatyr ǵoı, dem salsańshy!

Ulynyń jan tapsyrǵaly jatqanyn sezip-bilip tur. Boıyna bar kúshin jıyp, dem salmaqqa oqtala berdi de:

— Qudaı-aı!.. — Daýysy qattyraq shyqty. Kóńili seńdeı buzylyp, teris burylyp ketti. — Qulynym-aı sol!..

— Oı, sen de, ózi qınalyp jatqanda... — Dildanyń daýysy zildi shyqty.

Maǵaýıa qysylyp jatyr. Abaı qaıyrylyp keldi, biraq taǵy da dem salýǵa erik-jigeri jetpedi. Tónip kelip, sostıyp turyp qaldy. Osy sátti kútip jatqandaı Maǵaýıa ákesine sońǵy ret janaryn tiktep, qımastyqpen bir qarady da, «Ketip baramyn, qosh bolyńyz!» dep ıek qaqqandaı boldy. Sodan soń «Ýh» dep sońǵy demin shyǵaryp, basy sol jaǵyna qaraı jaılap qısaıa berdi de, sulyq qaldy.

Abaı ulynyń keýdesinen jan shyǵyp ketkenin birden sezdi. Býyn-býyny bosap, óli deneni qushaqtap otyra ketti. Kóziniń aldy tumandanyp, ystyq jas yrshyp tússe de, ún shyǵarǵan joq. Abaı daýys sala jylamaǵan soń, turǵandardyń bári de erinderin tistelep, únsiz egildi.

Jamanat habar jerde jatsyn ba, Maǵaýıanyń qazasy elge lezde tarady. Sút pisirimdeı ýaqyt óter-ótpeste tórt-bes aqsaqaldy ertip Táńirberdi keldi «Baýyrymdap». Qaıǵy qushyp, qan jutyp qalǵan et jaqyndarymen kórisip, basý aıtyp, sabyrǵa shaqyrdy.

Abaı olardyń aıtqanyna qulaq qoıa qoıǵan joq. Kóz aldynda o dúnıege attanǵan ulynyń janynda janaryn jasqa shylap, qaıǵynyń qara shekpenin jamylyp otyryp qalǵan. Eshkimge til qatpady, eshteńege nazar salmady. Tek aǵasy Táńirberdi janyna jaqyndap:

— Abaıjan, tur, máıitti oń jaqqa alsyn! — degende ǵana esin jıǵandaı, ornynan jaımen kóterildi. Sol kezde qystyǵyp turǵan Dilda birer attap baryp, daýys sala bas saldy. Júregi qatty qysyp, boıyn bıleı almaǵan Abaı sylq etip otyra ketti.

Zarly daýystar jamyraı shyqty. Úı ishi azan-qazan, ý da shý boldy da ketti.

* * *

Adaldyǵymen aty jaıylyp, halyqtyń súıiktisine aınalǵan Maǵaýıanyń qazasyna qalyń eldiń qabyrǵasy qaıysyp, qatty qaıǵyrdy. Kóńilderi qaraıyp, júzderi jabyrqaý tartqan aǵaıyn-jekjat, týma-týys, tamyr-tanystyń úlken-kishisi qalmaı Kishi Aqshoqyǵa qaraı aǵylyp, Qunanbaı qajy áýletine kóńil aıtyp, qaıǵylaryna ortaqtasyp jatty.

Úshinshi kúni óliktiń janazasy shyǵarylyp, máńgilik mekenine shyǵaryp salýdyń jora-joralǵylary jasaldy. Jınalǵan qaýym máıitti tiráshmóńke arbaǵa salyp, Úlken Aqshoqydaǵy Qunanbaı qajy men Ábish qoıylǵan qabirstanǵa qaraı jol tartty.

Abaı jas baladaı tompań qaǵyp arbanyń aldyna tústi. «Maǵashymnyń súıegin aýyrtady» dep jol boıyn irili-usaqty tastardan tazalap otyrdy. Al beıit basyna jetip, el jas qabirge jaqyndaı bergen kezde kilt toqtap:

— Aınalaıyn, halqym! Maǵashymnyń betin ash, qoshtasamyn. Aıtatyn sózim bar! — dedi. Jınalǵan qaýym irkile berdi. Aıtqany oryndalǵan Abaı tabytqa taqap keldi de, — Maǵashtyń ólimi erlik pen ezdiktiń synaǵy ǵoı!.. Ez bolmasa, er eki sóılemeıdi. Keshikpeı artyńnan men de baram, Maǵash, qosh, qosh! — dedi daýysy dirildep.

