InfoHub Logo

(Aıkúmis Dosanova basshy bolý degendi halyq qyzmetshisi bolý dep túsinedi. Aýyldastary da ony sol úshin jaqsy kórip, qurmetteıdi).

Qansha adam bolsa — sonsha minez-qulyq, bolmys bitim bar. Adamdardyń tirshilik álemindegi salmaǵy da alýan túrli. Eń qyzyǵy, árkim ózine laıyq salmaǵynyń qanshalyqty ekenin sezip tursa da, ony eshkim de aınalasyna aıǵaılap aıta bermeıdi eken. Aıkúmis osy jaıdy kókiregine túıgen. Bireýler esiktegi basyn tórge súıreıtin jelep-jebeýshisiniń arqasynda qompıǵan bılikke ıe. Biraq shyn nıetimen syılaı almasa da, sol adamǵa jarbańdap, jaǵympazdanatyndar tolyp jatyr. Sonyń arqasynda óziniń sharýasyn bitirip, "sen de jaqsy, men de jaqsymyn" kún keshedi. Ekinshi bireýler úshin ataq-dáreje degeniń — adaldyq óziniń jany súıgen isimen ǵumyr boıy shuǵyldana júrip, adamdyq boryshyn óteý, urpaq aldyndaǵy qaryzynan qutylý. Bas paıdasy olar úshin esep emes, ony oılamaıdy da. Qarap tursańyz, adamdardyń aldyna qoıǵan maqsat-múddesi de olardyń sana-sezimine, túsinik talǵamyna baǵynyshty. Saıyp kelgende, olardyń ómirden alatyn ornyn anyqtaıtyn da osy sana-sezim, túsinik talǵam sekildi. Al olardy qalyptastyratyn ne? Mine, máseleniń eń úlkeni de osy arada.

...Birde ol ózi onjyldyq mektep bitirgen Aqshuqyr selosyndaǵy Eralıev atyndaǵy orta mekteptiń shırek ǵasyrlyq toıyna barǵan. Sonda óziniń tuńǵysh ustazyn keziktirdi. Ol bir kezde Aıkúmis úshin tirshiliktiń búkil syryn júregine jınaǵan ǵulama bolyp kórinetin. Múmkin árbir oqýshy úshin ustaz beınesi aıyryqsha bıik shyǵar. Biraq ol búgingi óz bıiginen qarap turyp ta sol ustaz beınesiniń esh alasarmaǵanyn qýana túısingen. "Ómirdiń tiregi ǵoı mundaı adamdar! Bizdi somdap shyǵarǵan osyndaı som altyn jandar ǵoı!" — degen oı júregine sol joly hattaı jazylyp qalǵany haq.

Árıne, qaı balanyń sanasyna da eń aldymen úı ishiniń yqpaly bolady ǵoı. Ákesi ustaz áýletinen bolǵanymen, ony kóp tárbıeleı almaǵan. Úsh jasynda qaıtys bolypty. Ájesi Mádına men anasy Álıanyń ortasynda ósken Aıkúmistiń esinde myqtap qalǵan bir jaı, olar muny ónerge baýlyp ósirýge qushtar edi. Mektep jasyna jetpeı turyp-aq anasy ony kórkemónerpazdar úıirmesine jetelep aparǵan. Ol kisi qyzynyń boıynda ata-babadan qalǵan bir óner ushqynynyń baryn sezgen bolýy kerek.

Adamnyń ómirdegi óz ornyn tabýy — basty nárse. Qazir birqatar adamdar óziniń qolynan ne keletinin emes, ózine qaı jer qolaıly bolaryn kóbirek oılaıdy. Búgingi zaman tárbıesiniń osal tusynyń biri de osy-ay. Áıteýir tirlik etý, áıteýir elden qalmaý, áıteýir bas paıdańdy bilý degenniń jeteginde ketetinder kóp. Halyqtyń qamy, eldiń bolashaǵy, ulttyń namysy men mártebesi jaıly oılanyp, bas aýyrtatyndar da bar, biraq óte az. Olar nege az? Osynyń bárin oılaı-oılaı kelgende, osy uly Kompartıanyń ózi de bedelinen aıyrylyp bara jatqandaı kórinetin. Álgi suraqtyń jaýaby da sonda jatqan shyǵar bálkim.

Birde Aıkúmis úıiniń on shaqty jandyǵyn qyrqyp alaıyn dep, qara terge túsip jatqan ústine qyzmetkerleri kele qalǵany bar. Munyń qoı qyrqyp jatqanyn olar ersi kórgendeı syńaı tanytyp:

