InfoHub Logo

Jatyn bólmedegi jalǵyzkisilik tósekte biraq ýys bop búrisip jatqan Oqastyń kóz aldynan taǵy bir kúnniń jaryq sáýlesi óleýsirep óship barady. Birtindep kúńgirttene túsken tómengi qabyrǵanyń dál ortasyna ilingen dóńgelek aq saǵattyń birqalypty syrtylynan basqa tyrs etken dybys joq. Óli tynyshtyq. Óli dúnıe. Boıynda ázirge shybyn jany bar demeseń, Oqasta qazir óliniń esesinde. Budan nebári toǵyz aı burynǵy top-tolyq, jup-jumyr denesinen endigi qalǵany tek saýdyraǵan qý súıek qana. Sol qý súıektiń ózi de kún ótken saıyn juqaryp, jińishkerip bitken — tósekten aıaǵyn sál túsirip otyrsa boldy, shıdeı jilinshikteri dir-dir etip, synyp keterdeı syrqyrap qoıa beredi. Biraq bas kóterip, bashpaı basyn jerge tıgizbegeli de qashan! Bas deıdi-aý, kepken qarynmen qaptap qoıǵan qoltoqpaqtaı bolyp, onyń solyp, sopaıyp qalǵan túri mynaý. Sońǵy «hımıadan» keıin burynǵy tóbeltazynyń tómengi jaǵyndaǵy qalyń buryl shashy da jıdip túsip, alamysh-alamysh bolyp qalǵan.

Iá, ajaly taqady, tatar dámi taýsyldy Oqastyń. Tómennen bastap órlegen ólim belgisi sońǵy birer kúnde keýdege jetkeni anyq bilingen. Endi ajal tyrnaǵy tek júrekke ǵana jetpeı tur. Oǵan da jeter. Kóp bolsa bir apta ... sosyn ... anaý Alataýdyń baýyrynda ... kóp qorymdy kók jotanyń ústinde ... kóktemniń jyp-jyly shýaǵyna býsanyp taǵy bir jas topyraq úıindisi jatady. Sonymen bitti. Odan ári ... qara túnek ...

Júregi dúrs-dúrs soǵyp aýzyna tyǵyldy. Oń jaq búıirine qalaı aýnap túskenin ózi de sezbeı qaldy. Ólim! Netken qorqynyshty! Bir-aq sátte myń-san qumyrsqa tula boıyn jorǵalap ótkendeı. Oıynda — máńgilik túnek ... Túpsiz tuńǵıyq ... Ol tuńǵıyqtyń túbinde ne jatqanyn, kimde ne kútip turǵanyn jan balasy bilmeıdi. Ras, qandaı qorqynyshty! Oqas kózin ashyp ala qoıdy. «Jo-joq, bul qas-qaǵymdyq qana qorqynysh». Ólimnen eshqashan qorqýǵa bolmaıdy. Ol — haq. Ol — Qudaıdyń isi. Erte me, kesh pe, jumyr basty pendeniń baratyn jeri sol ǵana. Buny aqyl-esi durys adamnyń bári biledi.Bilmeıtini — tek dál qaı ýaqytta óletini ǵana. Bilmegen soń da máńgi ómir súretindeı bolyp jaıbaraqat tirshilik ete beredi. Ómir — sonysymen ómir. Eger árkim óletin kúnin bilip júrse, onda myna ómirden ne qyzyq qalar edi. Eń ókinishtisi sol — Oqas sony bilip jatyr. Qashan óletinin bilip jatyr ... «Jo-joq, báribir ólimnen qorqýǵa bolmaıdy!» Ol — haq. Ol — Qudaıdyń isi. Erte me, kesh pe, bunyń da baratyn jeri sol ǵoı. Biraq alatyn janyn Qudaı qınamaı-aq alsa eken deıdi Oqas.

Qaıtadan shalqalaı jatyp, kózin jumdy. Eshteme oılamaýǵa tyrysty. Biraq sana saraıyn qansha jerden bekitip aldym dese de, suǵanaq oılar áıteýir bir tustan sańlaý taýyp kirip ketedi. Kirip ketedi de, búkil ótken ómirin taǵy da shaqshadaı basyna shyr aınaldyryp kóshire bastaıdy. Quddy qaıta-qaıta kórsete beretin áldebir kóne fılm sekildi. Sol «kóne fılmdegi» kóp kórinisterdiń ishinen Oqas neǵurlym kóńildi birdeme kórgisi keledi. Keıde ony da kóredi. Sondaı sátterde jabyqqan jany sál de bolsa jadyrap, qazirgi jaıyn bir sátke bolsyn umytyp, kádimgi saý adam sıaqty ómir súrip jatqandaı kúı keshedi. Alaıda bul da uzaqqa barmaıdy, jańaǵy qyzyldy-jasyldy, shýaqty-nurly sýretter áldebir saǵynysh sezimderin oıatyp, onyń sońy ózekti órter ókinishke aınalyp shyǵa keledi. Ókinish! Oqastyń bir baıqaǵany — barlyq muń-nalanyń ishindegi eń aýyry osy ókinish eken. Qazir de bunyń janyn qınap jatqan sol ókinish. «Átteń-aı! — deıdi ishteı ah uryp. — Sol joly Dúısenmen birge elge ketip qalsam ǵoı, dál mynadaı kúıge túser me edim». Amal ne, boq dúnıe jetti aqyry túbine.

Esine Dúısen tústi. Úsh kúnnen beri ol da joq.Úsh kúnnen beri syqyr etken esik pen sybyr etken dybysty qalt jibermeı bul jatyr. Joq ol, joq! Iapyraý, qaıda ketti? Nege kórinbeı ketti? Bunyń kúnnen kúnge tómendep, demi bitip,dymy quryp bara jatqanyn, osynaý sońǵy sońǵy saǵattarynda janyna neniń demeý, neniń súıeý bolaryn bir bilse, sol jigit qana biletin edi ǵoı. Endeshe qaıda júr? Qalada ma? Syrtta ma? Álde ... qaraqan basynyń qamynan asa almaıtyn kóp qaranyń birindeı, ol da óz sharýasyn kúıttep kettime? Biraq oǵan da renjıtin jóni joq qoı bunyń. Tiri adam tirshiligin jasamaı otyra ala ma! Óletin Oqasta endi kimniń ne shataǵy, ne sharýasy bar.

Jabyqqan, jasyǵan qos janarynan úzilip túsken bir tamshy jas qan-sólsiz betinen syrǵyp baryp jastyǵyna tamdy. Bir sát býaldyr tartqan bulyńǵyr dúnıe arasynan ... bosaǵa tusyndaǵy tóbeden bolmashy jaryqtyń bozara óship bara jatqanyn baıqady. Taǵy bir kúnniń sońǵy sáýlesi. Múmkin múlde sońǵysy. «Shirkin-aı, sońǵysy bolsa eken!» Búıtip qınalyp, sarǵaıyp, jańbasy tesilip jatqansha jym-jyrt qana attanyp ketse eken sol o dúnıesine.