Sodan keıin ǵana baryp Maǵaýıanyń máıiti sýyq jerdiń qoınyna tapsyrylyp, júzi jasyryldy. Quran oqylyp, el tarap ketse de, Abaı beıit basynda ózine ózi kele almaı, qaıǵylanyp uzaq otyrdy.

* * *

El-jurtqa bas ıe bolar degen súıikti ulynan aıyrylý Abaıdyń qabyrǵasyn qaıystyryp-aq ketti. Ortasynan oza shapqan Ábishiniń mezgilsiz qazasynan soń dúnıe qyzyǵynan kóńilin sýyta bastaǵan Abaı Maǵaýıanyń óliminen keıin jaryq jalǵannan múlde syrt aınalyp, ómirden túńilip ketti. Jyǵylǵannyń ústine judyryq bolyp, patshanyń qupıa jarlyǵy da ishtegi dertti úrlegen shoqtaı qozdatyp, aýrýyn asqyndyryp jiberdi.

Qaıǵynyń qara sýyǵy qos ókpeden qatar qysyp, kúndiz-túni muńǵa batyp, ishteı mújile berdi. Eshkimmen sheshilip sóılespeıdi. Kóńil aıtyp, sabyrǵa shaqyrǵan janashyr aǵaıyn-týystarynyń sózderin de qulaǵyna qystyra qoımady. Tek Jigitek Baıdalynyń balasy Tastanbek kelip:

— Áı, Abaı, Maǵaýıa — Maǵaýıa-aq edi; biraq sen Abaı ediń ǵoı! — dep qaıǵysyn aqylǵa jeńdirýge shaqyrǵanda sál de bolsa serpilgendeı syńaı tanytyp:

— Iapyrmaı, jurt «artynyń qaıyryn bersin» deýshi edi. Mynaý bir kóńilge qonarlyq sóz boldy-aý! — degen de qoıǵan.

Ókinishke oraı syrttaǵy derttiń kúıigi ishke túsip, qaıǵynyń ýyty boıyna dendeı jaıylyp ketken Abaıǵa Tastanbektiń sózi de toqtaý bola almady. Qasiret bultyn silkip tastaıtyndaı kúsh-qýaty bola tura, soǵan ózi moıynsaldyq tanyta qoımady. Sergip, serpilýdi artyq sanady. Sanasyn sansyratqan sansyz oı men kermek muń janyn jegideı jep, keýdesin kemire berdi.

Jeke basynyń zaryna ultynyń taǵdyr-taýqymeti qosylǵan Abaı tirshilikten baz keship, betin tárki dúnıege qaratyp áketti. Jan men tán kúıigi qatar qysyp, ózegin órt shalǵandaı kúıdirip-jandyryp jatty. Eńsesin ezgen osyndaı aýyr azaptan tezirek qutylǵysy keldi. Jaryq jalǵannan tappaǵan jan tynyshtyǵyn o dúnıeden izdep, Allanyń aldyna barýǵa asyqty. Jaı-kúıin shamalaǵandyqtan da kóp ómiri qalmaǵanyn ishteı sezdi. Sol sebepti de et jaqyn aǵaıyndaryn shaqyryp alyp:

— Meni dert meńdep barady. Maǵaýıanyń qyrqyn merziminen úsh kún buryn berińder. Uzamaspyn!.. — dedi de, janyna jaǵalaı jaıǵasqandarǵa kezegimen kóz júgirtti. — Búginnen bastap qam jasańdar. Endi menen aqyl suramańdar, eshteńege aralasa almaımyn, ózderiń ótkizińder!..

Abaıdyń sózi jerde qalmaı, Maǵaýıanyń qyrqy ýaqytynan úsh kún buryn berildi. Halyq kóp jınaldy. Qatym túsirildi, quran oqyldy.

