InfoHub Logo

(Yshtaǵan)

1. AQ NIET

Teljannyń aldynda sonaý bir kezde torkóz dápterdiń beti ne jazylǵan tilimdeı-tilimdeı tórt hat jatyr. Tórteýi de sar tap bop sarǵaıyp, ılegen terideı jumsaryp, ábden tozǵan. O basta kók sıamen marjandaı etip tizilgen jazýlary da endi kómeskileý kórinedi. Jyldar boıy boıtumardaı qasıettep kelgen osynaý hattardy ol qanshama ret oqyp, qanshama táýbesine sy ıynǵany esinde joq. Bir jýsa ketip qalatyn barmaqtaı baǵyna mastanyp, kózi tumandana bastaǵanda osy hattardy qolyna alar edi. Qolyna alǵan kezde baıaǵy bir kúzdiń qara sýyǵynda áldebir kók atty adamnyń artyna jabysyp bara jatqan kishkentaı qara bala kóz aldyna keler edi...

* * *

Ol ýaqytta Teljannyń kókesi bir tabyn taıynsha baǵatyn da, jaz jaılaýǵa, qys qystaýǵa únemi kóship júretin. «Aýyl» degendi estigeni bolmasa, jeti jasyna deıin bul etek-jeńdi eljurtty kórgen joq. Kókesi qys boıy taýdyń bir qýysyndaǵy japyraıǵan jalǵyz qystaýda júz qaraly taıynshanyń jemsýymen álektenip, jaz shyǵa jaılaýǵa asyǵatyn. Jaılaýy — jolaı bir qonyp, ekinshi túnemelikte ǵana ázer taban tireıtin Terisbulaq degen ný ormandy, qoınaý-qolatty mol ańǵar. Kók muzdyń kóbesi sógile, osy ıen ólkege alǵash qos tigetin de Teljannyń kókesi, sol qosyn jaılaýǵa qyzylasyqtan qar túskenshe jyqpaıtyn da Teljannyń kókesi edi. Jaz boıy kórshi otyryp, kóńil kóterisken tóńirektegi qoıshy qaýym tamyzdyń aıaǵynda, taý basyn qar shalǵan kúni-aq endi bul jerdiń qoıǵa qonys bolmaıtynyn aıtyp, balalarynyń mektepke baratynyn syltaýratyp, yqtasynǵa qaraı yǵysa jóneletin. «Ázber gen-aý, bizde de oqıtyn balalar bar. El qatarly eńiske jyl jymaımyz ba?» — dep apasy qınalsa, kókesi: «Táıir-aı, oqý qaıda qashar deısiń, birer kún keshigip barsa, kenje qalar deımisiń», — deıtin jaıbaraqat. Onyń sol «birer kúni» birer aptaǵa sozylatyn da, aqyry sentábrdiń ortasyna taman: «Já, balalardy mektepke aparatyn mezgil bolǵan shyǵar», — dep asyqpaı jınala bastaýshy edi.

Teljan mektepke baratyn jyly da kókesi taǵy óstip uzyn arqan, keń tusaýǵa salǵan. Áli esinde, birde shaı ústinde apasy:

— Ázbergen, sen osy bıyl Teljannyń da oqıtynyn bilemisiń? Jetige toldy ǵoı, — degeni bar.

— Qoı, ári! Jetige tolǵany nesi? Keshe ǵana týǵan bala emes pe? — dep ol tizesinde otyrǵan buǵan bajyraıa qaraǵan.

— Aljyǵan baıǵus-aý, qaı balańnyń qashan týǵany esińde joq pa? Júz taıynshany kúnine júz sanaýmen-aq kúniń ótti ǵoı, — dep apasy sonda túńile kúrsinip edi.

Ár maldyń túsin qarap — tegin, tisine qarap — jasyn aıyratyn kókesi aldyndaǵy júz taıynshanyń qaısysy qaı ýaqytta, qaı sıyrdan týǵanyna deıin bilse de, tórt balasynyń aty men jasyn jıi shatastyratyny ras-ty. Aýylǵa arnaıy kitap alýǵa barsa, besinshi klasqa baratyn balasyna altynshynyń, tórtinshige baratyn balasyna úshinshiniń oqýlyqtaryn ákelip, artynan ańyre-ep otyratyn. Ańyryp otyryp: «Táıir-aı, satyp alǵan dúnıe sasyp keter deımisiń. Bıyl oqymasa ke lesi jyly oqıdy da», — dep rahattana kúletin. Sosyn bir kú ni et jep bolǵan soń: «Áı, osy úıde qaǵaz quryp qalǵan ba? Áke-lińder, anaý eski kitaptardy», — deıtini taǵy bar. Satyp alǵan kıimderi de bir balasyna dál kelgen emes. Ádette olary qashanda qanardaı qolpyldap turady. Oǵan aıtar ýáji bireý-aq: «Táıiraı, bala óspeı me eken?.. Óskende dál bolmaı ma eken?..» Bala óskenshe ol «qanardyń» etegi etiktiń ókshesine qyrqylyp, jy rym-jyrym bop tozyp ta bitedi. Tozsa nesi bar, kókesiniń jańa «qanary» ústine qolp ete túsedi. Aıta berseń, Ázekeńniń mundaı qyzyqtaryn taýysyp bitpeısiń. Sol ýaqytta qyryqty qýsyryp tastasa da seriligi qalmady ma, kim bilsin, keıde túsinen shoshyp oıanǵandaı: «Jınalysqa baram», — deıtin de, balashaǵasyn ıen taýǵa qaldyryp, sonaý shalǵaıdaǵy aýylǵa sýyt júrip ketetin. Ol netken uzaqqa sozylǵan jınalys ekenin ózinen basqa eshkim bilmeıdi, arada on shaqty kún ótkende, jaq júni úrpıip, kózi kirtıip ázer jetedi. Sondaı bir «jınalystan» oralǵan kúni ol:

— Baǵash, Teljannyń jetige tolǵany ras eken. Qabdósh muǵalim «Balalaryńdy mektepten keshiktirme, kishi ulyńdy da tizimge jazyp qoıdym» deıdi. «Kishi ulyń» degeni osy Teljan ǵoı, — dedi taqyr basyn sıpaı otyryp.

— Budan basqa qaıdaǵy kishi ulyń bar edi, jazǵan?.. Bunyń jetige tolǵanyn ótkende ǵana aıtpap pa edim, — dedi apasy.

— E, aıtqasyń, aıtqasyń... Aıtqanyń esime túsip, kitap ta ala keldim, — dep ol irgede búıiri bultıyp jatqan qara qorjynnan syrty jyltyr bir kitapty alyp, Teljannyń apasyna berdi.

Apasy kitap syrtyna kóz júgirtip ótti de:

— Bar bol, bar bolǵyr, — dedi kúıinip. — Mynaýyń «Býkvar» ǵoı. Balańdy oryssha oqytatyn aýylda qaı mektebiń bar edi?

— E, qaıdan bileıin, Turǵazyǵa birinshi klastyń kitabyn ber dep edim... bergeni osy da. Jaraıdy, oryssha túsingen kezde bu da jerde qalmas, tyǵyp qoı, — dedi kókesi baıyppen.

Teljannyń kitaby bolmasa da, apasy qara sátennen qaǵazkitap salatyn dorba tigip berdi. Mektepke kıer bir qabatyn da saqadaı saı etti. Bunyń bári daıyn bolǵanda, Teljan mektepke tipten asyǵa tústi. Asyǵýmen jaz ótip, kúz keldi. Mańaıdaǵy malshylar balalaryn baıaǵyda aýylǵa attandyrǵan. «Oqý qaıda qashar deısiń, oıdyń qara týlaq órisi malǵa ot bola ma?» — dep Terisbulaqtan taban aýdarmaı qala bergen tek Teljannyń kókesi. Sol kúnderdiń birinde etekten kelgen vettehnık aǵaı Qabdósh muǵalimniń: «Balalaryn tez jetkizsin», — degen «duǵaı sálemin» de ákelgen. «E, jetkizemiz de, táıiri», — dep kókesi taǵy on kúndeı beıǵam júrdi de, aqyry sentábrdiń ortasyna ta man úlken eki ulyn jeke atqa mingizip, Teljandy artyna min gestirip, ysqyra ándetip, aýylǵa júrip ketti.

Qostan uzaı bere bul artyna moıyn burǵanda, apasy jeroshaq basynda qaqqan qazyqtaı melshıip, aq jaýlyǵymen kó zin súr tip turǵanyn baıqap qalǵan. Apasynyń sol turysy, búkil jaılaýdaǵy jalǵyz tirshilik belgisindeı tútini syzdyqtap, ıen shatqal aýzynda qala bergen qarasha qos, sol qos irgesinde arqyrap aqqan Terisbulaqtyń saryny uzaq jolda Teljannyń esinen shyqpaı-aq qoıdy. Dúnıeniń bar qyzyǵy men qýanyshy, baldaı tátti kúnderi men balbyrap uıyqtar túnderi — bári-bári artta qalǵandaı, endi sol ystyq shaqtarmen máńgi qoshtasyp bara jatqandaı kókiregi ýdaı ashydy. Óksip-óksip jylaǵysy da keldi. Al eki aǵasy qaragerge qamshyny ústi-ústine basyp, aýylǵa asyǵyp-aq barady. Keıde quıyndata shaýyp, qara úzip te ketedi. Ózderi máz. «Nesine máz deseńshi...» Bunyń ózegin órt jalap kele jatqanyn kókesi de sezer emes, yńyldap aıtqan óz ánimen áýre. Onyń qandaı án ekenin Teljan bilmeıdi, áıteýir, áldeqandaı muńly áýen óz júregin de shymyrlata túsedi. Osy áýenniń yrǵaǵymen jıren qasqa da qulaqtaryn kezek qaı-shylap, bir qalypty aıańdaıdy da otyrady. Oqta-tekte kókesi ar tyna qaramastan:

— Áı, túsip qalǵan joqsyń ba? Qanjyǵadan myqtap ustap al, — dep qoıady. Sosyn tańdaı qaǵyp:

— Iapyr-aı, á?.. Sen de oqıtyn boldyń, á? Zymyraǵan zaman degen osy, — dep ne zamat únsiz qalady da, taǵy taýsylmas áýenine basady.

...Bular jolaı bir qonyp, erteńinde túske taıaý ǵana aýylǵa jetken. Jetisimen kókesi aǵashtan qıyp salynǵan uzyn qara úıdiń aldyna toqtady da:

— Mektebiń osy, balam, — dep attan túse bastady. Aýlada shýlap oınap júrgen balalar alystan artynyp-tartynyp jetken bulardy lezde qorshap alǵan. Adam kórmegendeı bári údireıe qaraıdy. Bir-birine qarap, kúlip te qoıady. «Mynalardy qara, mektepke jańa kelip tur», — dep mazaqtap turǵan sekildi. Sekpil bet bir sary bala Teljanǵa tilin shyǵaryp, aýzyn da qısaıtyp jiberdi. Bunyń býyn-býyny dirildep, kókesiniń baýyryna tyǵyla tústi.

— Óı, qoryqqany nesi, áı?.. Bular da ózińdeı bala emes pe?.. Júr, derektirge baramyz, — dep kókesi buny jeteleı jóneldi.

«Derektir» kózinde áınegi bar, uzyn, qara kisi eken. Shekpeniniń etegine shalyna kirgen kókesiniń sálemine ol da ernin jybyr etkizdi, oryndyǵyn syqyrlata shalqaıyp:

— Sonymen kelip qaldyńyz... «Taz taranǵansha toı tarqaǵany» osy da, — dedi myrs etip.

— Qaıteıik, maldan bosaı almadyq, — dedi kókesi bosaǵa tusyn daǵy oryndyqqa otyryp jatyp.

— Sonda sizden basqa malshynyń baqqany mal emes pe eken? — dep «derektir» kózildirigin julyp aldy.

— Árıne, mal ǵoı... Biraq meniń baqqanym sıyr ǵoı. Sıyrdyń jaıy ózińizge belgili...