Shyndyǵynda, dál qazir burynǵydaı qınalyp ta jatqan joq. Keıingi eki kúnde búkil denesi adam túsingisiz bir jumbaq kúıge túsken. Ne aýyrý, ne saý ekeni belgisiz. Eki jerinen janyna batar eshteme sezilmeıdi. Talaıdan beri tula boıyn qýalaı soǵyp, qutyryna jelikken boran-derttiń ekpini endi kúrt saıabyr tartqandaı. Bul — bettiń beri qaraǵany emes, boıdan jannyń kete bastaǵany ekenin Oqas bilip jatyr. Qazirdiń ózinde sol jaq aıaǵynan tıtimdeı tirlik belgisi bilinbeıdi. Aldyńǵy kúni buny alǵash sezgende, Oqas ólý degenniń, ólim degenniń sonshama qorqynyshty bolaryn birinshi ret túısingendeı júregi tas tóbesine shyǵyp edi ...

Birde syzdap, birde shanshyp, endi birde ot bop kúıip turatyn sol aıaǵyn anda-sanda sıpap qoıyp jatsa, Oqastyń az da bolsa jany jaı tapqandaı bolatyn. Bunysy keıin ádetke aınalyp ketken de, bir jeri shym ete qalsa, qoly aldymen shodyraıǵan tizesine qaraı júgiretin. Sol kúni túnde de áldeneden selk etip oıana kelgen bul birden aıaǵyn ustaǵan. Ustaǵan sátte ýysyna sup-sýyq birdeme ilikken. Tizesi de, qara sany da — sup-sýyq. Óziniki emes, ólgen bireýdiki sekildi. Aıaq ekeni, óziniki ekeni tek alaqanyna túrpideı tıgen qyltanaq-qyltanaq qylshyqtardan ǵana bilinedi. Bas barmaǵyn batyryp kórdi. Eshteme sezbeıdi. Shymshyp kórdi. Aýyrmaıdy. «Bitti! — dedi. — Bári de bitti! ... » Mańdaıynan sup-sýyq ter burq ete tústi.

— Balja-an! — dep qalaı daýystap jibergenin ózi de sezbegen. — Barmysy-yń? — dedi artynsha.

Tósek janyndaǵy jumsaq kresloda bir qyrynan qısaıa uıyqtap otyrǵan qyzy basyn shuǵyl kóterip alǵan.

— Ne!? Morfı salaıyn ba? — dedi ol ábirjip.

— Joq ... Jaı ánsheıin ... seni de sharshattym-aý, balam.

— Sharshaǵam joq ... Tek kózime uıqy tyǵyla beredi. Sen jazylyp shyqqan soń bárimiz bir durystap demalamyz ǵoı, papa. Sonda seni mashınaǵa otyrǵyzyp alyp, Altaı qaıdasyń dep tartyp turamyz áli.

Oqas kózin jumǵan kúıi ernin tistegen. «Bárimiz durystap bir demalamyz ... » Iá, demalasyńdar. Oǵan da kóp qalǵan joq, uzasa — bir apta. Sosyn uıqylaryń da qanady ... »

— Papa.

— Tyńdap ... jatyrmyn ...

— Aıaǵyńa massaj jasap bereıin be?

«Massaj jasaıtyndaı mende ne aıaq qaldy» ... Kózin ashpaǵan qalpy qolyn sál joǵary kóterip edi, «ustashy» degendi Baljan birde uǵa qoıdy da, jyp-jyly alaqanyn bunyń ýysyna saldy. Oqas ony álsizdeý qımylmen ózine tartyp, jybyr-jybyr etken ernine taqady. Ádette dári ıisi ańqyp turatyn qoldan bul joly áldebir ıismaıdyń qolqa qabar ótkir lebi bilingen. Qabaǵy kirjiń ete qaldy. Artynsha kózin syǵyraıta ashyp, qyzynyń bet-júzin jaılap bir sholyp ótti. Óskemende dáriger edi, ákemniń janynda bolam, ózim emdeımin dep kelgenine jarty aıdan asqan. Sodan beri kúndiz-túni janynda. Sharshap, qajyǵany anyq seziledi, kelgen kezdegi top-tolyq beti solyńqyrap, uıaly qara kózderi kirtıe túsipti. Degenmen ... kúndegi uıpa-tuıpa uzyn shashy búgin qysqaryp, buıralanyp, jyp-jınaqy bolyp qalǵan. Mana eki keshtiń arasynda bir jaqqa shyǵyp ketip edi, sonda túzetip-kúzetip úlgerse kerek ... «Áıteýir, eshkim de ózin umytpaıdy», — dedi Oqas taǵy kirjıip. — Bireýdiń jaıyn, bireýdiń qamyn oılaı júrip te umytpaıdy bular ózderin! Búgin be, erteń be ... kez-kelgen sátte bunyń tyrań ete túsetini belgili. Sonda alys-jaqynnan aǵylǵan adamdar lyq tolady osy úıge. Solardyń aldynda bireýi ádemi bop júrýdi, bireýi uıatqa qalmaýdy oılaıdy. Soǵan qazirden bastap kirisip ketken bular. Keshe ár nárseni syltaýratyp, qatyn ketti qyryq shaqyrym jerdegi Qarǵalydaǵy sińlisine. Bul mynadaı óli men tiriniń arasynda jatqanda, ol qaıbir týyssyrap júr deısiń, asqa soıar mal izdeı bastaǵany da ... Bári jalǵan, bári aldaý! Shyn sóıleıtin bir jan qalmaǵan janynda. Álde ... «ash adam urysqaq, aýrý adam tyrysqaq», buǵan tek solaı ǵana kóriner. Áıtpese kim jamanshylyq oılar Oqasqa. Kim bilsin, áıteýir, ózin de, ózgeni de túsinbes buldyraǵan bir dúnıe. Osy buldyr dúnıe arasynan ańsap-kútkeni bir-aq adam edi, ol da qarasyn batyryp tyndy aqyry.

— Balam ... Dúısen habarlasty ma?

— Joq, habarlaspady. Zvondasa aıtam ǵoı ... Sý birdeme ishesiń be?

Oqas ishpeımin degendi bas shaıqap bildirgen de, qabyrǵaǵa qaraı teris buryla bergen.

Bul — aıaqtan jan ketken kúngi túndegi jaǵdaı edi.

Odan beri, mine, eki táýlik ótken. Qarǵalyǵa ketken qatyn búgin túste oralyp edi. Oralǵan boıda bunyń janyna kelip, jipsigen maıly alaqanyn mańdaıyna basyp, ózinshe qyzýyn ólshegen bolyp, ózinshe jyly sózben kóńilin aýlaǵansyp, mańaıynda biraz balpańdap júrdi de, sosyn tósek janyndaǵy jumsaq kresloǵa otyryp, Qarǵalyda kórgen-bilgenin sampyldap aıta bastaǵan.

— Baldyzyń kelesi aıda kishi qyzyn uzatqaly jatyr, — deıdi. — Anaý Aıgúldi aıtam da. Sol ketedi eken, — deıdi. — Kúıeýbala anaý Qytaıǵa jaqyn jerdegi «Drýjba» degen stansada úlken qyzmet isteıtin kórinedi. Ózi de, áke-sheshesi de baı deıdi baldyzyń. Seni bas quda etip aparǵaly otyr...