Sol túni Abaı qatty qysylyp, aýyryp shyqty. Tań atsa da, ornynan turýǵa asyqpady. Sáske kezinde basyn kóterse de, kóńili jaılana almady. As-sýdan múlde tyıyldy. Eshkimge tis jaryp, jaq ashpady. Hal-jaǵdaıyn suraǵandarǵa ún-túnsiz basyn shaıqaı berdi. Bul jaı qulaǵyna tıisimen aǵasy Táńirberdi jetti alyp-ushyp. Úıge kire bere inisiniń júdeý júzin kórip, shoshyp ketti.

— Abaıjan, ne boldy saǵan?! Tilden qalǵanyń qalaı?! Bir anadan tórteý edik, eki iniden aıyrylyp edim, endi seniń de artyńda qalatyn boldym ba? — dedi daýysy dirildep. Abaı súlesoq kúıde:

— Ez kúnde, al er bir-aq ret óledi. Ábishim men Maǵaýıamnan janym artyq emes. Eki ólmek joq, eki ahıret joq, eki jubanysh joq. İshim tolǵan ý men dert. Aıtshy, Tákejan, men ishpegen ý bar ma? Eger meniń ishimdi jaryp kórseń, jylaýyńdy umytyp, shoshyr ediń! Kóńildiń kúni óshken soń, jalǵanda jubanysh bolmaıdy eken, — dedi qabaǵy qyrystanyp. — Itshilegen tirlikten, kósilip jatar kór artyq!

— Abaıjan-aý, bunyń qalaı? Myna eliń men jurtyńdy qalaı qıyp, tastap ketesiń? — dep Táńirberdi ıegi kemseńdep.

— Qaıratty kúnimde qazaqty qıyp bóten jaqqa ketpek túgil, ózin jaqsy kórip, úmit etip júrippin. Teginde oılaımyn: bu da jaqsy: «Átteń-aı, sondaı-sondaı qyzyqtarym qaldy-aý!» dep qaıǵyly bolmaı, aldaǵy tileý bolmasa — artqa alań bolmaı ólýge. Biraq, úmitti sáýle etip kózdi kóp qadasań da, aldyńdaǵy keler zaman kók tumanǵa aınalyp barady ǵoı! Aldy úmit, arty ókinish aldamshy ómir-aı!..

Osyny aıtty da, bedireıip otyryp qaldy. Sózin ótkize almasyn sezip, amaly quryp, aılasy taýsylǵan aǵasy qalyń qabaǵy jazylmaǵan kúıi shyǵyp ketti.

Abaıdyń aýyr dertke ushyraǵanyn estip, jan-jaqtan kóńilin surap kelýshiler kóbeıdi. Biraq olardyń bárimen kezdesýge qulqy bola qoımady. Kózi jasaýrap, japadan-jalǵyz oıǵa shomyp otyratyn ádet tapty.

Alysyp-julysyp ómir ótkizgen Orazbaı baı da kóńilin suraı keldi. Ekeýara áńgime uzaqqa sozylmady. Óıtkeni Abaı sheshilip sóılesýge yńǵaı bildire qoıǵan joq. Orazbaı sony seze qoıdy da, tútige ornynan atyp turdy:

— Abaı, sen óledi ekensiń! Kel, keshý aıtysaıyq! — dedi qamshymen bastan salyp jibergendeı. Abaı sabyrly qalpyn saqtap:

— Durys aıtasyń, baı. Men ólemin. Keshtik, qıamet-qaıymda jolyǵysaıyq! — dedi aqyryn kóterile berip.

Syralǵy dostardaı qushaqtasyp qoshtasty. Úıden shyǵyp, attaryna qona bere Orazbaıdyń qasyna erip kelgen serikteriniń biri Qystaýbaı myrza:

— Oıpyrmaı, baı-aı, tirideı óltirdiń ǵoı. Osyndaı qastyq bola ma?! Ózi qan jutyp otyrǵan qamkóńil adamǵa «óledi ekensiń» degeniń qalaı?! Munyń adamshylyqqa jatpady, tileýiń netken jaman! Halyqtyń qadir tutar Abaıy emes pe?! Jer qyldyń-aý, baıeke! — dep qatty qynjylys bildirdi. Oǵan Orazbaı aıylyn da jımastan:

