InfoHub Logo

(Mels qazir Respýblıkalyq aqyndar aıtysynyń birneshe dúrkin jeńimpazy. Fılologıa Ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri.)

Respýblıkalyq aqyndar aıtysynyń júldegeri jerlesimiz Mels Qosymbaev jastar delegasıasy quramynda Amerıka Qurama Shtattarynda ótken izgi nıet oıyndaryn tamashalaýǵa baryp qaıtty. Jas talanttyń tuńǵysh sheteldik sapardan alǵan áserleri jóninde jáne aıtys óneri, óz tvorchestvosyna baılanysty oǵan gazet tilshisi qoıǵan birneshe suraq negizińde órbigen áńgimeni nazarlaryńyzǵa usynamyz.

— Mels, shetelge tuńǵysh ret shyǵyp keldiń, bul sapardan alǵan áserlerińmen bólispesten buryn kimdermen birge baryp qaıtqanyń haqynda birer sóz aıtyp ótseń. Óıtkeni týrısik joldamanyń saǵan usynylǵanyna qarap týrıserdiń arasynda sen sıaqty naızaǵaıdaı jarq etip kóringen ózge de bir talantty esimder joq pa eken degen áýesqoı suraq oıǵa oralyp otyr...

— Biz Moskvadan barlyǵy otyz shaqty adam attandyq. Bul sapardy uıymdastyryp otyrǵan komsomol uıymdary eken. Sol sebepti delegasıa quramynda 25 jasqa deıingi qyz-jigitter ǵana boldy. Qazaqstannan qosylǵan 13 adamnyń arasynda túrli mamandyq ıeleri kezikti. Mysaly, ınjener, sportshy degen sekildi. Bári de óz eńbek, oqý oryndarynda úlgili jandar bolar. Biraq esimin el biletindeı kóp eshkim bolǵan joq. Ózimiz jaqsy biletin, syılaıtyn akter Dosqan Joljaqsynovtyń 9 klass oqıtyn uly bar eken, sol bardy. Karatemen aınalysatyn kórinedi. Ári aǵylshyn tilin biledi eken. Osy sekildi, Eńbek eriniń nemese basqadaı bir myqty qyzmettegi adamdardyń balalary baıyraq pa dep oılap qaldym. Aıta ketetin bir jaı, jalpy shetelge shyǵý úshin aǵylshyn tilin bilý kerek eken...

— Qalaı qarsy aldy degen bir dástúrli suraq bar ǵoı...

— Taldyqorǵan oblystyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Batyrjan Ońǵarov degen jigittiń bastaýymen shyqqan delegasıa múshelerin IL-62 samoleti 10 saǵat ushyp Sıetl qalasyna jetkizgen. Aeroporttyń jolaýshylar zalyna kirgen boıda qarsy aldymyzdan prezıdent Býshtyń úlken portreti qarsy aldy. Astyna qoly qoıylypty. Osy bir jaı jaqsy oılap tabylǵan eken, beıne ol bizdiń aldymyzdan ózi shyǵyp qarsy alǵandaı jaǵymdy áser etti. Adamǵa degen iltıpatty osylaısha da bildirýge bolady eken-aý degen oı keldi. Qarsy alý degende kóńilime osy kórinis oralyp otyr.

Barǵan kúnnen bastap amerıkandyqtardyń qonaqjaı shańyraqtaryna bizdi bir-birden bólip jiberdi. Eki kún bireýiniń, kelesi kún bireýiniń úıinde qonaq bolyp júrdik. Men alǵashqy kúnderi bir sport uıymy dırektorynyń úıinde, sońynan bir advokattikinde, kelesi kúnderi taǵy bireýleriniń úılerinde boldym. Semálarymen birge túsken sýretimiz de bar.

Bul ózi bir jaǵynan turmys salty eki túrli elder adamdarynyń birimen biri jaqyn tanysýy úshin jaqsy nárse eken. — Turmystarynda kózge uratyn qandaı ózgeshelikter baıqalady?

— Aıtatyny joq, qaı jaǵynan da tolyq qamtamasyz etilgen. Semá músheleriniń árbireýinde bir-bir mashına. Ózinde — japondiki bolsa, qyzynda — nemistiki, áıelinde — aǵylshyndiki. Olar óz elderinde shyǵarylatyn mashınalardy mensine bermeıdi eken. Basqany bylaı qoıǵanda, ıtterine tamaq satatyn dúkeni bar.