Budan ári... Oqastyń basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketip edi. Qulaǵynda — shyń-shyń etken bir sóz... «Seni bas quda etip ... », «bas quda etip...» Bir ornynda shyr aınalǵan kúıtabaq sekildi ... «Seni bas quda etip ...», «bas quda etip...» Netken mazaq! Óstip te kóńildi aýlaı ma eken. Óstip te ótirik aıtýǵa bola ma eken! Qandaı topastyq! Netken sezimsizdik! Keýdesin kernegen ashý-yza lyqsyp kelip kómeıine tirelgen. Biraq syrtqa shyǵarýǵa dármen joq. Qattyraq sóıleýge de kúsh kerek. Ókirip turyp jylaǵysy keldi. Biraq jylaı almady. Jylaý úshin de kúsh kerek. Bar shamasynyń kelgeni:

— Morfı... Maǵan... morfı berińdershi...! — dedi úzdige sybyrlap.

Ne qudireti baryn kim bilsin, osy morfıden keıin ... zildeı aýyrlap jatqan denesi jeńildep, az da bolsa aýyrǵan jeri basylyp, kóz aldyndaǵy tuman men munar, kókiregindegi ýaıym men muń bir sátke seıilip, serpilip shyǵa keletini bar. Qyzyq! Sondaı sátte bul ǵumyry aýyrmaǵandaı, kúni erteń-aq alshań basyp qatarǵa qosylyp ketetindeı bolady. Bunyń ózi bir-aq saǵattyq aldanysh ekenin de biledi. Alaıda sol bir saǵattattyń ózinde Oqas kádimgi ómir súrgendeı bolyp qalady. Basyna ádemi-ádemi oılar keledi. Júregin tátti-tátti sezimder qytyqtaıdy. Sol ýaqytta eske túser elesterdiń sýreti qandaı anyq, boıaýy ketken qanyq deseńshi! Jo-joq, eles emes, ómirdiń dál ózi ǵoı, dál ózi! Jáne ol — Almatyda ótkizgen sońǵy otyz jylynan áldeqaıda burynǵy, áldeqashan Altaıdyń qoınaý-qolattarynda qalyp ketken balalyq shaq, bal dáýrendegi qımas ta qyzyq ómiri. Jerden baýyryn sál kóterip alsa, tyrań qaǵyp mańaıynan kók izdeıtin kóterem qoı sekildi Oqas ta aýyrýyn az-kem umytsa boldy, sol baıaǵy tátti kúnder tórinen bir-aq shyǵady. Sonda bunyń bir tań qalatyny — jaıshylyqta qanshama bas qatyrsa da esine túse bermeıtin keshegi bir jaılardy bylaı qoıǵanda, osydan otyz-qyryq jyl burynǵy usaq-túıek oqıǵalardan bastap, kezdeısoq kezikken áldebireýlerdiń aty-jóni, aıtqan sózderine deıin endi op-ońaı oıyna orala ketetin boǵan. Ia, dál solaı! Osy aýrý jabysqaly, ásirese nár syzýdan qala bastaǵan keıingi kezde, Oqastyń oı-sanasy, jazysy sumdyq jarqyrap, jańaryp shyǵa kelgen. Quddy qaıdaǵy bir qudiretti kúsh mıynyń qatpar-qatpar qyrtystaryn shań-tozań, kir-qoqystan túk qaldyrmaı tazalap, jarqyratyp, jaınatyp jibergendeı. Mıy deısiń-aý, buǵan qosa muryn men qulaqty aıtsańshy! Bul shirkinder de baıaǵy bir kúnderdińıisi men tynysyn, sezgeni men selt etkenin umytpaıdy eken. Umytpaǵandaryn áıteýir birde adamǵa sol qalpynda, sol tabıǵı kúıinde qaıta sezdiredi eken. Oqas biledi, óz murny men qulaǵynda mundaı qasıet buryn álsizdeý edi, al qazir? Ǵajap! Ásirese, morfı salǵannan keıin ... on mınýttaı ótkende... barlyq sezim múshesi birinen soń biri oıanyp, bir kezderde kórgen, sezgen, estigenderin jadynda qaıta jańǵyrtyp, búginde kózinen bulbul ushqan qaıran kúnderin qaz-qalpynda aldyna tosa beredi. Oqastyńsondaǵy aldymen kóretini — taǵy da baıaǵy Aqshoqy ... Mańaıyndaǵy barlyq shoqyly-shyńdy, shoqtyqty taýlardan eńsesi bıik Aqshoqy ... On jeti jasynda artynda qımaı-qımaı qol bulǵap qalǵan Aqshoqy.Keıin ... ylǵı da aýylyn saǵynyp kele jatqanda kúnshilik jerden kózine ottaı basylatyn Aqshoqy. Endi mine, mahshar aldynda jatyp ta ańsaǵany — sol Aqshoqy. Al ańsap jatyp, qıaldap jatyp Aqshoqyny kórse-aq qaradaı shóldep, tańdaıy qańsyp sala beredi. Shóldegen kezde ... sol Aqshoqynyń baýyrynda, jelkildegen qalyń shóptiń arasynda, jylandaı ıretilip jylap aǵyp jatatyn Maralbulaqtyń saldyr-saldyryna deıin ap-anyq estir edi ... Syldyr-syldyr aǵystan salqyn lep esedi. Salqyn leppen ilesip ıa balyqtyń, ıa balshyqtyń ıisi bilinedi. Oqas balyqtyń da, balshyqtyń da kúlimsi ıisin bala jastan unatpaýshy edi, endi sonyń ózin shólirkeı ańsap, sarǵaıa saǵynyp jatyr. «Shirken-aı! — deıdi kebirsigen ernin jalaı túsip. — Bir ǵajaıyptyń kúshimen qazir Aqshoqynyń tóbesinen top ete túsip, Maralbulaqtyń qaıraq tasty jaǵasyna jata qalyp, shólim qanǵansha isher me edim sup-sýyq móldir sýynan. Sosyn ólip ketsem, arman ne! Biraq oǵan jetý qaıda endi. Dúısen bala aıtqandaı, jer kıesi atty ǵoı, qý tirshilik jetti ǵoı túbime, amal ne ... »

Ras, qý tirshilik, kúıbeń tirlik jetti aqyry túbine. Sol jaly eger Dúısenge erip kete barsa aýylǵa ... búginde aıaq ta saý, den de saý júrmes pe edi alshań basyp ortada. Joq, otqa tartsa boqqa qashty bul Oqas. Aýylǵa emes taýǵa attandy dachaǵa. Sol dachadan tapty sóıtip beınetti de, ajaldy. «Áı, átteń-aı! Átteń-aı! ... »

Esik qońyraýy shyldyr ete qalǵanda, Oqastyń oıy bólindi. Taǵy shyldyr ... Ekinshi ret ... qysqa ǵana. Dúısen! ... Dúısen ǵoı bul eki-aq ret eppen basatyn qońyraýdy. «Aınalaıyn-aı keldiń be, jettiń be aqyry aǵańnyń kóńilin aýlaýǵa. Kel, kelshi tezirek janyma ... »

Baljan shıraq qımyldap bólmeden shyǵyp ketti de, syrtqy esikti ashyp, áldekimmen kúbir-kúbir sóılese bastady. Er adamnyń daýysy ... Dúısenniń ... Iá, soǵan uqsaıdy. «Kelshi ... kelshi, aınalaıyn, janyma. El men jerdi eske alaıyqshy bir armansyz» ...