— Áı, Qystaýbaı, kórmedińder me, sezbedińder me, Abaıdyń denesine ajal enip alypty. Bir sózin eki qaıtalaǵanyn qashan kórip edińder?! «El qaıǵysy — er qaıǵysy edi. Er qaıǵysy — el qaıǵysy nege bolmasyn?! Elime rahmet!» degen sózdi eki qaıtalady emes pe, ańǵarmadyńdar ma?! Onymen de qoımaı, selk etip shoshyp, mańaıyna jaltaqtap qaraı berdi. Kózi qydyrystaıdy. Bárimiz jabylyp ústinen aryz túsirip júrgende shybyn shaqqan qurly kórmegen Abaı edi ǵoı! Et júregi ezilip, selt etip pe edi?! Endi búgin balasha shoshynyp, selkildep otyr. Abaı joq endi bizge... Joq... joq... — dedi yzbarlana.

Eń alǵash Abaıdy dúnıeden túńildirgen de osy Orazbaı baı siltetken qamshynyń ushy bolatyn. Basy jarylyp, kózi shyǵa qoımasa da, óz aǵaıyndarynyń tánine salǵan jarasyn qorlyq sanap, elinen bezip ketkisi kelgen. Ol joly aqyndy naıman Serikbaı men kereı Begesh: «Eı, Abaı, sen tobyqtynyń ǵana emes, muqym qazaqtyń Abaıysyń! Tobyqtyǵa syımasań da, alashqa syıasyń! Elińdi tastap er atanbassyń!» degen júıeli sózben raıynan qaıtaryp, jolynan toqtatqan.

Er kezegi úshke deıin. Bul joly Abaı eshkimniń sózine qulaq asa qoımady. Tipti arnaıy at arytyp kelgen tanys dárigeri Bójeı Myńǵatulyna:

— Ótti ómirim, qaıtty kóńilim, bul dúnıeniń isine. İshim dertke toldy, ajal ýaqyty jetti. Meniki tánniń emes, jannyń derti. Em qonbas, — dep emdelýden úzildi-kesildi bas tartty.

Bójeı myrza qansha tyrysqanymen sózin ótkizip, aıtqanyna kóndire almady. Dese de dárigerlik paryzyn ótep, qajetti dárisin berip ketti. Biraq óz tańdaýyn áldeqashan jasap qoıǵan Abaı dárini ishpedi.

İstiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn baıqaǵan Táńirberdi el ishindegi ataqty Shoqbatyr baqsyny aldyrdy. Oǵan da Abaı ystyq yqylas tanyta qoımady. Aýrýdyń betalysyn birden baıqaǵan baqsy Táńirberdini ońasha shaqyryp alyp:

— Meniń jyndarymnyń ámiri júrmeıtin ózgeshe dert eken! Kóp uzamas. Daıyndalǵannan basqa shara joq! — dep shyndyqty jasyrmaı betine aıtyp saldy.

Tákejan «ýh» dep aýyr kúrsindi de, ne derin bilmeı, ernin tistelep turyp qaldy.

* * *

Maǵaýıanyń qyrqyn bergennen keıin jurt jaılaýǵa kóshýge qamdana bastady. Ómiriniń aıaqtalyp kele jatqanyn qapysyz sezgen Abaı eldi asyqtyryp, jedel kóshýge buıyrǵan. Óziniń jaıly jaz jaılaýyna tezirek jetip, ajaldy sol qasıetti qonysynda qarsy alýǵa bekingen. Sóıtip, aqboz úıler jyǵylyp, el bir-aq kúnde dúrk kóterilip, jaılaýǵa bet túzedi. Jolshybaı Kókúıirimge az kún aıaldap, at shaldyryp, aıaq sýytyp almaq.

At pen arbaǵa mingen halyq júkterin túıelerge artyp alyp, jaılap jyljı berdi. Qos at parlaı jegilgen jeńil páýeskesine kelip otyrǵan Abaı qasyna Maǵaýıanyń balalaryn alyp, júrip ketti. At aıdaýshysy Baımaǵambetke:

— Aldymen Qajy atalarynyń basyna tart! — dedi aýyldan shyǵa bere.

— Maqul!