— Sıyrdyń jaıy emes, maǵan balanyń jaıy kerek. Jóni túzý ata-ana balasyn mektepke on bes kún keshiktirip ákele me? On bes kúnde ózge balalar qanshama programma ótkenin siz bilesiz be?

— Qaıdan bileıin, baseke?..

— Árıne, siz qaıdan bilesiz... Siz tek sıyr jaıyn ǵana bilesiz de... Jylda óstip aqsaq qoıdaı el sońynda júresiz. Jylda sizdiń balalaryńyz úshin Qabdósh júgiredi de júredi. Bıyl da eki balańyzdyń dokýmentterin ınternatqa daıyndaǵan Qabdósh... Kstatı, ol sizge kim bolady? Týysyńyz ba?

— Joǵá, jaı tanys muǵalim.

— Jasyrasyz da, áıtpese bótenge bóten jaqsylyq jasaı ma? Jeń ushynan jalǵasqan bir jaqyndyqtaryńyz bar-aý, — dep ol kenet qýlana jymıdy. Sonan keıin kókesiniń janynda dir-dir etip turǵan Teljandy jańa kórgendeı:

— Sen, bala, nege seltıip tursyń? Otyr, — dedi kókesiniń qasyndaǵy bos oryndyqqa suq saýsaǵyn kezep. Teljan jyl dam otyra qaldy. «Derektir» kózildiriginiń shynysyn aq oramalmen asyqpaı súrte otyryp:

— Kstatı, siz sonda qandaı sıyr baǵasyz? — dedi birtúrli jumsaq únmen.

— Taıynsha ǵoı, baseke.

— Semiz shyǵar.

— Árıne, qazirdiń ózinde árqaısysy bes sentnerden aspasa, kem túspes.

— Meniń de bir-eki taıynsham bar edi. Jaz boıy qyryp alarǵa qylshyǵy joq úı mańyn shıyrlady da júrdi. Qazir qabyrǵalary yrsıyp ázer tur.

— Oıbaı-aý, erte kóktemde aıtpadyńyz ba? Tabynǵa qosyp alyp keter edim ǵoı.

— Áli de kesh bolmas. Bylaı... túsinesiz ǵoı, sovhoz salǵan syr ǵany aýystyra salý degendi... — dep «derektir» kókesine syǵyraıa kúldi.

— Táıir-aı, so da sóz be eken?.. Tek bizdiń balalarǵa oń kózben qa raı júrseńiz...

— Oǵan qam jemeńiz... Eki balańyz qazir ınternatqa baryp orna lassyn. Al myna ulyńyzdyń sharýasy meni qınap tur. Ózin deı balalar oqý programmasyn biraz eńserip tastady, aldy azdap jaza da, oqı da biledi. Qalamdy qalaı ustaýdy bilmeıtin bul endi olardy qalaı qýyp jetpek?

— Ras-aý, — dep kókesi op-ońaı kelise saldy. — Endeshe buny men qaıta alyp qaıtaıyn. Kelesi jyly oqysa da keshikpes.

— Sóıtkenińiz jón shyǵar. Biraq dárigerden «aýyryp qaldy» degen spravka alyp, bizge tastap ketińiz. Bul balanyń atyjónin Qabdósh tizimge jazyp qoıǵan.

— Táıir-aı, dáriger qyz ózimizdiń baldyz ǵoı, — dedi kókesi jıren murtyn shıyryp.

Manadan shybyn jany shyǵardaı bop otyrǵan Teljannyń da arqa-basy keńip sala berdi. «Derektir jaqsy kisi eken» dep qoıdy ishinen... Osy sátte esik syqyr etip ashyldy da, qol tyǵyna kóp kitap qysqan, betinde sál qorasan daǵy bar tyǵyrshyqtaı sary adam kirip keldi. Kókesi ornynan ushyp turyp:

— O, Qabdósh te kep qaldy-aý! Assalaýmaleıkúm! — dep oǵan qos qolyn soza umtyldy.

— Esen-saýsyz ba, Ázeke? Qarasha qazdaı qańqyldap jettińiz be aqyry? — dep Qabdósh muǵalim kúle sóılep, kókesiniń qolyn aldy. Sonan soń Teljanǵa burylyp:

— Qalaı, batyr, oqımyn dep qulshynyp otyrsyń ba? — dedi daýsyn kótere sozyp.

Teljan ımenshektep, júzin tómen saldy. Sońǵy sóz júregin zyrq etkizgen.

— Bu batyr kelesi jyly oqıtyn boldy, Qabeke. Biz solaı kelis tik, — dedi kókesi. «Ras pa?» degendeı Qabdósh muǵalim «derek tirge» qaraǵan.

— Iá, solaı, kelesi jyly oqysyn. Bir jyldyń ary-berisi joq, qaıta aqyly tolyp keledi, — dedi «derektir».

Ernin jymqyra tistegen Qabdósh muǵalimniń sarǵysh óńi kúrt kúreńitip ketti. Betindegi qorasan daqtary da jybyr-jybyr etkendeı boldy.

— Joq, bulaı isteýge bolmaıdy, Sáke. Eger sizshe aıtsaq, on bes kúnniń de ary-berisi joq. Balany oqytý kerek.

— Óı, sen ne dep kettiń, eı?! On bes kúnde qanshama programma ótilgenin óziń de bilesiń. Erteńgi kúni bul úlgere almaı jatsa, kim jaýap beredi? Kim? Aqsaǵyn qoıyp, saýyn baǵyp almaısyń ba, qurǵyr...

— Sáke, qınalmańyz, men jaýap berem. Birinshi klasty oqyta tyn ózge emes, ózim ǵoı. Endeshe bir balanyń jaýapker shiligin óz moınyma alaıyn, oqysyn.

«Derektir» taǵy da kózildirigin alyp, shynysyn uzaq súrtti. Uzaq oılandy. Kúnim endi ne bolar degendeı Teljanyń da janaryna jas toldy.

— Sáke, osyǵan kelistik. Bala oqysyn, — dedi Qabdósh muǵalim jalynǵandaı.

— Jaraıdy, oqysyn. Biraq, esińde bolsyn, bárine óziń jaýap beresiń, — dedi «derektir» amaly quryǵandaı. — Al, siz ne deısiz, Ázeke?

— Oqysa oqysyn, — dep ol buǵan da op-ońaı kóne salǵan.

Sonymen másele sheshildi. Teljan oqıtyn boldy. Oqyǵanda, týra Qabdósh muǵalimniń ózinen oqıtynyn bildi. «Derektirdiń» kabınetinen saly sýǵa ketip shyqqan buny kókesi dúkenge ertip baryp, kostúm-shalbar satyp áperdi. Shalbarynyń balaǵyn úsh qaıyra búktep, kostúminiń jeńin eki qaıyra túrgende, Teljanǵa bári «shap-shaq» bop shyǵa keldi.

— Budan kishisi bolmaı tur, — dep satýshy qınalyp edi:

— Táıir-aı, bala óspeı me eken, óskende dál bolmaı ma eken?.. Sen odan da maǵan on shaqty «aq» taýyp ber, — dedi kókesi.

Qylqıǵan uzyn moıyndardy qara qorjynǵa syqap salyp alǵan soń da:

— Qoı, men seni Jolamannyń úıine qaldyraıyn da, qaıtaıyn, balam. Apańnyń jalǵyz qalǵanyn bilesiń, keshik sem, qorqatyn shyǵar, — dep syrtqa bettedi.

Kóshede atyn jetekteı júrip ol Jolaman jóninde de birsydyrǵy syr aıtqan. Teljannyń túsingeni — ol «sapqozda úlken buǵaltyr eken». Bularǵa jaqyn týys kórinedi. Onyń ákesiniń sheshesi men kókesiniń ákesiniń sheshesi bir anadan týypty. Apa sy jaǵynan «Jolamannyń úıindegi kelin» de alys emes sıaqty. Qysqasy, ol úıde buny shekeden shertip, shómishtiń basy nan qaǵatyn eshkim joq bop shyqty.

Rasynda, Jolamannyń otbasy bulardy qushaq jaıyp qarsy alyp edi. Aýlasy at shaptyrym abajadaı qara úıdiń tabal

dyryǵyn attaǵannan-aq tolyqtaý sary áıel sampyldaı sóılep, kókesin tórge bir-aq atty. «Aınalaıyndap» buny da joǵary jyljytty.

— Aý, baldyz, bólem qaıda meniń? — dedi kókesi jumsaq dıvanǵa shalqaıa otyryp.

— Bóleńdi qudaı aldy deısiń be, jezde... Jatyr, áne, — dep kókesiniń baldyzy tórgi bólmege ıek qaqty.

— Ne deıd, qurǵyr?.. Jaıshylyq pa, áıteýir?

— Baıaǵy óziń biletin aýrý da, jezdeke.

— E, táıir-aı, ony jazý ońaı ǵoı... Jolaman! Aý, Jolaman, beri shyq, káne!

Kókesiniń jelke tusyndaǵy jarma esik qaq jaryldy da, kózi qyzaryp, beti isip ketken bireýdiń uıpa-tuıpa basy kórindi.

— Aý, bóle, saǵan ne bolǵan? Tirimisiń?

— Ne bolǵanyn surama, Ázeke, — dep qyzylkóz kisi kókesiniń ıyǵyna basyn súıedi.

— Teljan, ákel ana qorjyndy! — dedi kókesi ámirli.

Ámiri áp-sátte oryndaldy. Qorjynnyń eki basynan eki qaryn sary maı men eki uzyn moıyn stoldan oryn alǵanda, kókesiniń baldyzy aýzyn ashyp, kózin jumdy. Sosyn kózin ashyp, aýzyn jumdy.

— Áı, jezdem-aı, qorjynyń qur júrmeıdi-aý. Tek saǵyndyratynyń jaman, — dep ol eki qaryn maıdy eki qoltyǵyna qy sa jóneldi. Endi bir mezette onyń sampyldaǵan úni aýyzǵy bólmeden estildi:

— Jezde, balańnyń aty kim?

— Teljan ǵoı, baldyz. Baıaǵyda biz Qaraqystaqty qystaǵan jyly óziń qalja alyp kelmep pe ediń? Sondaǵy qyzylshaqa emes pe?

— Oıbúı, betim-aı! Umytyp qappyn, tegi... Teljan, beri kelshi, kúnim.

Teljan qorǵanshaqtap aýyzǵy bólmege shyǵyp edi, shymshýyr ustaǵan kókesiniń baldyzy qazan-oshaq qasynda tur eken.

— Kúnim-aý, qalaı tez ósip ketkensiń? Seni de qolǵanat bolar dep kim oılaǵan?.. Teljan, sen myna otty kósep-kósep jiberip, samaýyrǵa shoq sala bershi. Men sıyr saýyp kele qoıaıyn, — dep, shelek alyp syrtqa bettedi.

Kósep-kósep jiberip, kósip ala qoıar qyzyl shoq kórinbedi, byqsyǵan shalalardy demikkenshe úrlep jaǵyp, qolamta ara

synda juldyzdaı jyltyraǵan ushqyndardy shymshyp terip, óz boıyndaı samaýyrdyń keńirdegin keptegenshe nedáýir ýaqyt ótti. Bul jumysty bittim-aý degen kezde syrttan:

— Teljan, munda kele qoıshy, kúnim, — degen daýys estildi.

Sanap basyp syrtqa shyqqanda, aýlada aspanǵa qarap maıysyp turǵan kókesiniń baldyzyn kórdi.

— Jaryqtyqtyń kúni jaýaıyn dep tur ma, qalaı? Úı syrtynda azdaǵan qý shyrpy bar edi, kúnim... sen sony saraıǵa kirgizip, jınaı-jınaı salshy, sý bop qalar, — dedi ol.

Azdaǵan qý shyrpysy — taý-tóbe bop úıilip jatqan qaraǵaı jańqa eken. Teljan olardyń usaqtaryn qushaqtap tasyp, kesek terin qumyrsqadaı súırep jetkizip, saraıǵa «jınaı-jınaı» salǵansha» demi de bitti, dymy da qurydy.