— Óz kóńilińe ásirese qatty áser etken qandaı jaılar boldy?

— Adam ómirge kelgen soń adam sıaqty ómir súrýi kerek qoı. Bizdiń sovettik ómirimizde áli de azappen ótetin sátter kóp ekenine kózim jetip oraldym. Adam sıaqty ómir súrý degenniń ne ekenin endi bilgen sekildimin. Adamnyń kúndelikti ómiri, eńbegi onyń qýanyshyna aınalýy kerek degendi buryn estip júrsem de, onyń qandaı nárse ekenin bile bermeıdi ekenbiz dep oılap qaldym. Biz bolǵan eldiń adamdary búgingiden góri erteńniń qamyn kóbirek oılaıtyn tárizdi. Mysaly, taý betkeılerinen tas domalaýy múmkin ekendigin eskerip, taý betkeılerine torlar ustap tastaǵanyn kórdim. Bizde dúnıeniń bári ábden qırap qalǵan soń bolmasa, qozǵala qoıý ádette joq qoı.

Adamdardyń mádenıettiligi men psıhologıasy súısindirdi. Adamǵa qyzmet kórsetýlerindegi kishipeıildilik, iltıpat kózge uryp turady eken. Al osynyń joqtyǵy bizdiń aramyzdaǵy kóptegen kıkiljińniń týýyna sebep bolyp júrgen joq pa? Talaı jerde kóńil kúıińdi mezette buzyp, qanyńdy basyńa shapshytpaı ma? Eńseńdi túsirip, sýaltpaı ma? Bir ǵana mysal keltireıin: Moskvaǵa qaıta kelip túsken boıda bizdi kútip turǵan avtobýs bar dedi. Máz bolyp kelsek, álgisiniń júk salatyn qýysy ashylmaıdy. Ári aınaldyrdy, beri aınaldyrdy, bolmady. Aqyrynda zattarymyzdy ishke avtobýstyń terezesinen laqtyryp-laqtyryp jiberip tynym taptyq. Sol boıda-aq eńsemiz túsip, kóńilimizdegi 8 kún boıy jınaqtalǵan sergek kúı sý sepkendeı basyldy. Saǵynyp oralǵan elimiz kelmeı jatyp júrekke qyjyl ekti. Adamdy qajytyp jiberetin osyndaı sátter bizdiń turmysymyzda kóp kezdesetini ras qoı...

— Degenmen, álginde bir saǵynysh degen sóz aıtyp qaldyń. Óziń aıtyp otyrǵan adamdar turmysy úshin jumaqtaǵydaı jaǵdaı jasalǵan sol elde júrip-aq óz elinde jurttyń qandaı kún keship júrgenin bildiń emes pe?..

— Árıne, alǵashynda qansha tańyrqap, aýzymyzdy ashyp, kózimizdi jumyp júrgenmen, úsh-tórt kúnnen soń-aq kóńilde bir qońyltaqsý paıda bolyp, qulazı bastadym. Tezirek elge jetýge asyqtyq. Bir men emes, birazynyń-aq basynda osyndaı sezim boldy-aý deımin. Álginde aıtqan turmystaǵy kóp úılesimsizdiktiń salyńdy sýǵa ketiretini, ol óz elińdi jek kórgendikten emes. Menińshe, ol osyndaı zamanda qarapaıym turmystyń qarapaıym jaǵdaılarynan janyna azap taýyp júretin óz analarymyzǵa, ákelerimizge, baýyrlastarymyzǵa degen aıaýshylyqtan, ózimizdiń keıbir sorlylyqtarymyzǵa kúıinýden týǵan sezim. Al alǵashqy áserlerden aryla bastap boıymdy baýraǵan elge degen ǵalamat saǵynyshty aıtyp jetkizý qıyn. Tólegen Aıbergenovtyń: "Saǵynbaı barsań taýlar da seniń aldyńnan shyqpas asqaqtap, oılaýyń múmkin dúnıeni mynaý ketken eken dep tas qaptap", — dep keletin óleńindegi saǵynyshtyń qalaı týatyndyǵy maǵan osy sapar sezdirgen sekildi...