Abaı oı teńiziniń tuńǵıyǵyna batyp, tereńine shomyp keledi. Nemerelerine kóziniń qıyǵyn salyp qoıady, olardyń da júzderi tunjyrańqy. Bala bolsa da bastaryna túsken aýyrtpalyqty sezinetin sıaqty. Oń qaptalynda otyrǵan úlken nemeresi Qutaıba men sol jaǵyna jaıǵasqan Babyrdy qapsyra qushaqtap, qysyp-qysyp qoıady. Biraq tis jaryp, til qatqan joq. «Bolashaq taǵdyrlaryń qalaı qalyptasar eken?! Týmaı jatyp, qaıǵynyń kermek dámin tattyńdar-aý, qulynshaqtarym!» — dedi ishteı kúbirlep.

Qatarlasa jelgen eki jıren eski jolmen shaǵyn páýeskeni buıym qurly kórmeı, zyryldatyp keledi. Shoqalaq jerlerde tarsyldatyp-selkildetip, ishinde otyrǵandardyń ish-baýyryn solqyldatyp jiberedi.

Abaı syrtqa kóz tastady. Dala kúńgirt. Aspanda qazbaýyr bulttar jóńkile kóship barady. Sol jaǵynda shı-seleýli saıyn dala, jasyl jazyq. Oń jaǵynda taý-tóbeler uzynnan-uzaq sozylyp jatyr. «Myna ún-túnsiz múlgigen qart taýlardyń tilderi bolsa osynaý jumbaǵy mol shejireli ólkeniń ishine búkken talaı syryn aqtarar edi-aý, shirkin!.. Talaı tarıhqa kýá boldy ǵoı myna qart taýlar!.. Sóıleter me edi, shirkin!..»

Oılaǵandiki me, kim bilsin, jaqpar-jaqpar jartastar kóship bara jatqan eldi kóz aldyna elestetti. Jartastardy synalaı ósken arshalar qatar-qatar sap túzep, taý basyna órmelep bara jatqan sarbazdarǵa kóbirek uqsaıdy. Etekte qalyń qaraǵan men tobylǵy qaraýytady.

— Toqtashy! — Abaıdyń daýysy qatty shyqty.

Baımaǵambet attardyń basyn tarta berdi. Aqyn páýeskeden túsip, taýǵa qaraı júrdi. Aıaǵyn eppen basyp, joǵary qaraı órlep barady.

Býryl tóbege shyqqan kezde entigin basyp, sál aıaldady. Jan-jaǵyna baǵdarlaı kóz tastady. Teristikten soqqan salqyn samal san alýan shópterdiń hosh ıisin murynǵa ákelip, erekshe bir kúıge bóleıdi. Eńkeıip, bir túp jýsandy julyp aldy da, qushyrlana ıiskedi. Qushyry qanbaı turǵandaı, qaıta-qaıta ıiskeıdi. «Shirkin, jaryqtyqtyń ıisi-aı! — dedi ishteı kúbirlep. — Týǵan jerdiń tabıǵatyna eshteńe jetpeıdi-aý!..»

Osyndaı oılardyń jeteginde aıańdap tóbeden tómen túsip, qaıtadan páýeskege kelip otyrdy. Syrttan kóz aıyrar emes.

Abaı jan-jaǵyna tesilip uzaq qarady. Týǵan jerdiń tamasha tabıǵatyn sońǵy ret tamashalap kele jatqanyn sorly júrek sezip keledi. Keýdesin tesip shyǵardaı atsha týlaıdy. «Qosh, qosh, týǵan ólke, ata qonysym! Saıańda óstim, jetildim. Sende týdym, sende ólemin! Jalǵyz jubanysh ta sol». Taǵy da kózine jas irkildi.

Biri kirip, biri shyqqan sansyz oılarmen arpalysa otyryp, ákesi men balalary qatar jatqan beıit basyna qalaı jetip kelgenderin ózi de baıqamaı qaldy. Tek Baımaǵambet attyń bojysyn tartyp, páýeskeni toqtatqanda ǵana baryp esin jıǵandaı boldy.