Joq, Baljannyń ózi ǵana kirdi bólmege. Dúısen qaıda? Ol ne ǵyp bógelip qaldy, ıapyr-aý?

— Qaıyrjan aǵa ǵoı ... Beri jibereıin be? Oqastyń jańa ǵana jastyqtan kóterile bergen basy qaıtadan sylq ete tústi. Jumǵan kózin alaqanymen kólegeılep, «kirgizbe» degendi ymmen bildirdi aqyryn. Sosyn keýde kere kúrsindi. Kókiregi tuz jutqandaı ashydy. Kóz aldyna jup-jumyr túkti bilektegi sary saǵat elestedi. Qaıyrjannyń saǵaty.

Budan bir aıdan buryn Oqastyń derti qazirgiden jeńildeý, kóńil-kúıi sergekteý edi. Ol ýaqytta janynda óbek qaǵyp júrgen bala-shaǵaǵa da, syrttan kóńil suraı kelgen aǵaıyn-týys, dos-jaranǵa da bul rıza-tuǵyn. Deniń saý, kúsh-qýattyń myǵym kezinde aralary alshaqtap ketken keıbir kóztanys, kóńiljaqyndardy da endi qaıta eske túsirip, eseptep-túgendep, keledi-aý dep ańsap-kútip jatty. Shúkirshilik, kóbi keldi, áńgime-dúken quryp, janyn jadyratyp ketti. Al qazir ... eshkimdi de kórgisi joq. Kórse boldy, aıaýshylyq degen ıt sezimniń árkimniń kózinde móldireı tunyp turǵanyn baıqaıdy da óziniń sonshama beıshara da sorly, músápir de múskin kúıde jatqanyn tipten sezine túsedi. Qudaı-aý, osy aıaýshylyq ataýlynyń mundaı súıkimsiz, mundaı jıirkenishti bolatynyn kim bilsin. Túsingen janǵa qorlyq ta, qorlaý da osy eken ǵoı. Jo-joq, túsinbeıdi eshkim de. Ózderinshe bári buny jaqsy kóretinin, syılaıtynyn, qımaıtynyn, aýrý azabyn az da bolsa jeńildetkileri keletinin bildirgendeı bolady. Ony Oqas qalaı qabyldap, qalaı sezinip jatqanynda biriniń isi joq. Já, bul da alǵashqy kezdegi jaı ǵana túńilý, ishteı mújilý eken, al keıingi kúnderi ... adam ataýlynyń múlde qarasyn kórýden bezingen. Bunysy — osynaý baıansyz jalǵannyń bar qyzyǵy men rahatynan, kúlli úmiti men seniminen kúder úzgendiginen emes, tipti endi esh adamǵa kereksiz bolyp qalǵanyna kózi jetkendiginen de emes — alpys bes jyl boıy sonshama kúrdeli de qıyn, asa jumbaq ta qupıa kóringen ómir degen boq tirliktiń qarapaıym ǵana syryn sońǵy sanaýly-aq kúnde ap-anyq túsingendiginen edi. Baqsa ... munda adam mıy jetpesteı eshteme de joq eken. Kún saıyn tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin qybyr-qybyr qımyldaı júrip, bir isti bastap, bir isti tyndyra júrip, birde qyzyq, birde shyjyqty kóre júrip árkimniń ǵumyr boıy izdeıtini — Ózi eken, óz Qajeti eken. Tipti ol ózgeniń muńyn, basqanyń jaıyn, oılaı júrip te óz qamyn bir sát umytpaıdy eken.

Oqas buny ótken aptada, dál osyndaı eki keshtiń arasynda, janynda jarty saǵattaı bolyp ketken jańaǵy Qaıyrjannyń eleýsiz ǵana bir qımylynan sezip qalǵan da, kókiregi alaı-túleı bop shyǵa kelgen. Sol sátte aldynda ... bir ǵylymı ınstıtýttyń bir bóliminde on segiz jyl birge istegen eń syralǵy dosy emes, shóp-shalam arasynan óz jemtigin izdegen sasyq qońyz otyrǵandaı bolǵan. Oqastyń ony eki jyldan beri kórip turǵany da edi. Qysqartý degen báleniń tyqyry sezile bastaǵanda-aq bul jedel pensıasyn rettep úlgergen de, ol bólim meńgerýshisi retinde ornynda qala bergen.

— Mine, men de seniń qataryńa qosyldym. Qolym bos. Óziń sıaqty eski dostardy izdegennen basqa sharýam joq, — degen ol aman-saýlyqtan soń. Bunysy Oqastyń ishin jylytqan.

— Esińdeme, ınstıtýttaǵy qurdastar seni — «Leonev», meni — «Morgýnov» deýshi edi ǵoı, — dep, saba piskendeı gúrip-gúrip kúlip aldy.

Bul sózge Oqas jymıyp ta qoıdy. Ras, Leonov pen Morgýnev sekildi ekeýi de ol kezde tolyq edi. Ekeýi de taz edi. Al búgin ... «Sen Morgýnov bolǵanmen maǵan endi Leonev qaıda!» dedi bul ishteı.

Obaly neshik, Qaıyrjan alǵashynda osyndaı jaıly sózimen, kóńildi áńgimelerimen bunyń janyn biraz jadyratyp tastaǵan. Ásirese, uzaq jyl ınstıtýtta birge istegen kúnderinde bastan keshken ne bir oqıǵalardy eske alǵanda, Oqas «ıá, ıá ... esimde ... durys aıtasyń» ... dep, Qaıyrjannyń qoltyǵyna sý búrkip qoıýǵa da shamasy jetip edi. Sol sátte ...ámse bir ysyp- bir sýyp, birde syzdap, birde shanyshqaqtap turatyn sol jaq aıaǵy da tylsym bir tynyshtyq kúıge túsken. «Shirkin-aı, naǵyz ómir — ótken kúnder eken ǵoı! Rahat ta, qyzyq ta tek sol kúnderde eken ǵoı», — dep oılaǵan bul sonda. Osy oıyn túsingendeı Qaıyrjan da kóne óris, eski súrleýdi uzaq-uzaq shıyrlaǵan asyqpaı. Ony Oqas qushyrlana tyńdap edi sharshamaı. «Aıta berse, aıta berse», — dep tilep edi shynymen.

Biraq, amal ne, Qaıyrjandy qarabasty artynsha. Tósek janyna jasaǵan shaǵyn dastarqannan maıly qazyny birinen soń birin qarbyta jep, qoıý shaıdy soraptaı ishe otyryp, ózi de, áıeli de jeti jarym myń teńgemen pensıaǵa shyqqanyn, biraq sol on bes myńnyń eshtemege jetpeıtinin, sondyqtan bir jerden jeńil-jelpi jumys izdep júrgenin táptishtep aıta bastaǵan.