— Mels, mine, Amerıka saparyn támámdap, endi Qazaq SSR-iniń 70 jyldyq torqaly toıy qurmetine ótkizilgeli otyrǵan kezekti aqyndar aıtysyna júrip bara jatyrsyń. Seniń boıyńa, óziń aıtqandaı, 8 kún sergektik quıǵan sapar aqyndyq shabytyńa tyń qozǵaý salyp, bul joly da seni bıikten kórsetýine barlyq oqyrmanymyz da tileýles qoı dep oılaımyn. Áńgimemizdi budan ári osy aıtys, óz shyǵarmashylyǵyń tóńireginde órbitsek. Osy oraıda, birinshi suraqty óziń týraly kópshiliktiń aýzynda júrgen bir jaıdan bastap kórsek. El ishinde seni jazba aqyn dep esepteıtinder kóp. Osy jazba aqyn men aıtys aqyny jóninde, ekeýiniń qaısysyn ózińe jaqyn kóretinin jaıynda aıtsań...

— Men ózim birinshi orynǵa jazba aqyndardyń qandaıynyń bolmasyn óz fılosofıasy bolady. Onysyn jaqsy bolsyn, jaman bolsyn asyqpaı taldap, tarazylap jurttyń nazaryna artyq aýys shóp-shalamnan tazartylǵan muntazdaı kúıde usynýǵa múmkindigi bar. Sonysy jaqsy. Al aıtys aqynynyń sózderin bulaısha tazartyp, tarazylap otyratyn ýaqyty joq. Sóıtip keıde aıtys aqynynyń aýzynan shyqqan sózderiniń oılaǵandaı bola bermeıtini bar.

Meniń jazba óleńderim de bar, biraq olarym áli kóp emes. Birqatary kóńilimde jattalyp turǵanymen, qaǵazǵa da túsip úlgergen joq. Kópshilik meniń aldaǵy ýaqytta aıtys aqyny bolyp qalar-qalmasymdy bilgisi keletin bolar. Shynymdy aıtsam, bul ekeýiniń bir-birine tıgizip júrgen zıany kóp. Aıtys áserimen jazba óleńim aqsap júr. Bir kezde alǵashqy óleńderimiz qatar shyǵyp júrgen Rahat Qosbarmaqov degen jas aqyn jerles jigitimiz bar. Qazir sol menen oq boıy ozyp ketipti. Men aıtysam dep eki jaqty bolyp júrgende ol bir jazba óleńimen bel asyp ketkendeı áser etedi.

— Sózińe qaraǵanda túbinde jazba óleńniń eteginen ustaıtyn túriń bar ǵoı...

— Sóıtkenim durys shyǵar dep oılaımyn...

— Biraq biz seni jýyq arada aıtys maıdanynan joǵaltamyz dep oılamaımyz. Onyń ústine aıtystan zıan kórip júrsiń dep te aıtpas edim. Birinshiden, ol seni búkil Qazaqstanǵa máshhúr etti. Ekinshiden, bilek sybanyp, kúsh synasý, dodaǵa túsip, mártebeńdi seziný ózińe degen senimińdi arttyryp, jigerińdi shyńdamaıdy dep kim aıtty!? Bul kimge bolsa da paıda. Úshinshiden, áli jassyń, qoldan kelip turǵanda qaı maıdanǵa bolsa da túsip qalǵan artyq emes shyǵar. Sondyqtan aıtysker aqyn retinde áńgimemizdi odan ári jalǵastyryp kóreıik. Osy óziń kórip júrgen aıtystardyń seniń kóńilińde qandaı pikirler oıatatynyn bilgim kelip otyr. Túıtkil týdyrǵan kezderi boldy ma?

— Aıtys degen alaman báıge ǵoı. Oǵan qatysqan aqyndar keıde maǵan astaryna bir-bir pyraq mingen shabandozdar sekildi kórinedi. Sol kóp shabandozdyń arasynda shubar taımen tepeńdegender de kórinis beretindeı. Solardyń ara-jigin ashyp beretin tórelikke keıde kóńilim bitpeıtini bar. Tóreshiler alqasy kóbinese birjaqty sheshim qabyldaıdy. Baǵalaýlarynda qolpashtaý kóp. Baǵanyń neǵurlym naqty bolǵanyna kóńil bólý kerek sekildi. Birneshe baldyń artyq kete berýi ánsheıin nársege aınalǵan. Kórermen kóptiń de talǵampaz bolǵanyn qalar edim.