Táltirekteı basyp úıge kirse, taqyr basy shyp-shyp terlep, kókesi kúreń shaıdy rahattana soraptap otyr deısiń. Kósile sóılep, kósemsip te qoıady. Janynda jaǵyn taıanyp, kózin tars jumyp alǵan Jolaman ony tyńdap otyr ma, uıyqtap otyr ma, belgisiz. Ústel shetinen oryn tıgen bul bir kese shaıdy aýzyna ala bergeni sol... túkpirdegi bólmeden shar ete qalǵan sábı úni estildi.

— Teljan, ana balany sál ǵana terbete turshy, kókeńe shaı quıyp bereıin, — dedi kókesiniń baldyzy.

Balany «sál ǵana terbetýge» barǵan Teljan besik janynda taǵy uzaq aınalǵan. Emetin mezgili jetti me, shyr-shyr etken shynashaqtaı neme terbetken saıyn shyrqyraı túsedi. Úıde kishkentaı Áıken jylaǵanda, Teljan qosa bozdaıtyn. Sonda apasy buny da baýyryna basyp ýatýshy edi, «Aınalaıyn, qozym», — dep betinen súıýshi edi. Endi buny kim «aınalaıyn» deıdi? Kim betinen súıedi?..

— Baldyz, Teljandy senderge tapsyrdym. Taǵy bir aýyz tap boldy dep artyq kórmeńder. Qysqy soǵymdaryń menen, — deıdi esik syrtynda kókesi.

— O ne degeniń, jezde? Jalǵyz balanyń aıaǵy men aýzyn kóp kórsek, aǵaıyndyǵymyz qaısy? Biraq kelmeı jatyp bala baqty ryp qoıǵanyma renjime. Qaıteıin, qolǵanatqa zarmyz.

— Táıir-aı, baıaǵyda moldaǵa balasyn bergen adam «eti seniki, súıegi meniki» deıdi eken ǵoı. Bunyń da eti senderdiki, baldyz.

Shamasy, jylaı-jylaı sharshaǵan bolý kerek, álden ýaqytta balanyń úni kilt óshti. Teljannyń da qoly besikten bosady.

Alaıda, áńgimeniń qyzýymen umytyp ketti me, kókesiniń baldyzy buny qaıta shaıǵa shaqyrǵan joq, ózi suǵynyp jetip barýǵa uıaldy da, besik janynda jaýtańdap otyra berdi. Óstip oty ryp, bir mezet tósek asyndaǵy tegesh toly baýyrsaqqa kózi tústi. Iisi ańqyp tur, shirkin! Bul sol sátte ǵana qarny qat ty ashqanyn sezdi. Aýzyna kermek dám keldi de, jutynyp-jutynyp qoıdy. Óz úıi bolsa, anaý qyzylqońyr baýyrsaqtardy eki urtyna toltyryp alyp, qaýjańdap otyrar edi. Amal ne, qa zir oǵan kóz salýdyń ózi uıat sekildi... Iapyr-aý, buny nege shaı ǵa shaqyrmaıdy? Balanyń qarny ashty-aý dep nege biri oılamaıdy? Bul da adam edi ǵoı. Bunyń da jeıtin aýzy, jutar óńeshi bar emes pe? Jetim qozydaı jaýtań qaqqan myna kúıin apasy kórse qaıter edi?.. Teljannyń ash ózegine ashshy óksik tireldi. Artynsha yp-ystyq jas betinen domalaı jóneldi.

— Al, baldyz, men qaıtaıyn endi...

Teljan atyp turyp, aldyńǵy bólmege júgirip shyqty da, kókesin qushaqtaı aldy.

— Óı, ne boldy saǵan?! Nege jylaısyń, qulynym?!.

— Oıbúı, betim-aı, bul bala tars esimnen shyǵypty-aý. Kelshi, kúnim, shaı ishshi.

— Qoı, qulynym, jylama! Jylamaı-aq qoıshy! Aýylǵa erteń-aq kóship kelemiz... erteń-aq

Teljannyń eki ıyǵy selkildep, óksigin basa alsashy. Óksip turyp kókesiniń ystyq qushaǵyna tyǵyla túsedi. Ashshy ter ań qyǵan osy qushaqtan aıyrylǵysy joq. Kenet tóbeden tas qulaǵandaı ústel gúrs ete qaldy da, ydys-aıaq edenge saldyrgúldir qulap tústi. Teljan jylaǵanyn kilt qoıyp, kókesiniń qoltyǵynan syǵalap edi, jańa ǵana útelde basy jyǵylyp jatqan Jolamannyń aýzynan kóbigi aǵyp, qyzyl kózi alaryp ketipti. Tistenip judyryǵyn da túıip alǵan.

— Bu-bu kim, áı?! Ák-kesi ólgendeı bo-bozdaǵan!.. Ákeń ólse, ák-keńdi men...

Kókesiniń baldyzy ydys-aıaqtyń synyǵyn jınap, ústel astynda júr. Burq-sarq qaınap júr:

— Zárin ishkir ıt-aı! Zárin iship qata qalmaı ma bul, qata qalmaı ma?!

Kókesi Teljannyń qolynan ustap, syrtqa shyǵýǵa yńǵaılandy:

— Baldyz, men qaıtaıyn... Jo-joq, biz qaıtaıyq. Teljan kıine ǵoı, qulynym, kıin tez.

— Qaıtqany nesi?.. Bala qalsyn da.

— Jo-joq, alyp keteıin, baldyz. Derektirdiń ózi kelesi jyly oqysyn degen. Oqý qaıda qashar deısiń?..

Bular sol kúni túni boıy jol júrip edi. Jol júrgende taýsylyp bitpeıtin kókesiniń áni de sol kúni túnde túgesilgendeı edi...

* * *

Qar jastanyp, muz tósenip qystaýǵa kóship kelgenderine eki-úsh kún bolǵan. Shańqaı túste býy burqyraǵan bir tabaq etti aldaryna qoıyp, jańa jáýkemdeýge kiriskende... uzyn qara plash kıgen bireý tabaldyryqty attaı berdi... Qabdósh muǵalim! Bir túıir et Teljannyń tamaǵyna kepteldi de qaldy.

— Táńirim-aý, ózińsiń be, Qabeke? — deıdi kókesi tańdanyp.

— Ańqıyp otyrmaı qonaqty sheshindirseńshi, — deıdi apasy da abdyrap.

— Já, áýre bolma, Ázeke, — dep Qabdósh muǵalim plashy men qalpaǵyn bosaǵa tusyna ildi de, tórge ozdy.

Teljan asyqty jilikti belinen qysa ustaǵan kúıi siresip áli otyr. Boıynan jany ushyp ketken sekildi. Qyrsyqqanda, Qabdósh muǵalim týra janyna jaıǵasqan.

— Haliń qalaı, batyr? — dep ol bunyń basynan sıpalap qoıdy. «Batyrdyń» basy tipten salbyraı tústi.

— Osy batyr úshin uıatty bop jatyrmyz, Qabeke, — dedi kókesi qıpaqtap.

— Jaraıdy, qysylatyn dáneńe joq, malshynyń jaǵdaıyn bilemiz ǵoı. Ózderiń qalaı, at-kólikteriń aman jettińder me? — dep Qabdósh muǵalim áńgimeni ózge arnaǵa buryp jiberdi.

Teljannyń jańaǵy ushyp ketken jany qaıta oralǵandaı, eńsesin azdap kótere bastady. Kókesiniń de arqasynan aýyr júk túskendeı, etti mańǵazdana týraı otyryp, sharýa jaıyn shalýlaýǵa kóshken. Sharýa jaıy — baıaǵy júz taıynshanyń jaıy, olardyń jaılaýdan irkildep qaıtqany, amanshylyq bolsa, kóktemde bári buzaýlap turatyny. Shaı qamymen júrgen apasynyń da áńgimesi kóbeıgen. Onyń aıtatyny — balalardyń jaıy, mal-mal dep júrgende olardyń jyl saıyn mektepten keshigip qalatyny, soǵan ózderiniń qınalatyny, biraq bir balasynyń tártibi men úlgerimi úshin eshkimnen sóz estimegeni.

— Ol ras. Beken men Tókenniń sabaǵy jaqsy, tártibi de táýir. Qaıta qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq keıbir erketotaılarǵa qar nymyz ashady. Solarǵa ne jetpeıdi deseńshi, — dep Qabdósh mu ǵalim qınalys bildirdi.

— Tegi jaman da, táıiri. Baıaǵyda meniń ákem qara tanymasa da qalyń eldi aýzyna qaratqan. Al men...

— Al sen júz taıynshany taıaǵyńa qaratyp júrsiń, — dep apasy myrs etti. — Jazǵan-aý, maqtanǵansha sózdiń jónin aıtpaısyń ba? Balany basqa sekirtetin «ákem-kókem» emes pe?

Kókesi kibirtiktep, júzin tómen saldy.

— Qaıda barsam, áıteýir, júz taıynsha aldymnan shyǵady... Qa beke, óziń jaısha júrsiń be?

Qabdósh muǵalim janyndaǵy Teljanǵa buryldy. Teljannyń qaıta oralǵan jany qaıta ushýǵa aınaldy.

— Senderdiń kóship kelgenderińdi estip, búgin at basyn arnaıy osynda burdym. Kelgen sharýam — myna balanyń máselesi. Ótkende buny nege qaıta alyp qaıtqanyńdy túsinbedim, Ázeke. Al ǵashynda bárine kelisken sıaqty edik.

Apasy kúrsindi. Kúrsinip alyp:

— Sizben keliskenmen, páter jaǵymen kelisý qıyn ǵoı, muǵalim. Balany Jolamannyń úıine alyp barǵan eken... — deı berip edi, Qabdósh muǵalim:

— Á, túsinikti, aıtpaı-aq qoıyńyz, — dep qabaq shytty. — Ázekeń asyqqan ǵoı, áıtpese jóni túzý páter tabylar edi. Biraq áli de kesh emes. Toqmyrza muǵalimdi biletin shyǵarsyńdar?

— Bilgende qandaı! Baıaǵyda men oǵan shóbin tasyp alýǵa tory atymdy talaı bergem, — dedi kókesi jelpinip.

— Ol kisi bıyl pensıaǵa shyqqan. Ózi de, áıeli de ınabatty adamdar. Men Teljandy solardyń úıine ornalastyraıyn. Bir aı sabaqtan qalsa da, bul balanyń úlgerýine ózim kúsh salarmyn. Jasy jetken balany oqytpaı qoıýǵa meniń dátim de, uıatym da shydamaıdy...

— Oıbaı, oqysyn, qurǵyr. Buny oqytpaǵanda taıynsha baqtyramba? — dep kókesi qalbalaq qaqty. Apasy nedáýir oılanyp otyrdy da:

— Jaraıdy, muǵalim, Teljandy bir ózińizge tapsyrdyq, — dedi.

Teljan tús aýa, kók atqa mingen Qabdósh muǵalimniń artyna jabysyp, qystaýdan uzaı berdi. Aldynan qara sýyq úrip turdy. Qara jolda qańbaqtar dalbaqtaı domalap jatty.