Oǵan únsiz qarap jatqan Oqastyń qulaǵyna bul sózderdiń biri jetip, biri jetken joq, tek ishinen: «Denim saý bolsa, tamaqty men de óstip jer edim ǵoı», — dep oılady.

— Jumyssyz otyrǵan jaman eken, Oqas. Tań atyp, kún batyp bermeıdi, — dedi ol taǵy da nanǵa maıdy baptap jaǵa otyryp.

«Meniń ornymda bolsań, biler ediń tańnyń «qalaı atyp, kúnniń qalaı batatynyn», — dep myrs etti Oqas.

— Elge barmaǵanyma da jıyrma jyldaı bop qapty. Biraq el deıtindeı onda qaıbir el qaldy deısiń, — dep bir qoıdy ol.

«El qalmasa, jer qaldy ǵoı onda. Jer máńgi tiri emes pe», — dep oılady bul. Osyny oılady muń eken, kóz aldyna taǵy da Aqshoqy keldi. Baıaǵy Aqshoqy. Aýylǵa kele jatqanda kúnshilik jerden kózine ottaı basylatyn Aqshoqy. Qaıran Aqshoqy ...

— Men keteıin, Oqas. Jolaı soǵatyn jerim bar edi. Sharýa taıy da, táıiri, — dep, Qaıyrjan aýzyn súrtip, jup-jumyr túkti bilegindegi sary saǵatyna qaraǵan. Sary saǵat emes, sary shaıtandaı kórindi buǵan. Sary saǵatqa da, sary Qaıyrjanǵa da Oqas kóz qıyǵymen jırene qaraǵan sonda. Sosyn ol bólmeden shyǵyp ketkennen keıin ... dastarqan ústin jınaı bastaǵan Baljanǵa:

— Maǵan endi... Dúısennen basqa... eshkimdi kirgiz be, — dep, teris qarap, sulyq jatyp qalyp edi.

« ... A-a-aı! ... A-a-oı! ... O-o-oı! ... »

Aıqaılaıyn deıdi. Aıqaılaı almaıdy ... Qashaıyn deıdi. Qasha almaıdy ... Júregi atqaqtap aýzyna tyǵylady. Demi bitip, tunshyǵyp barady.

«A-a-aı! ...A-a-oı!... »

Taǵy da janushyra aıqaılaǵan bolady, biraq daýysy shyqpaıdy. Taǵy da qashaıyn deıdi, qasha almaıdy. Aıaq asty ... jan-jaǵy ... bári-bári — sýmań qaqqan, ıreleńdegen, qaptaǵan qara jylan. Maralbulaqtyń qaıraq tasty jaǵasy da, shymyrlaı aqqan sý beti de — ysyldaǵan, ysqyrynǵan, bastary qaqshańdaǵan qalyń jylan. Biri men biri jarysyp, birin biri qýalap, Aqshoqynyń qorym tastaryna qaraı qoparyla kóship barady jóńkilip. Kóship bara jatqan jylandardyń bilekteı jýan bireýi bunyń sol jaq aıaǵyna oratyla qapty sup-sýyq bop. Qyl arqandaı quıryq jaǵy qyzyl asyqtan qysa túsip, qaqshańdaǵan basy tizeden joǵary órlep keledi sýmańdap ...

Aıqaılaıyn deıdi. Aıqaılaı almaıdy. Demi bitip, tunshyǵyp barady. Tunshyǵyp jatyp áldeqaıdan bireýdiń qumyǵa jetken daýsyn estıdi. Tanys daýys ... Dúısendiki ...

— Aǵa-a... qash keıin, qash!... Aqshoqy endi bizdiki emes, qash beri.

Qashaıyn deıdi. Qasha almaıdy. Aıaqqa oratylǵan jylannyń quıryǵy jibermeıdi tastaı qysyp jabysyp. Joq, aıaqqa emes, endi mine bilegine jarmasty. Qazir moıynǵa órleıdi.

— A-a-aı! ... O-o-oı! Q-h-yh! ...

— Papa, papa! Ne boldy saǵan! Oıanshy tez oıanshy!

Jantalasyp jatyp kózin ashyp aldy. Jap-jaryq. Tań atyp qalypty. Baljan shıdeı bilegin qysa ustaǵan kúıi buǵan abdyraı tónip tur eken.

— Ý-ýh! — dedi tereń dem alyp. Júregi solq-solq uryp tur. Asqazan asty ýdaı ashıdy. Tula-boıy qara ter.

— Ne boldy, papa?! Jaman tús kórdiń be? Oıana almaı qatty qınaldyń ǵoı.

— Sý ... sý bershi.

— Múmkin shaı ishersiń.

— Joq, sý ... sý ...

Baljan asúıge jyldam baryp, bir kese sý alyp keldi de, oń qolymen shúıde tusynan demeı kóterip, ishkize bastady. Sup-sýyq eken. Eki ezýinen aǵyzyp-tamyzyp uzaq ishti. Kese túbi baıaýlap kóterilgen saıyn basy jastyqqa jaqyndaı berdi de ... aqyry sylq ete tústi.

— Morfı salaıyn ba? — dedi Baljan kórpesin qymtap bolǵasyn.

Úndegen joq. Bir aýyq qybyrsyz, qımylsyz, jym-jyrt jatty da qoıdy. Asqazan astynyń ýdaı ashyp aýyrǵany birtindep basylaıyn dedi. Júregi de bir qalypty soǵa bastady. Kózine jańaǵy jylandar elestedi. «Jaqsy tús emes. Búgin óletin shyǵarmyn ... Bilekten órlep ... moıynǵa umtyldy ... Qara jylan ... Bilekteı. Iá, búgin óletin shyǵarmyn ... Al Dúısenniń: «Aqshoqy endi bizdiki emes» degeni nesi? Sumdyq-aı! ... »

Syrttan áldebir qustyń quıqyljyta saıraǵany estiledi. Tereze túbinde jalǵyz túp bozqaraǵan bar edi, soǵan qonyp otyrsa kerek. Únin qubylta-qubylta saıraýyn qarashy shirkinniń. Kóktem ǵoı. Kóktemde tiri dúnıeniń bárine ǵajaıyp bir til bitedi ǵoı... Kóktem demekshi...

— Balja-an ...

— Áý.

— Búgin ... qaı kún osy?

— Apreldiń 15-i ǵoı, papa.

Apreldiń on besi-i... Týra toǵyz aı! Ótken jyly ... avgýsttiń on besinde aıaǵyn jaralap edi dachada. Sodan beri kún saıyn tartqany azap. Toǵyz aı boıy... azap! Onyń sońy mynadaı boldy mine ... Átteń, átteń! ... Sol kúni Dúısenge erip kete barsa ǵoı aýylǵa ... Endi ókindi ne, qoıdy ne! Qý tirshiliktiń qamy jetti aqyry túbine. Týǵan jerdiń kıesi atty buny aıamaı! ...

— Balja-an ...

— Tyńdap otyrmyn, papa.

— Morfı ... salshy.