Abaı at aıdaýshysynyń súıemeldeýimen páýeskeden tústi. Nemerelerin de qosa alyp shyǵyp, tizerleı otyryp, quran oqydy. Kóńili buzylyp, ıegi kemseńdep, daýysy dirildep shyqty. «Topyraqtaryń torqa, jatqan jerleriń jaıly, jandaryń jánnatta bolsyn!» dep betin sıpady da, Baımaǵambetke:

— Balalarǵa ıe bol! — dedi buıyra sóılep.

— Jaqsy!

Abaı aqyryn basyp kelip, zırattyń esigin ashyp, ishine kirdi. Aldymen topyraǵy qata qoımaǵan Maǵaýıanyń jas qabiriniń janyna kelip, tize búkti. Tómengi jaǵynan úsh márte topyraq alyp, joǵary qaraı tastady. Osy kezde baryp eńkildep jylap jiberdi. Daýysy qatty shyqty. Kópten beri kúıinishin syrtqa shyǵara almaı, ishteı býlyǵyp kelip edi, ońashalyqty paıdalanyp kóz jasyna erik berdi.

Ábdirahmannyń qabirine taqaı bere býyn-býyny bosap, qolyn jerge tireı sylq etip otyra ketti. Kóz aldyna aıaýly ulynyń súıkimdi beınesi eles berdi. Eki ıyǵy selk-selk etip, eńkildegen kúıi tómpeshikke mańdaıyn tıgizip, topyraǵyn emirene ıiskedi. «Qaıran, Ábishim-aı! Qarashy maǵan, bir ýaq kóz salshy maǵan, qulaǵyńdy tosshy, jaryǵym. Ákeń kelip tur saǵan, sar súıegin saýdyratyp. Qaraǵym-aı, senen keıin de jer basyp júrdim ǵoı! Keýdemnen janym shyqpaǵan soń, qaýqıyp tiri júrgenim bolmasa, ómir súrgenim joq! Iá, ómir súrgenim joq!.. Qur kún ótkizdim!.. Syrtym tiri bolǵanmen, ishim senimen birge ólgen. Endi kóp keshikpeı baramyn qasyńa, jatamyn janyńa!»

Sabyrǵa shaqyryp, basý aıtatyn eshkim joq. Jan-júregi osyndaı ońashalyqty qalaǵan. Eresek adam ertpegeni de sol. Kózden ketse de, kóńilden ketpegen súıikti balalarymen japadan-jalǵyz kezdesip, sherin tarqatyp, maýqyn baspaq bolǵan.

Kenet oıyna áldene túskendeı jaımen ornynan kóterilip, ákesi Qunanbaıdyń qabirine qaraı júrdi. Tiri kezinde el bılep, basynan sóz asyra qoımasa da, ajal quryǵynan qutyla almaǵan aıbatty áke sýyq jerdiń qoınynan máńgilik turaq taýyp, kishkene ǵana tómpeshiktiń astynda jatyr.

Abaıdyń oıyna ata-anasymen birge ótkizgen qımas kúnderi oraldy. Tereń dem alyp, aýyr kúrsindi. Kóz aldyna ákesiniń keskin-keıpi eles berdi.

— Táte... — dep sál-pál kidirdi de, sózin odan ári jalǵastyryp áketti, — ózińiz de bárin bilip-sezip jatqan shyǵarsyz. Ómirdiń aldy — ystyq, arty sýyq eken. Myna ózińiz súıgen, sengen elińizden qut-bereke qashyp barady. Sizdiń qaýipińiz shyndyqqa aınaldy, ózim ımandaı sengen orys eli tuqymymyzdy tuzdaı qurtpaq!..

Eı, táte, arýaqty er ediń ǵoı, meni Maǵashymnyń artyna qoıma, ultymnyń qasiretin kórsete kórme, al qasyńa! Tynyshtyq áper janyma! Shyrqyraı bermeı, jaı tapsyn!

Osylaı áke rýhymen syrlasyp uzaq turdy. Taramdanyp aqqan ystyq jas betin aıǵyzdap, saqalyn jýyp ketti.

Basy aınalyp, kózi qaraýytty. Aýyr oı eńsesin ezip, boıy aýyrlaı berdi. Bir kezde oıyna kóshtiń jaıy oralyp, syrtqa qaraı bettedi.