* * *

Teljan qońyr minez, qońyrqaı tirlikpen Toqmyrzanyń úıin de de bes aıyn ótkizdi. Bul úıde munyń betine qarap, sen qalaısyń deıtin pende joq. Birtoǵa minez Toqmyrza da, zadynda jýas Zámzá táteı de qatty sóılep, qabaq shytýdy bilmeıdi. Úıdegi búkil jumys ymmen tynyp, ısharatpen istelip jatady. Eń qıyny, sol ymdy túsinip, ısharatty sezýiń ǵana. Aıtalyq, úıge kirgenińde Zámzá táteı aıaǵyńa suqtanyp kóbirek qarasa, julyǵyńa balshyq kóbirek juqqany. Ony dereý tazalap kelgeniń jón. Úıde ary-beri júrgeninde Toqmyrza jıi-jıi jótki rinse, tápishkeńdi tarpyldatpaı, jaılap-jaılap bas qa-nyń durys. Tápishke demekshi, osy bir tyrpyldaǵan dúnıe Tel jan nyń aıaǵyna bále bolyp jabysqan. Óz úıinde etigi men «vezdehodtaı» bezip júrýshi edi, endi esikten kirse bol dy, toıtaıyp osy bále kútip jatady. Sonyń qyrsyǵynan bá teńkeńdi kúnine júz kıip, júz sheshesiń. Alǵashynda buǵan úırene almaǵan Teljan tápishkesin súıretip syrtqa da shyǵyp ketken. Biraq ol úshin buǵan eshkim urysqan joq, Toqmyrza aǵaı tápishkege jabysqan balshyqty pyshaqpen uzaq qyrdy. Qy ryp bolǵan soń, sabyndy sýmen jýyp, taza shúberekpen taba nyn qaıta súrtti. Súrtip turyp, bas shaıqady. Budan soń Tel jan da aıaǵynda ne júrgenin umytpaıtyn boldy.

Bul úıde kúıip bara jatqan jumys ta joq. Qoradaǵy birer qarasy men on shaqty qoı-eshkisin Toqmyrzanyń ózi jaılaıdy. Otyn-sýyn da ózi ázirleıdi. Teljannyń mindeti — solardy úıge kirgizip, uqyptap jınap qoıý ǵana. Jáne bir qyzyǵy, «Áı, sen mynany iste» dep eshkim buǵan tapsyrma da bergen emes, Zámzá táteı aqyryn sybyrlap: «Úıde sý taýsylyp qalǵan ba?» — dese, sý ákelýiń kerek. Toqmyrza aǵaıdyń erni ǵana jybyrlap: «Bólme sýyq pa, qalaı?» — dese, otyn ákelip, ot jaǵasyń. Kesh kilik úsheýi ústeldiń úsh buryshynda otyryp, tamaq ishýge kirisedi. Tamaq ishkende óz úıindegideı Teljannyń aýzy shuryldap, murny shýyldap, es-aqyly shyqpaıdy, óńeshinen as jym-jyrt qana jyljyp ketedi. Ydys ustaǵan qoly qaltyrap turatyny taǵy bar. Óıtkeni... birde ústel shetindegi kesege shyntaǵy tıip ketip, edenge qulatyp alǵan. Qulaǵan kese kesken almadaı ekige bólinip qalǵan. Zámzá táteı ony eptep kóterip, terezeniń aldyna qoıyp qoıǵan. Sol keseniń synyǵy

«Meni kórdiń be?» degendeı, qys boıy óz ornynan jyljyǵan joq. Teljan tereze aldynan ary-beri júrgende, oǵan qaramaı óte almaıdy. Qarasa boldy, bul úıdegi dúnıeniń bári jat, bári bóten bop kórinedi. Óziniń de bóten ekenin sezedi. Sońǵy kezde ózi adamdarǵa jatyrqaı, jasqana qaraıtyn da minez tapqan. Ózge balalar sıaqty jadyrap kúlip, jaırańdap júre almaıdy, úzilis kezinde klasta jalǵyz qalyp, terezeden syrtqa qaraıdy da otyrady. Qysqasy, kanıkýlda qystaýdaǵy úıine barǵanda, apasy da buǵan tańǵalǵan. «Qulynym-aý, neden júdep júrsiń, nege júnjip ketkensiń? Bala kórmegen úıdiń bazary syrdań bolýshy edi, sol úıge qaıdan tap boldyń eken?» — dep kózine jas alǵan, Teljan da únsiz jylaǵan. Biraq jylaǵannan paıda ne, kanıkýl tez-aq óte shyǵyp edi.

Sol jylǵy qys ta qystyǵyp, ash bórideı ulydy da turdy. Qańtar boıy qaqaǵan aıazdyń sońy aqpan bastala aq tútekke aınalǵan. «Baıtal túgil bas qaıǵynyń» kebi me, buryn apta saıyn at basyn aýylǵa buratyn kókesiniń de aıaǵy sýydy. Buryn terezeden kórinip turatyn aýyl shetindegi kúre joldy da kóbinde aq munar basyp jatady. Aq munardyń arasynan noqattaı qara kórinse, Teljan eleń qaǵyp esikke umtylady. Kútetini — kókesi. Biraq qansha kútkenmen ol jýyq arada kelmegen. Sonan soń bir kúni mektepten basy aýyryp keldi de, erte qymtanyp jatyp qaldy. Sol jatqannan mol jatty. Tula boıy ot bop janyp, tún uzaq alasuryp shyǵady. Kirpigi sál ilinse, úreıli túster kóredi de, selk etip shoshyp oıanady. Oıanǵan sátte úı syrtynda bir úıir ıt ulyǵandaı yshqyna soqqan boran men baǵan basyndaǵy symdardyń sarnaǵan zaryn estıdi. Óstip qınalyp jatqanda, birde túnde Zámzá táteıdiń: «Bálesi tıer, qurǵyr, dáriger shaqyrsaq qaıtedi?» — degenin qulaǵy shalyp qalǵan. Kishkentaı kezinde bir dáriger jambasyna ıne suqqanda, shybyn jany shyrqyrap edi, endi taǵy da ıne suqpaq, taǵy da janyn qınamaq. «Qoı, tańerteń úıge zytaıyn. Jo laı mashına kezdeser» dep oılady Teljan. Osy oımen sary tańdy sarǵaıyp kútip aldy da, eleń-alańda qalyńyraq kıinip, syrtqa shyqqan.

Aspan qaımaqtanyp, qubyladan qyzyl sýyq úrip tur eken. Bar qýatyn tósek syǵyp alǵandaı tirsegi maıysyp, tizesi dirildep, aýlada az-kem bógeldi de, táýekelmen túzge bet bur dy. Artta Toqmyrzanyń toqal tamy qalyp barady. Toqal tamnan uzaǵan saıyn tynysy keńip, júrisi shıraı túskendeı. Tek aýrýynan áli aıyqpaǵan ba, basy zeńip, shekesi solq-solq etedi.

Aspan asty balapan basqan qus baýyryndaı túlep jatyr. Aýada kesek-kesek aq mamyqtar qalyqtaıdy. Aq mamyqtar sup-sýyq bop betke jabysady. Teljan aýyldan shyǵa bir tereń naýaǵa túsip ketken sekildi, joldyń eki jıegine úıilgen seńseń qar úlken adamnyń boıynan asady. Úlken adamnyń belinen ǵana keletin bul tereń naýanyń ishinde qumyrsqadaı qybyrlap barady. Aıaq asty, aspan asty — bári-bári appaq qar. Appaq qardy qara pımasy syqyrlata syzyp keledi. Qystaýǵa deıin qansha shaqyrym qalǵany da belgisiz. Kún ashyq bolsa, tóńirektegi qoı naý-qolattarǵa qarap, qaı tusqa kelgenin, taǵy qansha júre rin bilip otyrar edi, amal ne, qazir qarǵa adym jerden ári bul dyraǵan dúnıe — burqyraǵan aq tútek. Osyndaı burqasynda nesine jolǵa shyqty eken? Biraq shyqpasqa sharasy boldy ma? Bir apta aýyryp jatqanda, úıden eshkim kelmedi. Sol bir aptada kún saıyn jaǵdaıyn bilip, janashyrlyq kórsetken jalǵyz Qabdósh muǵalim ǵana. Sol bir aptada bul ne oılamady deseńshi! «Nege meniń kókem ǵana sıyr baǵady? Nege ol da Saǵyntaı sıaqty mektep dırektory bolmady? Dırektor bolmasa da nege aýylda turmady?» degen suraqtar ózegin órtteı jalaǵan. Osy suraqtar, mine, taǵy da júıkesin jep keledi. Rasynda, kókesi dırektor bolsa, bul óstip qar jamylyp, qaltyrap kele jatpas edi, Saǵyntaıdyń sý muryn balasy sıaqty bul da jyly úıde jymyń qaǵyp otyrar edi. Saǵyntaıdyń sý muryny sıaqty bunyń da shanaǵy temir shanasy, ózine shap-shaq shańǵysy bolar edi. Shańǵy demekshi, bunyń qara pımasynyń ózi shańǵy sekildi. Jarty qulash tumsyǵy qap-qaıqy, ap-aýyr. Uzyn qonyshy qyltasyn qajaı beredi. Qaıtersiń, «Áli-aq ósip ketesiń...» dep kókesiniń satyp bergeni osy ǵoı...

Teljan qansha jol júrgenin bilmeıdi, áıteýir, appaq dúnıeniń ortasynda qumyrsqadaı qybyrlap barady. Ózegi talyp, tańdaıy keýip keledi. Qystaýǵa jetkenshe dymy quryp bitetin shyǵar, qazirdiń ózinde aıaǵyna qan túskendeı adymy qysqaryp qalǵan. Qyrsyqqanda, ne aldynan, ne artynan kóringen tiri jan joq. Pımasynyń syqyry men júreginiń dúrsilinen ózge selt etken dybys ta bilinbeıdi. Qar údeı jaýyp tur. Qubyladan soqqan sýyq jel bar. Qubyladan soqqan jeldiń arty qaısybir kúni alaı-dúleı aq boranǵa aınalýshy edi, ıapyr-aı, jol ortada aram qatpasa ne qylsyn?.. Basy qurǵyr da muzdaı qurysyp, shekesi shyńyldap turǵanyn qarashy. Mynaý appaq dúnıe birde qaraýytyp, birde qyp-qyzyl bop ketetini nesi? Aıaǵy nege táltirekteı bastady? Shynymen-aq bar kúshiniń sarqylyp bitkeni me bul?

Teljan birer mınýt boı sýytyp alaıyn dep, jol jıegindegi qasat qarǵa sylq etip otyra ketti. Otyrǵan sátte kóz aldy taǵy qyp-qyzyl bolyp, dúnıe tóńkerilip júre berdi. Jańa ǵana kólbeı jaýyp turǵan qar endi shyraqty aınalǵan kóbelekteı shyr aınala jónelgen. Qaıta turýǵa umtyla berip, etpetinen qulady. Mańdaıy kók sireýge shaq ete tústi... Budan ári ne bolǵanyn bilmeıdi, álden ýaqytta kózin ashyp edi, ulpa qarǵa bir qyrynan qısaıyp jatqanyn baıqady. Shyntaqtaı tirenip, ázer boı kóterip otyrdy. Jylaıyn dese, jylaı almaıdy. Aıqaılaıyn dese, daýsy shyqpaıdy. Quddy bireý qaraqustan uryp jyqqandaı máńgirip qalǵan sıaqty. Qar áli kólbeı jaýyp tur. «Jaýady, — dedi kúbirlep. — Áli kóp jaýady». Buny nege aıtyp otyr? Esinen adasqannan saý ma ózi? Boıynda jany barda taǵy alǵa jyljymaı ma? Teljan ornynan turýǵa endi yńǵaılana bergende... kenet áldeqaıdan sıyr móńiregendeı boldy. Bul ne, shalyq pa? Jo-joq, rasynda sıyr móńireıdi. Tip ti jaqyn mańnan estiledi. Artynsha buldyraǵan aldynan kóp qaraly sıyrdyń qara-qurasy da kórindi. Qaptap keledi ja nýarlar... Móńirep keledi janýarlar. Manadan qystyǵyp otyrǵan Teljannyń kózinen jas burshaqtaı jóneldi. Tatar dámi taýsylmapty, jylamaǵanda qaıtsin-aý?!. Kósh aldynda sabalaq júndi bir sur ıt búlkek-búlkek etedi. Iapyr-aý, mynaý óz úıiniń ıti ǵoı. Ózderiniń Qutpany ǵoı. Bular qaıda kóship ba rady sonda?