— Munyńyz ne?! Biz turǵanda áıel basyńyzben qoı qyryqqanyńyz tipti uıat qoı, — dep, ózderinshe renish bildirgen boldy. Al Aıkúmis bir bul ǵana emes, er adam atqarýǵa tıisti kez kelgen jumysqa eshkimnen kómek suramaıtyn. Bálkim bul qarshadaı kezinen óz sharýasyn ózi kúıttep úırengendikten bolar. Kúni búginge deıin úı bolsyn, qora-qopsy bolsyn, joldasymen ekeýi jumystan bos ýaqyttarynda bárin de ózderi tyndyryp alýǵa tyrysady. Qalalyq keńes atqarý komıtetinde jaýapty hatshy bolyp qyzmet atqaratyn joldasy Janqoja da, ata-enesi oǵan ushyn berip otyrady. Ásirese tún qatyp, keshtetip jol júrip kelgende de qabaq shytpaı kútip alatyn enesi bolǵanǵa ol óte qýanyshty. Otbasynyń berekesi de eń aldymen osyndaı bir oshaqtyń basyndaǵy aqjaýlyqty jandardyń biraýyzdylyǵyna baılanysty ekenine ábden kózi jetti. Tipti keıde áldenege jany kúıip, renjip kelgende de enesine muńyn shaǵyp, jylap alatyny bar. Oılap qarasa, kez kelgen adamnyń aldynda dál osyndaı bosandyq tanyta almaıdy eken. Óz uıasynan ushyp shyǵyp, qutty jerine qonǵan soń da ananyń aıaly alaqanynan ajyramaǵanyn sezinip, ishteı qýanyp júredi. Aldynan júgirip shyǵatyn ulynyń qamy úshin eshbir alańdamaı, qyzmet babymen el kezip kete beretini de enesiniń arqasy. Sol úshin de Aıkúmis olarǵa dán rıza, osyndaı jandarǵa jolyqtyrǵan taǵdyryna sheksiz alǵysyn bildirýmen keledi.

Aıkúmis Sársenǵalıqyzy Dosanova — Fort-SHevchenko qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy. Ol basshy bolý degendi halyq qyzmetshisi bolý dep túsinedi. Sol sebepti de kishipeıil, qabyldaýyna kelgen jerlesterine, qandaı sharýamen kelse de renjimeı, qolynan kelgeninshe olarǵa kómektesip, qol ushyn berýge tyrysady. Qalalyq partıa komıtetinde qyzmet atqarý, hatshy bolý ol úshin ózgelerden artyq bolý degen sóz emes, sol sebepti de qyzmet babyndaǵy baılanystaryn, tanystaryn, múmkindikterin paıdalanyp, shalqyp júrip demalý degenniń ne ekenin bilgen emes. Al halqy sol úshin de jaqsy kórip, jan syrlaryn onymen qýana bólisedi, oı-pikirlerin ashyp aıtyp, aqyldasady. Onyń sózin, jasaǵan ótinishin, bergen tapsyrmasyn jerge tastamaýǵa tyrysady. Eń bastysy, olar Aıkúmis aralasqan istiń oń sheshim tabaryna qashan da senimdi.

...1986 jyldyń basynda ótken Mádenıet qyzmetkerleriniń kezekti bir keńesinde Muryn jyraýdyń Fort-SHevchenko qalasyndaǵy úıi saqtalyp qalýǵa tıis degen pikir tuńǵysh ret aıtyldy. Osy oıdy alǵash ret kópshilik talqysyna usynǵan da sol Aıkúmistiń ózi bolatyn. Sol áńgimeden keıin etek alǵan ıgi ister birine biri jalǵasa kelip, aqyry túbekte Muryn jyraýdyń dúbirlegen toıy ótti. Murajaıy ashyldy. Árıne, adamdardyń rýhanı baıýyna qyzmet etetin mundaı jumystar birer kúnde jasala salmaıtyny belgili, aıtylǵan sóz de sol boıda nátıje bermeıdi. Ony keıde jyldap kútýge týra keledi. Al bul qalada áli osy tektes 73 eskertkish bar. Fort-murajaı-qala bolady degen úmit te joǵalǵan joq.

Bir eskeretin nárse, murajaı degen tek qana óli zattardyń jıyntyǵy emes. Aıkúmistiń túsinýinshe, murajaı da ýaqytpen birge jańaryp, jańǵyryp otyrýǵa tıis.

Jýyrda murajaıǵa qoldan 18 myń somnyń sáýkelesi satyp alyndy. Bylaı aparyp qoıa salsań, ol da bir jaı muraǵattyń biri. Al onyń ǵajaıyp kórkemóner týyndysy ekenin, tarıhyn, ıesiniń kim bolǵanyn, mundaı óner týyndysyn jasaǵan adamdardyń kimder ekenin, qaı zamanda, qalaı ómir súrgendigin bilýdiń ózi bir tarıh emes pe...

— Fort-SHevchenko qalasynda qazir Taras Shevchenko murajaıy etnografıa murajaıy, Muryn jyraýdyń murajaı úıi bar. Aldaǵy ýaqytta qol óneri murajaıyn ashý josparlanýda. Bul óńirde Mańǵystaýdyń kúmbez tamdaryn salýmen aty shyqqan Qara Júsip deıtin sheberler áýleti bolǵan. Aqkóılek ustany biletinder de kóp. Olardyń bári de ózderiniń laıyqty oryndaryn alýǵa tıis. Murajaıda qyzmet jasaıtyn mamandar jaıyn da oılastyrýymyz kerek, — deıdi hatshy kelinshek.

Nege ekeni belgisiz, men Fort-SHevchenkonyń úlken bolashaǵyna sendim. Óıtkeni sol óńirdiń tól perzentteri — ata-mekenderinen shyǵarda jany bólek Esbol Ómirbaev, onyń izin basyp kele jatqan Aıkúmis Dosanova, Tileýmurat Qojabekov sıaqty abzal azamattary solardy kórip ósip kele jatqan ónegeli urpaq bar.

1990-jyl.

("Qazaqstan áıelderi" jýrnaly).

---