— Aıtystaǵy eń basty nárse ne dep esepteısiz?

— Sóz qadirin bilý. Nemese eń bastysy sózge toqtaý. Qazaqta "ataly sózge arsyz ǵana toqtamaıdy" deıdi. Ókinishke oraı, jeńilgenin bilse de, moıyndaǵysy kelmeı, óńmendeı beretin aqyndar joq emes. Menińshe, aqyn shyn myqty bolsa, shaldyrmaýy kerek, al eger ańdaýsyzda ustalyp qalǵan eken, onysyn moınymen kótere de bilý kerek. Aıtysta jeńgen adam dep birinshi goldy salǵan adamdy aıtý kerek. Al kúshtilik degendi men ózińniń ustalyp qalatyn tusyńa qarsylasyńdy jaqyndatpaý dep uǵamyn. Múmkin, bulaısha tirese alatyn aqyndar sırek bolar, biraq ol bir negizgi nysana dep uǵý jón dep esepteımin...

— Qazirgi aıtystyń jetistigi nede dep bilesiń?

— Menińshe, aıtys óneri burynǵydan kóp ósti. Bul arada men toqyraý jyldarynda toqtap, qalyp, sodan qaıta kóterilgen sońǵy on shaqty jyldyń jemisin aıtyp otyrǵan joqpyn. Jalpy óziniń jaralǵan kezinen bergisin aıtamyn.

— İniń Nurlan da aıtys ónerimen kópshilikke jaqsy tanylyp júr. Ol týraly seniń pikiriń qandaı?

— Nurlannan jaqsy aıtys aqyny shyǵady. Tek qana onyń sóz qadirin de, óz qadirin de bilip óskenin qalar edim. Jel sózge ermeýi, kókirek kerip ketpeýi kerek. Sonan soń "At shappaıdy, bap shabady" degen sóz bar ǵoı, janynda árdaıym janashyr jandar bolǵanyn qalar edim. Maǵan kezinde Aǵles Talasbaeva, Shárelhan Álenov degen ustazdarym kóp kómek berdi, balalyq uıalshaqtyqtyń ar jaǵynan meniń qabiletimdi tanyp, durys jol siltep otyrdy. San taraý joldyń boıynda ózime ózim senbeı turǵan meniń kóńilime senim uıalatqan sol eki ustazym boldy, olardy men eshqashan da umytpaspyn.

— Úılerindegi balanyń úlkeni óziń ekensiń, Nurlannan ózgelerde ónerge degen beıimdilik bar ma eken dep suraýshylar bar. Sonan soń bul áýlette buryn óner daryǵan adamdar boldy ma eken deıtin suraq zańdy emes pe? Buǵan ne aıtasyń?

— Nurlannan keıin ini, qaryndastarym bar. Aldy Armıaǵa barýǵa daıyndalyp, joǵary klastarda oqyp júr. Áıteýir bári de dombyra tartatyn bolypty. Al bizdiń tarıhı tamyrymyzǵa kelsek, ákemniń sheshesi Jansúıgen degen joqtaý aıtqanda turǵan jurtty tegis jylatatyn adam bolǵan eken. Ákemniń aǵasy Sazanbaı degen jyrshy, ári aqyn bolǵan kisi eken. Ári palýan eken. 17-18 jasynda áke-sheshem jylaıdy dep maıdanǵa úıine aıtpaı ketip qalǵan deıdi. Ózimniń "Úsh bozdaq" degen óleńim sol kisige arnalǵan.

— Jurt aldyna shyqqanda qatty tolqısyń ba?

— Joq. Tipti saspaımyn. "Jyǵylsam, jer kóteredi" deıdi ǵoı, al men jeńilsem — el kóteredi dep oılaımyn.

Mereıiń árqashan ústem bolsyn, Mels. Taǵy da jeńispen oralady dep senemiz.

11.08.1990 jyl

---