Sıyrlar budan úrkip, bir orynda uılyǵyp qalǵan. Kósh so-ńyndaǵy kókesi quryǵyn kóterip, shaýyp jetti janyna. Teljan umtylyp baryp, tizerleı qulady.

—Táńirim-aý, mynaý Teljan ǵoı!.. Qaıdan júrsiń, qulynym?! Qaı qudaı seni qańǵyrtqan?! — dep kókesi attan sekirip tústi. Sosyn ústindegi uzyn, qara tonyn sheship jiberip, buny tas qyp orap, atqa kóterip otyrǵyzǵansha, jıren qasqaǵa mingen apasy da jetken qasyna. Emirenip kelip, egilip kelip betinen súıgen oǵan bir aýyz til qatýǵa Teljanda dármen joq edi...

Bul keıin bildi, sovhozdyń oıdaǵy shóbi taýsylyp, iri qarany jaılaýdaǵy qystaýlarǵa shuǵyl kóshirgen eken.

* * *

Jaılaýǵa kelgen soń Teljannyń boıy sergı bastady. Kókesi: «Bıylsha endi oqymaısyń», — dep kóńilin de jaılap qoı dy. Biraq bir apta ótpeı-aq sol jaıly kóńili taǵy sútteı irigen. Malshylardy aralap júrgen bólimshe bastyǵy kókesine bir japyraq hat tastap ketken. Bir japyraq hatty jarym saǵat ejiktep oqyǵan ol:

— Qabdósh muǵalim balańdy qaıtar dep jatqan kórinedi. Qaı temiz, Baǵash? — degen qınalyp.

— Bala bıyl oqymaıdy, — dedi apasy qysqa ǵana. Teljan is osymen tynǵan shyǵar dep edi, arada tórt-bes kún ótkende Qabdósh muǵalimnen jáne bir hat jetti. Sóziniń toqeteri bireýaq: «Ázeke, balańdy oqýǵa qaıtar...»

— Bir bala oqymasa aqshasy kemip qala ma, bátshaǵardyń? Esh qaıda jibermeımin Teljandy, — dedi apasy bu joly da qasarysyp.

Sosyn kóp ótpeı-aq úshinshi hat qolyna tıgende, ol kúıip ketkendeı boldy da, dereý ózi jaýap jazýǵa otyrdy. Sondaǵy uzaq hatynyń uzyn-yrǵasy: «Balamdy bala kórmegen úıge turǵyzyp, qusadan qan qustyra almaımyn. Bitti!..»

Amal ne, apasy «bitti» degenmen, Qabdósh muǵalim «bitti» dep núkte qoımady, úsh kún ótken soń aýyldan kelgen bireý kókesine taǵy bir hatty tabys etken. Bul onyń tórtinshi haty jáne sońǵy haty bolatyn. Burynǵy «Ázekesi» joq. «Ázbergen» dep týrasyna kóshipti: «Ázbergen, balańdy osy aptanyń aıaǵyna deıin jetkizbeseń, ózim baryp alyp qaıtamyn. Meni bosqa qı nama... Páter jaǵyna qınalsań, bala bizdiń úıde tursyn...»

Kókesi jıren qasqaǵa shanany shegip jiberip, Teljandy sol kúni aýylǵa ala jóneldi. Keshtetip úıge kirgen bulardy Qabdósh muǵalim de qýana qarsy alǵan.

— Qabeke, bárinen buryn ózińnen uıaldym, — deıdi kókesi aq-talǵan bop.

— Menen uıalma, Ázeke, urpaǵyńnan uıal. Urpaǵyńnyń bolasha ǵynan uıal. Biz jetpegen bıikke osylar jetse bopty da, — dep ol Teljannyń mańdaıynan sıpaǵan.

* * *

Arada talaı jyl ótti. Teljan kópke belgili talantty sýret shi boldy. Sol ataǵymen ótken jyly aýylǵa kelgende, kóshede kezdeısoq Qabdósh muǵalimdi kezdestirgen. Qartaısa da bastaýysh mektepte áli muǵalim eken. Biraq jurt ony burynǵydaı «Qabdósh muǵalim» demeı, jaı ǵana «Qabeke» deıtin kóri nedi. Teljan da aqyryn: «Esensiz be, Qabeke?» — dedi.

«Assalaýmaleıkúm, muǵalim!» desem, aýzym qısaıyp ketetin be edi?» — dep artynsha ókinip te qaldy...

2. «JYLYJAIDYŃ» QIARY

Typ-tynysh tuıyq kósheniń shetinde túksıip turǵan bes qa batty surǵylt úıdiń ortańǵy podezine kire bergende-aq tula boıyn sýyq yzǵar qaryp ótkendeı boldy. Jańaǵy kúnge shaǵy lysqan syrttaǵy appaq qardan soń kózi de kenet kórmeı qalǵan sekildi, tek sálden keıin ǵana qara túnek seıilip, qarsy aldynan bel ortasy mújilgen tas baspaldaq pen eki esiktiń nobaıy baıqaldy. «Tórtinshi qabat, otyz besinshi páter» dep ishteı qaıtalady. Sosyn julyǵyna juqqan kóbik qardy tabaldyryqqa teýip-teýip túsirdi de, jaılap basyp, joǵary kóterile bastady.

Erterekte eńse kótergen úı bolsa kerek, ár qabattyń arasy arqan boıy bıik, uzyn baspaldaqtary tip-tik eken, tórtinshi qabatqa taban tiregenshe tynysy tarylyp, ájeptáýir demigip qalǵan. «Kóshede kóleńkesine súrinip júrgen baıǵus kempirge myna bıikten túsip-shyǵý da muń shyǵar...» Bylǵary qolǵabyn sheship, tońazyǵan saýsaqtaryn ystyq demimen úrlep-úrlep qoıdy da, shaǵyn dálizge kóz saldy... Qarama-qarsy eki páter... eki esik... Ekeýiniń de qońyr dermantınmen qaptalǵan, tysy ábden tozǵan, jıekteri jyrtylyp, kári qaıyńnyń qabyǵyndaı ár jeri tilim-tilim bop yrsıyp tur. Qala úılerine tán sonadaıdan kózge shalynatyn páter nómirleri de kórinbeıdi, bul tek sol jaqtaǵy esiktiń alqym tusyna úńile kelip, bir kezde temir sıfrmen shegelengen «35»-tiń ornyn ázer tapty. İzdep kelgen páteri osy. İzdep kelgen páteriniń esik-tutqasy da joq, suq saýsaq syıyp keterdeı úńireıgen tesiktiń mańaıy maı juqqandaı jyltyraıdy. Syrt kıiminiń juqalyǵy ma, álde osynaý alakóleńke podezd ishi syrttan da sýyq kó rindi me, qaradaı qaltyraı bastaǵan bul endi tezirek úıge ki rýge asyqqan. Biraq, nege ekeni belgisiz, aldyndaǵy alqa-sal qa esik tiń arǵy jaǵynda buny eshkim kútip otyrmaǵandaı, ta bal dyryqtan attasa boldy, qap-qara tas úńgir, tar qapasqa tireletindeı jáne biraz bógelip qaldy. Sonan soń jaqtaýdaǵy qońyraý túımesin aqyryn ǵana basyp, keıin sheginińkirep turdy... Jym-jyrt... Sálden soń túımeni qaıta basty da, ishke qulaq tosty... Áldebir qýystan kúńgirlep sóılegen radıonyń daýsynan basqa tyrs etken dybys bilinbeıdi. Múmkin, qońyraý únin estimeı otyrǵan shyǵar?.. Bas barmaǵyn batyra túsip túımeni uzaǵyraq basqan... Tym-tyrys. Úıde tiri pende bolsa endigi bir tyqyry biliner edi, shamasy, syrtqa shyǵyp ketken sekildi. Bir kúnin maıyp qylyp, qalanyń sonaý shetinen ádeıi izdep kelgende, myna melshıgen esikke tap bolǵanyna bunyń kilt yzasy keldi. Biraq keshegi kóktaıǵaq kóshede aıaǵyn muzǵa kirsh-kirsh qadap, súıretilip bara jatqan shúıkedeı qara kempir kóz aldyna elestedi de, qaıta sabasyna túse bergen. «Alysqa uzap qaıda ketti deısiń, kári qoıdyń órisi belgili ǵoı».

Muzdaı siresip turǵan qabyrǵalardyń syzy súıekten óterdeı eken, boı jylytpaq bolyp podezd ishinde ary-beri júre bastady. Baspaldaq tusyndaǵy uzynshaq terezeniń jalǵyz kózin qyraý basqan, juqalaý ǵana kógildir jaryǵy kómeski de kúńgirt. Bosaǵadan qopsyp túsken bir kesek sementti etik tumsy ǵymen tómen túsirip jiberip edi, ıesiz qańyrap qalǵan úıdeı búkil etaj kúńgirlep qoıa berdi. İle úshinshi qabatta bi reý esigin bolar-bolmas syqyr etkizgen. Bul kilt eńkeıip, bas paldaq qýysynan tómen úńilgende, aıaqqy esikten qyltıyp tur ǵan kózildirikti bas mańaıyna jaltaq-jaltaq qarap aldy da, qaıta ishke zyp ete tústi. Basyna kepken qaryn keptegendeı qatqan qara shal ekenin qas qaǵymda bul baıqap úlgerdi. «Janynyń táttisin!» — dedi ishteı myrs etip. Sosyn ernine temekisin qystyryp alyp, podezdi taǵy shıyrlap ketti.

Shamasy, tús aýǵan shaq sıaqty. Kútkeni áli joq. Qolyn bir siltep júre berýge júregi daýlamaıdy, biraz tosa turaıyn dese, bashpaılarynyń basy shym-shym etip shydatar emes. Ózine de obal joq, qaıdaǵy bir beıbaqtyń boz ingen boshalap ketken jyly joǵalǵan ulynyń sýretinde nesi bar edi? Endi, mine, bireýdiń bosaǵasyn kúzetip, bostan-bosqa dirdektep turǵany my naý... Osy qyrsyqqa qaıdan ǵana tap boldy eken?..

Keshe keshkisin jumys sheberhanasynan keshteý shyqqan beti bolatyn. Kúni boıy tunjyrap turǵan aspan asty ashylyp, jer men kóktiń arasy bıikteı bastapty. Tańerteńnen tar sheber hanada kóńirsigen boıaý ıisi men temekiniń kók tútinine kómilip otyrǵan bunyń da bir sát keń saraıy ashylyp, taza aýada biraz boı sergitip alǵysy kelgen de, kóshe shetindegi kóktaıǵaq trotýarmen úıine jaıaý tartqan. Bul ýaqytta jurt ta jumysynan tarap, qalanyń qan bazary tipten qaınaı túsken kez edi, aǵylyp-sabylyp jatqan qalyń nópirmen birge bir-eki kvartaldy qıyp ótken soń, sol jaqtaǵy qaptalǵa buryla ber-geni sol... kenet tramvaı joly ótetin kóldeneń kóshede mashınalar azan-qazan bolyp, birinen soń biri shıq-shıq etip toqtaı qalǵan... Qarsy bettegi svetofordyń qyzyl kózi qylılanyp ketipti. Sol qyzyl kózge qaraı, «qyryp jiberseń de meıliń» degendeı, bir ilmıgen kempir ilbı basyp ketip barady... Aldyarty túgel mashına. Iapyr-aı, basyp kete me, qaǵyp ke te me degen qaýipti qaperine de alar emes. Sóıtip mańaıyna selt etpegen qalpy ol jol jıegine jetken de, búkeńdep týra júre bergen. Kók jaryq jansymen bul da arǵy betke ótip, kempirdiń izine tústi. «Qartaıǵan saıyn adam jany tátti bolady deý shi edi, qater ataýlyǵa qas qaqpaǵan qandaı jan?» dep oı la dy bul. Kim de bolsa, áıteýir, tiri adamnyń tirshiligin ja sap, bir qolymen taıaqqa súıenip, bir qolymen tor dorba kóterip, jybyrlap barady aldynda. Temir taıaq kók taıǵaqqa kirsh-kirsh qadalady... Keń qonyshty qara pıma jer syzady súıretilip. Túgi qyrylǵan túbit oramal bir jaǵyna qısaıyp ketken... Sońynan bireýdiń ókshelep kele jatqanyn sezdi me, birazdan keıin ol birtindep joldan qıystaı bastady. Bul da odan ozyp ketpeı, júrisin tejeı bergen. Biraq kempir sol qıǵashtaǵan kúıi... bul «áý» degenshe, jol jıegindegi aryq qa kúmp ete tústi. Qoltyǵyndaǵy shıyrshyqtap oralǵan aq qaǵazyn laqtyryp tastap, bul da aryqqa sekirip tústi de, kóterem toqtydaı tyrbańdap jatqan ony qańbaqtaı kóterip, jolǵa tik qoıa saldy.