Manaǵy qustyń daýsy áli estilip tur. Tynbaı saıraıdy. Únin quıqyljyta qubyltady. Netken ǵajap! Qandaı sıqyrly daýys! Bul jalǵanda tabıǵattan qudiretti ne bar deseńshi. Erteń kórge túskende Múńkir-Nákir budan: «Ómirde kimdi súıdiń? Neni súıdiń?» dese, bul oılanbastan: «Tabıǵatty! Týǵan jerdi!» deıtini anyq. Rasynda, bul dúnıede dál Oqastaı tabıǵatty súıgen kim bar eken! Súıgende, tipti ólip-óship súıdi ǵoı. Súıgende, tipti mynaý jandy, mynaý jansyz dep qarady ma. Ásirese, týǵan jerge barǵanda buǵan qara tastyń ózi til qatqandaı bolýshy edi-aý, jaryqtyq... Qaraǵaı basynyń shýyly... Tasbulaqtyń syldyry ... Tyrnalardyń qıqýy... Bári-bári ǵajap áýen emes pe! Bul áýendi Oqas kókte qalyqtaǵan qustyń qanatynan da, jerde tolqyǵan qalyń shóptiń sybdyrynan da, kólde oınaǵan aq shabaqtyń sholpylynan da tabatyn. Buny da qoıshy, bárinen de Aqshoqynyń baýyryndaǵy salba-salba samyrsyndardyń úp etken jelmen syrnaıdaı syńsyp, Qobyzdaı kúńirenip turatynyn aıtsańshy. Týǵan jerdi, Aqshoqyny saǵynǵan kezde, sol áýen, sol saryn árqashan da Oqastyń qulaq túbin qytyqtap kep turýshy edi. Al eldi, jerdi, Aqshoqyny saǵynbaı júrgen kezi boldy ma bunyń? Jerdiń tartylys kúshi qudiret deıdi ǵalymdar. Jo-joq, qudirettiń kókesi týǵan jerdiń tartý kúshi der edi Oqas. Sol kúshtiń keremeti emes pe, buryn jylyna kem degende eki ret elge baryp qaıtpasa, kóńili bir kónshilmeıtin Oqastyń.

Toqsanynshy jyldardyń ortasyna deıin osy ádetimen birde-bir aınymaǵan bul. Sodan keıingi kezeńde ınstıtýttyń jaǵdaıy nasharlady. Mal tuqymyn asyldandyramyz, seleksıa jumysyn jandandyramyz dep, Altaıǵa attanyp ketetin komandırovkalar azaıdy. Aılyq qolǵa birde tıip, birde tımeıtin boldy. Sóıtip júrip toqsan altynyń jazynda elge birinshi ret joly túspeı qalǵan. Sonda áıeline keıip: «Baıaǵyda beker keldik osynda. Balalardy elde otyryp ta oqytatyn edik ... Mine, bıyl aýylǵa da bara almadyq», — degen. Onymen de qoımaı: «Túsime taý kirip júr ... Kirpigim ilinip ketse boldy, Aqshoqyny kóremin», — dep edi, áıeli: «Osy taý, taý dep qaqsaǵanyńdy qashan qoıasyń sen! Taýda basyń qaldy ma? Taý kerek bolsa, tur ǵoı áne Alataý! Bar, qydyr, kór! Bireýler anaý qum dalada da ómir súrip jatyr emes pe», — dedi shaptyǵyp. «Men ondaı jerde ómir súre almaımyn. Men óıtkeni ondaı jerde týǵam joq. Árkimge týǵan jeri — Mysyr shahary», — dep bul monsha jabdyqtaryn jınap alyp, syrtqa shyǵyp ketken.

Áli esinde ... Dúısenmen de alǵash ret sol kúni, sol monshada tanysyp edi.

Qalanyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy jataǵan úılerdiń arasynda uzyn qara murjasynan qysy-jazy qoıý tútin býdaqtap jatatyn bul monshanyń syrty qandaı surǵylt, suryqsyz bolsa, ishi de sondaı las, kir bolatyn. Kıim sheshetin bólmeniń teristikke qaraǵan eki terezesi únemi tership, býlanyp turady. Qyzyl-sarǵysh kafel tóselgen edeni shylqyǵan sýdan qurǵaıtyn kezi sırek. Kózine ylǵı uıqy tyǵylyp júretin, beti myj-myj aqsary kempir ony anda-sanda shvabramen birer súırep ótedi de, sosyn bosaǵa tusynda qalǵıdy da otyrady. Osyny bile tura Oqas tek sol monshaǵa ǵana baratyn. Óıtkeni onyń «parnoıy» — naǵyz «parnoı» edi, shirkin! Sheshine salyp tórdegi qara esikten kirip barǵanda ... birden betke urar ystyq lebi, ystyq leppen qosa qolqańdy qabar qaraǵaıdyń qańsyǵan ıisi, artynsha arqańnan myń-san qumyrsqa jorǵalap ótkendeı búkil deneńniń shymyrlap, jybyrlap qoıa beretini — keremet endi! Sonda Oqas muryn qytyqtar taǵy bir ashqyltym, jaǵymdy ıisti sezer edi. Tanys ıis. Biraq esine túsire almaıdy. Osy monshaǵa buny tartyp turatyn da sol ıis sıaqty kórinedi keıde.

Sol joly da Oqas álgi ıistiń rahatyna batyp, «parnoıda» jalǵyz otyr edi. Kenet ...yńyrsı ashylǵan aǵash esikten ...orta boıly, otyzdar shamasyndaǵy eki jigit kire bergen.

— Pah! Pah! ...Naǵyz babynda eken! — dedi qalyń erin, qysyq kóz sarysy, tómende sál-pál tamsana turyp. Sonan keıin janyndaǵy aryq qaraǵa:

— Júr, joǵary shyǵaıyq. Jańaǵy aıtqan tamashany qazir óz kózińmen kóresiń, — dedi.

Ekeýi Oqastyń qasyna, ústińgi sórege kelip otyrdy.

— Jaryqtyqtyń ıisi-aı! — dedi qysyq kóz sary taǵy tamsanyp. — Ne sezesiń, baıqashy?

— Kádimgi ystyqtan qańsyǵan aǵashtyń ıisi, — dedi aryq qara jaıbaraqat.

— Óı, murnyńdy! ... — dep, qysyq kóz kúlip qoıdy. — Aıtpaqshy, senderde... Qaraqalpaqstanda aǵashtyń bárin terek demeı me?

— Iá ...keıde solaı deıdi. Ony qaıdan bilesiń?

Qysyq kóz denesine byrshyp shyǵa bastaǵan terdi alaqandarymen súrte otyryp taǵy kúldi. Kúle otyryp:

— Redaksıamyzda isteıtin Moınaqtyń bir jas jigiti bar, — dedi. — Sony birde dachama alyp barǵanda ... men paqyr ne bildi deısiń ǵoı? «Aǵaı, terekterińiz kóp eken!» — deıdi ol syńsyǵan baqqa qyzyǵa qarap turyp. «Qaıdaǵy terek?» — deımin tańdanyp. «Mynanyń bári terek emes pe?» — deıdi ol, qalaı kórmeı tursyz degendeı, alma, almurt, shıeni nusqap. Túsine qoıdym. Túsine qoıdym da, yrqyna kóshe berdim. «Mynaý qandaı terek?» — deıdi úı aldynda ósip turǵan bıik aǵashty kórsetip. «Bul — abrıkos, órik degen terek», — deımin. «Al mynaý she?» ... «Shabdaly degen terek» deımin ...