Abaı beıitten qur súlderin súıretip áreń shyqty. Saqal-murty tutastaı aǵaryp, óńi qap-qara bop qabaryp ketken. Baımaǵambettiń kózi atyzdaı bolyp ketti. Tanymaı turǵan adamdaı tesireıe qarady. «Sizge ne bolǵan?» dep suraǵysy keldi, biraq batyly jetpedi. Qojaıyny páýeskege kelip otyrysymen, bojyny qaǵyp-qaǵyp qaldy da, jaılap qozǵala berdi. Artyna jaltaqtap qarap qoıady: «Astafyralla! Ne bolǵan? Qas qaǵym sátte qalaı ózgerip shyǵa kelgen? Oı, Alla-aı, óziń jar bola gór!..»

Abaı qaýmalaǵan qalyń oıdan aryla almady. Nemereleriniń ýlap-shýlaǵandaryna da kóńil bóle qoıǵan joq. Japanda jalǵyz qalǵandaı, ózimen ózi boldy.

Bular kelgende kósh te jetip, aldyńǵylar túıelerin shógere bastaǵan eken. Baımaǵambet jyldaǵy ádetimen úlken úı tigiletin jerge jaqyndap kelip, attyń basyn tartty. Oısoqty bop otyrǵan Abaı:

— Kósh bul jerge nege toqtady? — dep surady. At aıdaýshy túkke túsinbese de, shyn kóńilimen:

— Abaı aǵa, keldik qoı! — dedi.

— Qaıda?

— Kókúıirimge.

— Áı, sen ne tantyp tursyń ózi, qaıdaǵy Kókúıirim?! — dedi daýysyn kóterip. — Kókúıirimge jetip bir-aq toqta!

Osy kezde páýeske mańyna adamdar da jınalyp qaldy. Abaı eriksiz jerge tústi. Bári de onyń bózdeı bozarǵan túrinen shoshynyp, ishterin tartysa qalǵan.

— Áı, nemenege topyrlap tursyńdar?! Kókúıirimge jetip bir-aq jyǵylmaımyz ba? — dedi aldyńǵy sózin qaıtalap. Sol kezde úlken uly Aqylbaı jetip kelip:

— Aǵa, Kókúıirim osy ǵoı! Áne, anaý jylqy sý ishkende ózińiz qarap otyratyn tuǵyr tas emes pe? — dep kól jaǵasyndaǵy sandyqtasty kórsetti. Sonda ǵana baryp óziniń shatasqanyn bilgen Abaı amalsyzdan bas barmaǵan tisteleı berdi.

* * *

Sol kúni Abaı ózin tym jaısyz sezindi. Qaıta-qaıta tili kúrmelip qala berdi. Asty-ústine túse báıek bolǵan Erkejan qansha ótinse de, tamaqqa da moınyn bura qoımady. Qas-qabaǵyn muń torlap, oıǵa qursalyp otyryp aldy. Eshkimmen jolyqqysy kelmedi. Jany ońashalyqty qalaı berdi. Kóńilin suraýǵa kelgen aǵaıyn-týystardyń barlyǵy derlik esik aldynan qaıtyp jatty. Bir tilge kelgende Erkejandy ózine shaqyryp:

— Endi men bul dúnıeniń adamy emespin! — dedi daýysy qyryldap. — Daıyndala berińder!

Eń sońǵy sóz osy boldy. Taǵy da birdeńeler aıtpaq bolyp edi, qaıtadan tili baılanyp qaldy. Sodan qaıtyp sózge kelmedi. Aqyrǵy aryz-armanyn aıta almady.

Jaılaýdaǵy ekinshi kúni keshke jaqyn, ıaǵnı Maǵaýıanyń qaıǵyly qazasyna tup-týra qyryq kún tolǵanda baqıǵa attandy. Esh qınalǵan joq. «Ýh» dep sońǵy demin shyǵardy da, Allanyń amanatqa bergen janyn ózine tapsyrdy.

Abaıdyń ajalyna asyqqany da tegin emes edi. Qyrqyn bergen kúnniń erteńinde tula boıy tuńǵyshy Aqylbaı da myna jaryq jalǵanmen qosh aıtysty.

Kórgen túsi dál keldi.

---