— I-ı, táıir-aı, — dedi ol kónetoz sur paltosynyń etegin qaq qyshtap. — Qulap qaldym ba, qaıttim?..

Alaqandaı beti ájim-ájim, shúıkedeı ǵana qara kempir eken. «Óziń kimsiń?» degendeı, ol da buǵan jasaýraı qaraǵan. Qa raǵan da:

— Rásh, — degen daýsy qaltyrap. — Qudaı-aý, dál Rásh... Quddy Rásh... Sepsıgen saqalyna deıin aýmaı qalǵanyn...

Onyń qaıdaǵy Ráshti aıtyp turǵanyn bul qaıdan bilsin, esine aýyldaǵy óz sheshesi túsken de, ishi irip júre berdi. Sońǵy kezde ol da óstip tym shógip ketip edi.

— Shesheı, qaı jerde turasyz, júgińizdi jetkizip bereıin, — dedi tor dorbany jerden kótere berip, «Shesheı» dep syzyla qal ǵany ózine yńǵaısyz da kórindi. Sonysyn jýyp-shaıǵysy kelgendeı, ile:

— Júgińiz aýyr eken, apa, — dep dorbany salmaqtap qoıdy. Rasynda zildeı eken qurǵyr. İshinen aq qaǵazǵa oralǵan ár túrli býynshaq-túıinshek pen tórt-bes shısha aırannyń kók qalpaǵy qyltıady. Kempirdi aryqqa súıreı jónelgen de osy súıretpesi sıaqty.

—E, áýre bop qaıtesiń, kúnim... Úıim áneý kósheniń buryshynda ǵana, — dep ol taıaǵyna qol sozǵan.

— Jo-joq, jetkizip salaıyn, apa... Asyǵys emespin, — dedi bul kempirdi qoltyǵynan demep.

— Bunyń nesi aýyr deısiń, kúnde kóterip júrgen kók dorbam ǵoı... İshinde ilip alar da eshteme joq, keper-seper, sút degendeı birdeme... Jolyńnan qalmasań, júre ǵoı. Óziń bir Rásh sekildi bala ekensiń... I-ı, qulynym-aı, jaǵy qýdaı bop júrip saqal jibergeni ne sán?.. Ráshti aıtam da baıaǵy, — dep, kempir júre sóılep, jolǵa túsken.

— Júrip kele jatyp qalǵyp ketkenińiz ne? — dedi bul ózinshe ázildegen bop.

— Aljyǵan kempirden ne suraısyń, kúnim?.. Álginde ánsheıin Ráshti oılap kele jatqam... Adamnyń túsine de qaıqaı daǵy kirmeı me, bátshaǵar. Keshe túnde deımin-aý, suǵanaq oı lar silemdi qatyryp, uzaq ýaqyt uıyqtaı alsamshy. Tek tań ǵa jaqyn kirpigim ilinip ketken eken... kóz aldyma Ráshtiń kele qalǵany... Dál baıaǵydaı ákesiniń moınyna minip alyp, arsalańdap otyr qulynym. Biraq, júdá, úlken bop ketken eken deımin, saqaly sepseńdep ákesine «Shúý-shúý» dep qoıady tebinip. «Balam-aý, sereńdegen aıaǵyńmen ókpesin ezesiń ǵoı, tússeńshi» deımin kúlip. Ol maǵan burtıa qaraıdy da, úndemeıdi... Endi bir sátte o, qudaýándá... ákesiniń jap-jaltyr basyn qalamushpen syza bastaıdy shımaılap. «Qoı, áı, kózin shyǵarasyń!» dep shoshyna aıqaılap, oıana kelgenim... Jatqan jeri jannat bolǵyr, ákesi marqum Ráshti qatty jaqsy kórýshi edi, birdeme dámetip júr me, kim bilsin... Arýaqtardy aýyzǵa alyp, dám tatýǵa da kári-qurtań qaldy ma qazir?..

Bunyń oıyna taǵy aýyldaǵy óz anasy oralǵan. Úıge barǵan saıyn ol: «Jaryǵym-aı, áneý kúnderi bir nársege qatty renjip júrdiń-aý, túsime tym júdeý kirdiń sonda. Basym jastyqqa tıse boldy, kóziń kirtıip, bir buryshta úrpıip otyrǵanyńdy kórem. Sosyn oıanǵan kezde jylap ta alamyn. Óstip júrgen men baıǵusta ne es bolsyn, keıde samaýyrǵa sý quıam dep sút quıyp, mantyram otyram da», — deıtini bar.

— Balalaryńyz bar ma, apa? — dedi bul jer asty baspal daq-tarymen kósheni qıyp ótken soń.

— E, nege bolmasyn?.. Bári de erjetken. Bárin de adam etkenbiz. Áıteýir, jerde qalǵan biri joq. Úlken ulym — enjener, Táshkende turady. Ótken jazda kámándıropkege kelgende, úıge de soǵyp attanǵan... Odan keıingi qyzym kándıdat, ınstotta sabaq beredi. Keıingi kezde ol da úıge jıi kelip júr. Ana aıdyń basynda ǵana ydys-aıaǵymdy túgel jýyp, kitaptardyń shańyna deıin súrtip ketti, — dep kempir tirligine shúkirshilik etkendeı, sózin shubyrta sozdy.

«Kúlseń, kárige kúl» dep bul jymıdy da qoıdy. Áıtpese «kán dıdat» qyzǵa kitaptyń shańyn súrtý sóz be eken?

— Qyzyńyz buryn alys jerde turǵan ǵoı, — dedi bul onyń «keıingi kezde jıi kelip júr» degenine oraı.

— Joǵá, týǵannan osy qalada. Ákesi marqum esik-tesikti saǵa lap júrip, kóziniń tirisinde eki bólmeli úı alyp bergen... Osy aradan tórt-aq astanópke jerde... E, ony qoıshy, jaqsyjamany kóz aldymdaǵy bala ǵoı, bárinen de Ráshti aıtsańshy... So balany oılaı-oılaı esalań bop bittim, tegi. Kúndiz-túni elesi bir ketpeıdi esimnen... Tegin emes qoı bunysy, tegin emes. Aman-saý júrse, toǵyz aıdan beri bir habaryn bermes pe edi?.. Búgin, mine, dekábirdiń jıyrmasy. Osydan týra toǵyz aı úsh kún buryn — marttyń on jetisi kúni sońǵy hat keldi de, sodan úshti-kúıli joǵaldy... So hatynda jýyqta Leısip degen qalaǵa stajerópkege júrem, kelesi habarymdy sol jerden kút dep edi... Áı, tegin emes qoı... tegin emes... Baıaǵyda ákesine qudaıdyń zaryn qylyp aıttym, bir balańdy Máskeýden oqyttyń ǵoı, Ráshke Almaty da jeter, osy aradan bitirse de jerde qalmas de dim. Oǵan kóndi me?.. Endi ne óli, ne tirisin bilmeı, qur súlderim júrgeni mynaý... Áı, tegin emes qoı, — dep, kempir kózine jas aldy.

«Balańyz qaı oqýdy bitirdi? Qashan bitirdi? Mamandyǵy ne?» degen suraqtar bunyń kómeıinde keptelip-aq edi, biraq ózi de qapaly jandy qazbalaı túsýdi jón kórmedi de, úndegen joq.

— Mine, kelip te qaldyq, — dedi kempir bir bes qabatty úıdiń buryshyna taqala bergende. — Men osy úıdiń tórtinshi qabatynda turamyn. Páterim jaıly, úsh bólmeli... Asyqpasań, júr, dám tatyp shyq.

— Rahmet, — dedi bul úıdiń bas-aıaǵyna barlaı qaraǵan qalpy. Eńsesi bıik-aq tipti. Quddy úı emes, tas qamal ma deısiń. Supsur syrtynyń ózi mysyńdy basatyndaı. Terezeleri de temir qaqpadaı óńkıip tur. Biraq, bir qyzyǵy, sol terezelerdiń kópshiligi qap-qara bop túnerip, tirshilikten tıtteı belgi tany tar emes. «El orynǵa qonbaı jatyp, otyn erte óshirgen bul qandaı jurt?» dep oılady bul. Múmkin, eshkim turmaıtyn shyǵar?..

— Apa, anaý terezeler... bos páter me? — degen sosyn.

— Balam-aý, qalada bos páter bolýshy ma edi? — dedi kempir bunyń qolynan dorbasyn alyp jatyp.

— Men ánsheıin... shamyna qarap...

— E, balam, kezinde bul úıdiń de oty erte janyp, kesh sóngen... İrgesinen ıttiń ózi ımenip ótetin kún bolǵan. Qazir ǵana ǵoı qý mazardaı qańyrap qalǵany, — dep kempir júre bergen. Biraq sál uzap baryp, qaıta burylyp edi. — Oıbúı, kúnim-aı, tars esim nen shyǵypty-aý!.. «Myńnyń túrin tanyǵansha, birdiń atyn bil» degen, atyń kim ózińniń? Qandaı jumys isteısiń?

— Atym — Teljan. Sýretshimin.

— E-e, solaı de... Bala kezinde Rásh ta birdemeni shımaılap oty rýshy edi... Sonda sen adamnyń da sýretin jasaısyń ba?

— Jasaımyn, — dedi bul kempirdiń «jasaısyń ba?» degenine kúlip.

— Jaqsylyǵyń qudaıdan qaıtsyn, kúnim, sen onda maǵan Ráshtiń sýretin úlken etip jasap bershi. Úıdegi kártishkesiniń bári barmaq basyndaı ǵana. Sen solardyń birin úlkeıtip kórshi. Aqyńdy jemespin.

— Aqyńyzdyń keregi joq. Qashan keleıin sizge?

— Týra erteń kel. Men qaı ýaqytta bolsyn úıdemin. Tórtinshi etaj, otyz besinshi páter... — Ol sózin aıaqtaǵansha, kenet mańaı kóz qaryǵyndaı jap-jaryq bop ketti. Kempir turatyn úıdiń dál qarsysynan taǵy bir bes qabatty úı salynyp jatyr eken de, onyń qasqa mańdaıynan qýatty projektor jarqyrap shyǵa kelipti.

— Ákelerin qoıýǵa asyqqandaı jantalasýyn, — dep kempir tún jamylyp jumys istep jatqandardy jaratpaǵandaı bir ýys beti tyrjıyp sál turdy da, kete bardy.

Qurylystyń dań-duń shýy júıkesin jeıtin shyǵar, áıtpese mundaı úıdiń tez bitkenine qýanbaı ma dep oılady bul. Rasynda, syrty symbatty-aq edi onyń. Ár qabatty tutas oraǵan uzyn balkondaryna qaraǵanda, ózi turǵyn úı sekildi. Aq qańyltyr japsyrǵan tereze jaqtaýlary projektor jaryǵymen shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Úıge kire beristegi mármár baspaldaqty, «qaısyń kirseń de, qadamyń qutty bolsyn» degendeı, bir-eki qyz tap-tuınaqtaı etip sypyryp júr. «Erteń bireýler osynda turady ǵoı, ul-qyzymen qyzyǵyn kóredi ǵoı. Qandaı baqytty jandar?!» dep bul úıge qyzyǵa qaraǵan...