— Já, já ... boldy! — dedi shilbıgen aryq qara qyzaraqtap. — Túk kórmegen, oqymaǵan bireýge bola bárimizdi aqymaq kóresiń be? Ekinshiden onyń sózi de durys, parsy tilinde aǵashty «daraq» deıdi. Terek degen sóz sodan shyqqan. Al bilgish bolsań, óziń aıtshy, qum arasynda qandaı shópter ósedi? Saǵyz, qumarshyq degen ne?

— Qoıdym, Seke, qoıdym! Ustadyń osal jerimnen ... —dep, jorta kúlgen qysyq kóz áńgime aýanyn kilt basqa jaqqa buryp jibergen.

— Jańa jolaı saǵan osy monshadan bir qyzyq kórsetem dep em ǵoı. Sol qyzyǵyń — mynaý, — dep ol aıaǵymen basyp otyrǵan tómengi jalpaq taqtaıdy ókshesimen tyq-tyq etkizdi. — Bul — qurylys materıalyna paıdalanýǵa baıaǵyda tıym salynǵan balqaraǵaı degen aǵash ... Oryssha — kedr ...

Oqastyń qulaǵy kenet eleń ete túsken. «Balqaraǵaı deıdi ... kedr deıdi. Sóz joq, bizdiń eldiń balasy shyǵar osy» ...

— Shyraǵym, qaı jerdensiń? — dedi bul sóz aıaǵyn kútýge shydamy jetpeı.

— Altaıdanmyn, aǵa.

— Onyń qaı jerinen?

— Qaraǵaıly degen aýdannan.

— Aqshoqyny ... Maralbulaqty bilesiń ǵoı?

— Ne?! Siz de so jaqtansyz ba, aǵa?

— Iá ... Úlgili aýylynan.

— Mine, qyzyq! Al men Moıyldydanmyn ... Eki ortasy — on bes-aq shaqyrym. Qalaı sizdi kórmedim eken?

— Qaıdan kóresiń ... Men elden ketkende sen týmaǵan da shyǵarsyń ... Kimniń balasysyń?

— Ázimbaı degen qoıshyny bilýshi me edińiz?

— Bilgende qandaı! Meniń bala kezimde Ázekeń kombaıyn aıdaýshy edi. Qoıǵa shyqqany keıin ǵoı. Shesheń Baǵashtyń qolynan da talaı dám tatqam.

— Men sol kisilerdiń ortanshy balasymyn ... Dúısen degen inińizbin ǵoı.

Budan soń Oqas Dúısenniń gazette isteıtinin, kelin de Qaraǵaılynyń qyzy ekenin, taıaýda eki balasyn ertip, ekeýi de elde bolyp kelgenin bildi.

— Sen myna taqtaıdyń balqaraǵaı samyrsyn ekenin qalaı bilip júrsiń? — dedi bir áredikte.

— Bilmeıtin nesi bar, mine qazir de ıisi ańqyp tur emes pe, — dedi Dúısen. Sosyn tý syrtyndaǵy dosyna jymıa burylyp:

— Seke, qýrap qalsa da ǵumyry ıisin joımaıtyn eki terek bar, — dedi. Sosyń biri — arsha, ekinshisi — balqaraǵaı. Ekeýin de qazaqtar erteden-aq erekshe qasıet tutqan. Ońtústik jaqta úıde adyraspanmen alastasa, bizdiń Altaıda ne arshamen, ne osy balqaraǵaıdyń búrimen alastaıdy. Sondaǵy olardyń shytyrlap janǵan ıisi úıde birneshe kún tunyp turar edi! Solaı emes pe, aǵa?

— Solaı, — dedi bul nyǵyzdap.

— Solaı bolsa ... endi ózimniń qandaı ıisshil ekenimdi aıtaıyn, — dep, Dúısen bir sát moldas qura otyrdy. — Aldyńǵy jyly jazda osy monshaǵa kelsem, myna taqtaılardyjańadan tósep qoıypty. Áli kir sińbegen ... Appaq ... Jas aǵash ... Shaıyr ıisi muryn qytyqtaıdy. Shaıyrmen qosa jáne bir ıis janyma jaǵyp barady. Shynymen-aq samyrsynnyń ıisi me deımin. Taǵy ıiskeımin ... Týra samyrsyndiki. Taqtaılarǵa úńilip qaraı bastadym. Ústińgi sóredeginiń bári — qaraǵaı. Endi tómen kóz salsam ... Mine, tamasha! Eki jaq jıegi kók jolaqtanyp, aıaq astymda jalǵyz samyrsyn taqtaı jatyr. Bul qaıdan kelgen? ...Syrtqa shyqqanda, qojaıynnan surasam, bir máshin taqtaıdy Altaı jaqtan kelgen komersanttardan satyp alǵan eken. Túsinikti dedim de kete berdim. Kezinde qurylysqa daıyndaǵan kóp aǵashtyń arasyna bir samyrsyn kezdeısoq túsip ketse kerek. Sodan beri tek osy monshaǵa kelemin.

Elge bara almaı kóńili kúpti bop júrgende, Oqasqa endi Dúısen degen bir aldanysh tabylǵan. Jaqsy bolǵanda, úıleriniń de arasy onsha qashyq bolmaı shyqty. «Aǵa, qalaısyz?» dep keıde Dúısenniń ózi júgirip keledi. Keıde bul ony telefonmen shaqyryp alady. Sonan soń uzaqsonar áńgime bastalady da ketedi. Sonda ne aıtylmady deısiń! ... Altaıdyń aqshunaq aıazy ...Aqshoqynyń shybynsyz jazy ... Aýyldyń ápendi adamdary ... Eldi zar jylatqan keıbir basshylar ... Búginde tiri júrgen eskikózder ... Bári-bári eske alynady. Keıde tipti kimder qandaı at minip júrdi degendeı usaq-túıekterge deıin sóz bolady. Degenmen osy usaq-túıekterdiń ózi janǵa jyp-jyly áser etedi. «Jap-jas bolyp osynyń bárin qaıdan biledi, qalaı esine ustap júredi» dep Oqas Dúısenge ishteı tańqalyp otyratyn da kezi kóp. Sóıtip otyryp óz balasyn oılaıdy. Osy Dúısenmen shamalas jalǵyz uly — Altaıbegin janyma jaqyn bolsynshy dep kishkentaıynan qazaqsha tárbıelep edi: qazaq balabaqshasyna berdi, qazaq mektebinde oqytty. Biraq til túsingenmen jan túsinetin balany ázirge baıqamaı júr. Ákege degen janashyrlyq bar, biraq sezim joq, ishtegini aıtqyzbaı uǵatyn túısik joq. Onyń qasynda Baljanmen sóılesý áldeqaıda áserli. «Qudaıym-aý, ekeýiniń ákesi bir menmin. Qaısysyn qaı jerde alaladym eken. Nege ekeýi eki bólek?» dep oılaıtyn bul. Sóıtse gáp mynada eken. Baljannyń bala kezinde Oqastyń sheshesi tiri edi. Aýylda edi. Jaz boıy kishkentaı qyz sol apasynyń qolynda bolyp, kúzde bir-aq keletin qalaǵa. Kelgende dál apasy sıaqty sóılep, máz qylatyn bulardy. Boıǵa erte sińgen sol keńqoltyq minezden búginge deıin arylǵan emes. Al Altaıbegi asfálttan basqa dym kórgen joq. Dálireginde jalǵyz uldy janynan shyǵarǵan joq Oqas. Sóıtip onyń tabanyn ystyq topyraqtan úzgen eken Oqas. Sonyń «jemisin» endi jep otyr Oqas. Byltyr jaz shyǵysymen oǵan: «Máshıneń bar ǵoı, meni elge aparyp kelshi dep», birneshe ret ótinish jasaǵan. Alǵashynda: «Qazir qolym bos emes, keıin kórermiz dep júrdi de, aqyry bir kún: «Elde ne bar osy saǵan, papa. Aǵaıyn-týǵannyń bári jan-jaqqa kóship ketti. Endi kimge barasyń dep salǵan. «Týyp-ósken jerge baram. Jerdi eshkim arqalap ketken joq» degen sóz ishte qaldy kókirekti kúıdirip. Sol arada úıge Dúısen kele qalmasy bar ma. Mán-jaıdy bilgen ol: «Búgin demalysqa shyǵyp, ózim de aýylǵa jınalyp otyr edim. Mynaýyńyz jaqsy boldy. Erteńnen qalmaı birge júrip keteıik, aǵa. Bir aptadaı elde bolyp, Aqshoqyny aralap, Maraldybulaqtyń sýyn iship, emin erkin bir demalyp qaıtamyz» degen buny qýana quptap. Biraq bul sózdi estip otyrǵan qatyn: «Joq, aǵań kúzde bir-aq barady. Qazir dachada jumys kóp. Aǵashtardyń bári sýsyz qaqsyp tur dep short kesken. Sonymen erteńinde Dúısen aýylǵa attanyp ketti de, Oqas baqshasyn kóterip taýdaǵy dachany betke aldy. Al sol kúni dachada ... Shatyrdantúsirip kele jatqan zildeı temir jáshik qolynan túsip ketip, týra sol jaq aıaǵynyń basyna qulaǵang. Onyń sońy jazylmas jaraǵa aınaldy. Jazylmas jaranyń arty aıyqpas myna jaman dertke ushyratyp, bir-aq tyndy ...

Túnniń qaı mezgili ekenin bilmeıdi. Mıyn muzdaı qursaǵan aýyr oılardan silesi qatyp jatyp ne zamatta áldebir bulyńǵyr, buldyr dúnıeniń ishine sińe bastaǵandaı boldy. Jan-jaǵynan bireýlerdiń elesi, bireýlerdiń tanys beınesi kórinedi. Artynsha olar joq bolyp ketedi de, qaıdaǵybir múıizdi, tyrnaqty, jalǵyz kózdi birdemeler paıda bolady. Olardyń biri súzip, biri tyrnaǵymen búrip, buny óńmeńdep qýa jóneledi. Bul janushyra qashady. Sosyn birtindep olar da ǵaıyp bolady da, bul bir jańa salynyp jatqan aýyr qurylystyń ishinde júredi. Aıaq astynda — shashylǵan kirpishter ... shegeler ... qyrlary pyshaqtaı ótkir temir synyqtary ... Áldeqaıdan Dúısenniń daýsy estiledi. «Beri júrińiz, aǵa, beri! ... » deıdi aıqaılap. Bul alǵa umtyla berip, berip mańdaıyn bir temirbetonǵa soǵady. Qulaıdy. Qaıta turady. Temirbetonǵa taǵy da soǵady mańdaıyn. Soǵylǵan jeri ýdaı ashıdy. Endi bir mezette ... jap-jaqyn jerden ıttiń ishin tarta ulyǵan estıdi. óstip jantalasyp jatyp kózin ashyp alǵanda, bólmege sál-pál jaryq túse bastaǵanyn baıqady. Tańǵy saǵat bester shamasy sekildi. Janyndaǵy jumsaq kresloda Baljan bir jaǵyna qısaıyp uıyqtap otyr. Joq, Baljan emes. áıeli. İrik-irik etken tolyqtaý denesi kresloǵa áreń sıǵandaı. Dýdyraǵan uzyn býryl shashy jartylaı betin japqan. Nege ekeni belgisiz, Oqas ishteı tyjyrynyp qaldy. Eski ádetinshe qolyn tómen sozyp, sol jaq aıaǵyn sıpady. Sup-sýyq aǵash. Sosyn oń aıaǵyna alaqanyn saldy. Bul da aǵash ... Budan da jan ketken eken. «Bitti! — dedi aqyryn sybyrlap. — Bári de bitti! ... » Biraq burynǵydaı úreılengen joq. Osylaı bolaryn bilgen. Birer kúnde osyǵan da jeterin sezgen. «Ólimnen qorqýǵa bolmaıdy, — dedi taǵy da aqyryn sybyrlap. — Ol — haq. Ol — Qudaıdyń isi ... » Kútpegen jerde tereze túbinen ıt ulydy. «E, álginde eseńgirep jatqanda estigenim osy eken ǵoı» dedi. Biraq túk te áser etken joq. «Ulı bersin, ulysyn» dedi. Qybyrlap-jybyrlap qasyndaǵy áıeli oıandy. Bunyń oıaý ekenin bilgen ol tyrp-tyrp basyp baryp, bólme shamyn jaqty. Oqas buny da unatpady. «Az da bolsa jaryq bar ǵoı. Nesine jaqty ony. Álde meni tiri jatqanda bir kórip qalaıyn dedi me...» Kózin ashpaǵan kúıi:

— D-dúıs-sen ... habarlas-s-ty ma? — dedi.

— Oı, sen bilmeýshi me ediń. Ol úsh kún buryn aýylǵa shuǵyl jınalyp, ketip qaldy ǵoı, — dedi áıeli ádettegideı sampyldaı sóılep.

Oqasty tóbeden bireý toqpaqpen bylsh etkizgendeı boldy. Kózi qaraýytyp ketti. Áli de sóılep júrgen áıeliniń daýsy emis-emis estiledi.

— Keterdegi sózine qaraǵanda ... shekarany eki jaq qaıta bólgen deı me ... Sonda Aqshoqy orystar jaǵyna qarap ketken be ...

Ekinshi soqqy shúıdeden tıdi. Gúrzimen urdy aıamaı. Qulaq túbi shyńyldap, esi aýyp bara jatqanyn sezdi. Túpsiz tuńǵıyqqa ózimen bir sóz ketip bara jatty. Sońǵy sóz. «Aqshoqy orystar jaǵyna qarap ... »

Janarynda jalǵyz sýrettiń sulbasy qaldy. Aqshoqynyń sýreti. Sońǵy sýret...

---