...Tý syrtynan tyrs etip esik ashyldy. Manadan sýyq podez de syqyrlap turǵan Teljan jalt burylǵanda... júregi zý ete tústi. Sol jaqtaǵy páterden aýzyna úlken sýmka tistegen ta ıyn shadaı sur ıt shyǵyp keledi eken. Artynsha oń qolymen taıaq, sol qolymen ıttiń jibin ustaǵan bir kemıek kempir de kórindi. Ittiń qulaǵy tikireıip, tabandap toqtaı qalǵan. Kempir kógildir kózimen buny tinte qarap, az-kem bógelip turdy da:

— Ah, ty bessovestnyı! — dedi is-mis joq. — Opát prıshel!.. Opát hochesh chto-nıbýd vorovat, da! Jýlık ty, borodatyı.

— Ia ne k vam...Ia k vasheı sosedke... s trostıkom, — deı berdi bul abyrjyp.

— Týt vse s trostıkom. Ish ty kakoı ýmnyı!..

Osy sátte, o, táýbe!.. Kún uzaq kúttirip qoıǵan esik op-ońaı ashyla salǵany. Ashyla salǵanda, súrine-qabynyp keshegi kempir shyǵa kelgeni.

— Mashenka, ty chto! On je ko mne...

— Tak ono chto. Ia dýmala... opát tot borodatyı...

— Oı, aljyǵan neme, saqaldynyń bári ury men qary dep pe ediń? O, nesi, áı, tegi... Júre ǵoı, kúnim, júr tez. — Kempir

buny ıtten jasqap, úıge kirgizip aldy da, esigin sart etkizip ja ba qoıdy. — Jo-jo, etigińdi sheshpeı-aq qoı, kúnim. Eden degen muzdaı, qurǵyr. Túý, óziń bop-boz bop ketipsiń ǵoı.

— Manadan kire almaı... qońyraýdy basyp...

— Oı-buı, balam-aı, túnde uıyqtaı almaǵan soń, mana túkpirdegi bólmege qısaıa ketip edim... tastaı qatyppyn, tegi... Etigińdi sheshpe dedim ǵoı saǵan, eden júdá sýyq munda. Bylaı... zalǵa qaraı óte ber, men qazir ystyq shaı daıyndap jibereıin. Aıtpaqshy, jańaǵy kempirge renjimeı-aq qoı, o da bir júıkesi juqaryp júrgen jannyń biri. Ótken aptada esigin jóndetip alaıyn dep saqaly sepsıgen bireýdi súıretip kelse, sol silimtik nemesi sózge aınaldyryp otyryp, aıaqqa jaǵar spirtin qaǵyp ketipti. Sodan beri saqaldy kórse, saıtany qozyp shyǵa keletini bar. Súıeneri joqty súmelek te basynbaı ma, táıiri...

Bosaǵa tusyndaǵy qara dıvanǵa jaıǵasqan bul birazǵa deıin diril qaǵyp otyrdy da, tek ne zamattan soń boıyna jylý shymshymdap kirip, muzdaı siresip qalǵan aıaq-qolyna qaıta jan bite bastady. Rasynda úı salqyndaý kórindi. Kúlgin tústi perdesi jartylaı ashylǵan qos tereze jaqtan azdap syz bilinedi. Bólme ishi kúńgirt, qabyrǵalardyń ár jeri qabyrshaqtanyp, álgi qopsyp túskeli tur. Dúnıe ataýlydan kózine ilikkeni: sol jaq qanatqa tutastaı tutylǵan túkti kilem... tóbeden salbyraı tóngen hrýstal monshaqty lústra... tórde oıýly sandyqtyń ústine qoıylǵan eski televızor. Bunyń bári jıyrma-otyz jyl buryn kez kelgen úıden kezige bermeıtin «ishiń kúısin» bol ǵandaı. Qazir de jýyp, tazalap jiberse, jutynyp shyǵa keletin túri bar. Bul endi dıvan jaqtaýyna qolyn uzynnan sa lyp shalqaıa otyryp edi, shyntaǵyna qatty bir zattyń batqany baıqaldy. Qarasa, qabyrǵa qýysyna qystyrylyp turǵan áldebir rama eken... Dıvandy beri jyljytyp, sýyryp al dy... Portret... Maıly boıaýmen salynypty. Shań basqan be tine úńile kelip, onyń Tańatar aqyn ekenin ázer tanydy. Tap-taqyr basy men uıaly qara kózderine shybyn qona-qona, aq jaǵal tartqan. «Kózden ketkenniń kóńilden keteri» osy. Sýreti qaıdan júr eken munda? Budan on bes jyl buryn birinshi kýrsqa qabyldanǵanda, bular osy aqynmen kezdesý ótkizgen. Sonda ol buǵan «Bosaǵa» degen kitabyna qoltańba da jazyp berip edi. Ondaǵy bir óleńdi bul áli kúnge jatqa biledi. Basy qalaı edi ózi?.. Iá, bylaı...

Tyǵylyp jatyp tasada Tas atar taǵdyr — bosoba. Tosqaýyl tyrar tosynea Osy lıge boldym bosaea... Ákeniń joly tıyn-dy, (Ákeler sezer kúıimdi). Ialtyrap jlrip la7tarda Shilde bop jylyttym úıimdi...

— Shaı qaınaǵansha Ráshtiń sýretterin kóre otyr. — Kempir qara pımasyn súırete basyp kelip, bunyń aldyna tórt-bes álbom qoıdy.

— Sizder Tańatar aqynmen tanys pa edińizder? — dedi bul port retti qabyrǵaǵa súıep jatyp.

— Kúnim-aý, ol Ráshtiń papasy emes pe? Kesheden beri ne umyttym desem, óz jónimdi aıtpappyn ǵoı. Men osy aǵańmen qyryq jyl otasqan Almash degen apańmyn. Sen ony qaıdan bilesiń?

— Qazaqsha oqyǵan qaı bala Tańatar aǵany bilmeıdi, apa? Biz de solardyń birimiz.

Daýsy qattyraq shyǵyp ketkenin keıin ańǵardy. Oıda joqta aqyn úıine tap bolǵanyna qýanyp qalǵan jaıy bar.

— Aýylda ósken balasyń ǵoı, tegi. Áıtpese qyryq jyl bir innen órip, bir shańyraqtan bas kóterip júrgen kórshilerdiń ózi onyń qaı kitabyn biledi? Kórshi deımin-aý, ótken joly, ózi mizdiń Maıany aıtam da, ákesiniń bar jazǵanyn jıyp-terip baspaǵa ala jónelip edi, keıin bireý zvondap keńk-keńk kúle-ep tur. «Bizge qazaq ánderi emes, Tákeńniń óz jazǵandary kerek», — deıdi masqara bolǵanda. Sóıtse, álgi jaman qyz ákesiniń óleń kitaptarynyń arasyna «Qulaqtan kirip, boıdy alar» degen án kitabyn da qosyp jiberipti... Qoı, úıbaı, shaıymdy kóreıin baryp.

Teljan kempirdi birtúrli aıanyshty kózben uzatyp saldy da, álbomdardy aqtarýǵa kiristi. Qońyr púlishpen tystalǵan birinshi álbomnyń alǵashqy betine úlken áriptermen «Rashıd v detstve» dep jazylypty. Rásh, Rásh degeni — Rashıd boldy ǵoı dedi de, ekinshi betti ashty... Tákeń eki-úsh aılyq náresteni alaqanyna salyp kóterip otyr. Janynda Almash apaı. Ekeýiniń de jastaý kezderi. Tákeń aq kóılegine shoqpardaı qara galstýk baılapty da, apaı shashaqty gúldi oramaldy moınyna bos oraı salypty, moıyl qara shashyn shómeledeı etip tóbesine túıip qoıǵan. Ekeýiniń de bir syzatsyz balaýsa júzderinen qaıǵysyzmuńsyz kúnderdiń ystyq lebi eskendeı. Ekeýiniń de móp-móldir tunyq kózderi nárestege rıasyz qadalyp, jyp-jyly jymıa qalǵan. Anaý qabyrǵaǵa súıeýli turǵan shań-shań portrettegi shómish ıek, aına taz Tákeń men myna as úıdegi shúıkedeı kempir, bir kezde osyndaı ýyljyǵan jas boldy degenge sengiń kelmeıdi... Álbomnyń kelesi betinde otkrytkanyń kólemindeı eki sýret japsyrylypty. Joǵarǵysynda... Tákeń men apaı jeti-segiz jasar bir ul, bir qyzdy jetektep, jelekti baq ishinde besik-arba ıterip keledi. Shamasy, mamyr aıy sıaqty, tóńirek túgel appaq gúlge oranǵan, aǵash búrin úrlep qalsań, úlbirep aq kóbelek ushatyndaı. Jetektegi ul men qyzdy da aq kóbelek teı úlbirete kıindiripti. Bulardyń biri — kempir aıtqan álgi áke siniń óleń kitaptarynyń arasyna «Qulaqtan kirip, boıdy alardy» qosyp jibergen «jaman qyz» da, ekinshisi — «qazir Táshkende turatyn, ótken jyly komandırópkege kelgende úıge de so ǵyp attanǵan enjener» uly bolsa kerek. Besikte jatqany, árıne, Rásh qoı... Al tómengi sýrette eki beti almadaı sábı tyrbıǵan saýsaqtaryn alǵa sozyp, máz bop otyr talpynyp, shattanyp otyr qýanyp. Shirkin, balanyń qýanyshynan tátti ne bar, tipti qaraı bergiń keledi eljirep. Bul da Rásh qoı, árıne... Teljan budan keıingi betten Tákeńdi de, Almash apaıdy da kóre almady, túrli tústi úlken sýrette aq halatty eki áıeldiń ortasynda on shaqty búldirshin mop-momaqan móldireı qalypty. Bári birekiler shamasynda. Bári birdeı burtıyp, áldenege renjigendeı tomsara túsken. Eń aldyńǵy qatarda otyrǵan Ráshtiń kózinen tańǵy shyqtaı móltildep bir tamshy da úzilgeli tur... «Papa-mamam qaıda meniń? Qaıda tastap ketti meni!» dep jylap alǵan sekildi. Sýrettiń tómengi jaǵyna qyzyl sıamen «Pervyı den v det-áslı» dep jazylypty.

Teljan álbomdy asyqpaı paraqtap otyr. Saýsaq ushynan qatpar-qatpar, túrli tústi, úlkendi-kishili nebir sýret sýsyp ótip jatyr... Ráshtiń sábı kúnderi... Baldaı tátti balalyq shaǵy... Qyzyqty da qymbat mekteptegi kezi... Aq shatyrly pıo ner lageri... Alys-alys saparlar... Mine, ol buıra shashy jel birep, Ystyqkóldiń jaǵasynda júgirip keledi jalańaıaq... Áne, ákesimen birge Kremldiń aldynda tur montıyp... Myna bir sýrette Aı-Petrıge shyǵyp barady órmelep. Qandaı ǵajap?! Barmaqtaı balanyń barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaǵan. Týa salyp bar qyzyqqa kúmp bergen. Bar tamasha qushaq jaıyp kútip turǵan aldynan. Qaraısyń da qyzyǵasyń. Qyzyǵasyń da qyzǵanasyń. Tas kómirdi kórse: «Bu ne degen qumalaq?» — deıtin osyndaı balalar shyǵar. Al sol «qumalaqty» bul — otyzdan asqan osy Teljan áli kúnge otqa jaǵyp, shaı qaınatyp otyrǵanyn sol balalar qaıdan bilsin?.. Ári-beriden soń, bi reýdiń sýretin salam dep, qaqaǵan sýyqta qaltyrap kelgen osy Teljannyń balalyq shaǵynan qalǵan óz sýreti káne? Alty jasynda jaılaýda geologtar túsirip alǵan jalǵyz fotosy bar edi, keıin jaz jaılaýǵa, qys qystaýǵa kóship júrgende, ol da joǵalyp tynǵan...

Saýsaq ushynan túrli tústi, úlken-kishili nebir sýret sýsyp ótip jatyr. Sýret emes, Ráshtiń búkil júrgen izi, eseıý joly, baqytty da qýanyshty kúnderi bunyń kóz aldynan syrǵyp óte bergendeı... Ol únemi ádemi kıingen. Ne kıse de ústine quıyp qoıǵandaı qona ketken. Bir kıimmen eki ret túsken sýreti de joq... Mine, ol júni syrtyna qaraǵan qara ton kıip, parkte tur. Ne bary on-on bestegi kezi, biraq úlken adamdaı shirene qalypty shirkiniń. Teljan ernin tistedi. Kókesi qyryq jyl boıy qoı baqsa da, bul mundaı tondy óńi túgil túsinde de kıip kórdi me? Ton demekshi... Baıaǵyda... bunyń da on-on bestegi kezi edi. Aýyldan bes shaqyrym jerdegi qystaýdan baryp-kelip oqıtyn. Ústine kıgeni aǵasy Seıdeshten aýysqan eski palto edi. Ózi eski, ózi keń kıimde qaıbir lypa bolsyn, etekten úrgen jel qoıyn-qoltyǵyn qýalap, jonarqasy bir jylynbaı, muzdaıtyn da turatyn. Bunyń búrseń qaǵyp júrgenin kórgende kókesi: «Kelesi aıdyń birine deıin shydaı tur, qulynym, sonda jyly ton alyp beremin», — dep dámelendirip qoıady. Áne-mine degenshe, «kelesi aıdyń biri» de kelip jetedi. Biraq sol ýaqyttaǵy malshylardyń jaıy da máz bolmady ma, kókesi aýylǵa baryp kelgende, bala-shaǵasynan uıalǵandaı kópke deıin búgejektep, júzin tómen sala beretin... Sosyn bul taǵy «kelesi aıdyń birin» kútýshi edi. Óstip júrgende qys ortasynda eski qora nyń jarty tóbesi qulap túsken de, qyryq shaqty qoı qyrylǵan da qalǵan. Sodan keıin-aq kókesiniń moınyna sý ketti, alǵanynan «salǵany» kóbeıip, kópke deıin tek tóleýden kóz ashpaı qoıdy. Kópke deıin úıdegi jeti bala da biriniń eskisin biri kıip, biriniń jyrtyǵyn biri jamap, áıteýir, ildebaılap kún keshken. Nege ekenin kim bilsin, Teljan qazir sol kúnderdi bir tátti qımastyqpen, ystyq saǵynyshpen eske alatyny bar. Eske alsa, endi aınalyp kelmeıtin eń aıaýly sátterinen qapyda aıyrylyp qalǵandaı qaıran júrektiń syzdaı qalatyny taǵy bar. Rasynda, tym aıaýly edi sol kúnder. Úıelmeli-súıelmeli jeti balany jetkizem dep júrip arqa eti arsha, borbaı eti borsha bolǵan ata-anaǵa degen aıaýshylyq, búginde ózinen buryn ózgeni oılap, «men jemeıin, sen je» deıtin jeti balanyń bir-birine degen asa janashyrlyǵy, jalpy adam balasyna degen ystyq súıispenshilik — bári-bári bulardyń boıyna sol bir shaqta dánin sepken sekildi. Shúkirshilik, osy minez, osy qasıetten aınyǵan áli eshqaısysy joq, budan basqasy aýyldan shashaý shyqpaı, qara shańyraqty jaǵalaı tútin tútetip, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, bereke-birlikti sútteı uıytyp otyrǵandary anaý. El men jerden erte jyraqtap ketkenmen, bunyń da jarty jany aýylda júredi. Jáne qanshama jyl qalada tursa da, kirpigi iline qalsa, baıaǵy eski qystaýdan biraq shyǵaryn qaıtesiń? Sóıtken aýylǵa barmaǵaly da jyldan asypty. Sóıtip ósirgen ata-anasyna hat jazbaǵaly da eki aıdyń júzi bolypty. Bar syltaýdy sharýaǵa jaýyp, bar kináni kúıki tirlikke tirep, ózin-ózi aldaýmen, jubatýmen júrgen júrisi osy... «Mundaı tirliktiń atasyna nálet! Jaz shyqsa eken tezirek...»

— Áke-shesheń bar ma, kúnim?

— Bar... Aman-saý, — dedi bul álbomǵa úńilgen kúıi. Dastarqan jasap jatqan kempirge tiktep qaraýǵa júzi shydamaǵan. «Bar» degeni ras-aý, «aman-saýlyǵyn» qaıdan bilipti?..

— Sýretteri kóp eken, — dep sosyn áńgimeni Ráshqa bura saldy.

— Onyń kóptigin qaıteıin, myń sýretten Ráshimniń jalǵyz sózi artyq edi ǵoı. — Kempirdiń daýsy qaltyraı shyqty.

Kelesi álbomdy bunyń da qoly qaltyraı ashqan. Jalyqqany ma, álde jańaǵy kóńilsiz oı kóńilin sýytyp tastady ma, endigi betterge jaı ǵana kóz júgirtip, asyǵys paraqtaı bastady... Munda da ár sýretke Ráshtiń qashan, qaı jerde, kimmen túskeni únemi uqyptylyqpen jazylyp otyrypty. Bul soǵan qarap baıqaǵany: ol eseıgen saıyn óz týystarynan góri ózge bireýlermen ıyqtasyp, qushaqtasyp, qatarlasyp júrgeni jıileı túsedi eken. Endigi taǵdyryn solarǵa qosaqtap, noqta jibin solarǵa ustatyp, ystyq uıadan birtindep alystap, qashyq tap bara jatqandaı da eken. Quddy manaǵy «det-áslıdegi» aq ha lat ty eki áıel ony bir jasynda ata-anasynan qaǵyp alyp — muǵalimge, muǵalim — pıonerge vojatyıyna, pıoner voja tyıy — sport trenerine... sóıtip qoldan-qolǵa qaqpaqyldaı ótip, aqyr sońynda dosent, profesorlardyń janyna dik ete tús ken tárizdi. Buǵan qyzyǵa qarap otyrǵan Teljannyń esine taǵy baıaǵy eski qystaý túsken... Bul da talaı qaqpaqyldan ótip edi... Jeti jasynda Jolamannyń úıi... Jolamannan — Toqmyr zanyń toqal tamy... Toqal tamnan — Qabdóshtiń qorjyn úıi... Odan ınternat... ferma... kazarma... jataqhana... Oılap qarasa, ózi de týǵan úıimen tym erte qoshtasypty. Múmkin, jyl ótken saıyn aǵa-baýyrdan alystap bara jatqany da sondyqtan shyǵar...

Kók púlishpen tystalǵan sońǵy álbomda Alla Pýgacheva nyń, Vysoskııdiń, Demıs Rýssos pen Karel Gottyń, taǵy sondaı áıgili óner juldyzdarynyń ádemi sýretteri japsyrylyp ty. Ol sýretterdiń jıegin túrli tústi qaryndashpen qorshap, bet tiń ashyq qalǵan tustaryna Saǵdı, Jámı, Nızamı sıaqty ejelgi shyǵys aqyndary men Gete, Geıne, Esenınniń mahabbat, jas tyq týraly bir-bir shýmaq óleńin jazyp, ár betti óstip bezen dirip qoıǵan. Teljan bulardyń arasynan keıde Ráshtiń de barmaqtaı basyn keziktirgenmen, onyń óz ákesin kóre almady.

Tyeylyp jatyp tasada Tas atar taǵdyr — bosoba. Tosqaýyl tyrar tosynea Osy úıge boldym bosaǵa... — degen sol Ráshtiń ákesi edi.

Teljan manadan yńǵaılap qoıǵan bir-eki sýretti qaltasyna saldy da, álbomdardy jıyp-terip, dıvan shetine úıe saldy. Kún nedáýir eńkeıip qalypty. Bólme kúńgirt. Terezeden esken salqyn syz betke ap-anyq bilinedi. Átteń, jyrtyq-tesigin bitep alsa, qalada mundaı úı qyj-qyj qaınap turmaı ma?..

— Kel, keń otyryp shaı isheıik, balam. Bul bólmege dastarqan jasalmaǵaly da qashan.... — Kempir buǵan úlken qurmet kórsetkendeı janynan oryn nusqady.

— As úıden aýyz tıe salmadyq pa... — dedi bul ózinshe sypa-ıysyp.

— Joǵá, qonaǵyn qazan-oshaq qasynan shyǵaryp salǵan qaı qazaqty kórdiń?.. Sosyn ózim de osy bólmede ishkendi táýir kóremin. Keń dastarqan basynda ótken-ketkeniń men bala-shaǵańdy oılap, qula shaıdy asyqpaı soraptap otyrǵanǵa ne jetsin?!. Biraq oǵan kúnde keler qonaǵyń qaısy?..

«Qonaqqa da zar qyp qoıǵan qudaı-aı!..» Ózi de qonaq kúte biletini baıqalady. Bar dámdisin úıip-tógip tastapty. Súri shujyq, konservidegi sút, buqtyrylǵan et, sary maı... túp-túgel ústelde tur.

— Áıteýir, bar jaqsylyqty úkimetten kórip otyrmyz, — dedi kempir bunyń aldyna «Shprot» balyǵyn ysyryp qoıyp. — Ózi mizdiń salonda ne kerektiń bári bar. Qashan barsań — qalaǵanyńdy alasyń.

— Kórshilerińiz kim?

— Men sıaqty kári-qurtańdar... Kezinde ul-qyz ósirip, astaryna máshıne minip, shetinen shirep turǵan azamattar edi. Endi tek qara bastary qalqaıyp qaldy ǵoı, túge...

Kempir qyzylıegine qystyrǵan bir túıir etti terezege qadal ǵan kúıi uzaq maljańdatty. Aýzy qybyrlaǵany bolmasa, shúńi reıgen kózderi tastaı qatyp qalǵan. Qaraýyta túsken bólmemen birge sol shúńireıgen kózden de tirshilik sáýlesi sát sanap sóne bergendeı.

— Ystyqtaı as alyp otyr, balam, — dedi ol álden ýaqytta. — Shıkili-pisili bar mázirim osy... Aıtpaqshy... — Kempir kenet áldeneni umytqandaı, as úıge búkeńdeı jóneldi de, sálden soń júgeriniń sobyǵyndaı up-uzyn eki qıardy qos qoldaı ustap kelip, stolǵa sereıte saldy. — Teplısániń qıary ǵoı... Jańa tý raıyn dep turyp, esimnen shyǵa qapty...

Teljan kúlip jiberdi. Osy uzyn qıardy kórse, kóz aldyna ylǵı Maqsut degen qalalyq jigit kele qalatyny bar. Ekeýi ýchılıshede birge oqyp edi. Jerińdi kórsetshi dep kópten qolqalap júrgen soń, ótken jyly jazda ony týǵan aýylyna alyp barǵan. Sonda bir kúni kóshede kele jatqanda, aldarynan ekiúsh jigit jolyǵyp, bul olarmen bógelip qalǵan da, Maqsut sereńdep júre bergen. «Mynaýyń naǵyz jıraf qoı», — dedi jigitterdiń biri tańdanyp. «Kishireıtshi kishkene, teplısanyń ágúrshigi deseń de jetpeı me?» — dedi ekinshisi mysqylmen.

Buǵan bári qarqyldap kúlgen. Buny alysqa uzaı qoımaǵan Maqsut ta estip qoıypty. Teljan qýyp jetkende, ol: «Birinshiden, jıraftyń qazaqshasy — kerik, teplısa — jyly jaı, ogý res — qıar. Senbeseń, oryssha-qazaqsha sózdikke qara. Ekinshiden, tildi bilmeı bireýge tıispegen qajet», — dep kózin ejireıte qaraǵan. Bul úndegen joq, «ogýrestiń — qıar ekeni ras, biraq «tildi bilmeı bireýge tıispegen qajet» degen de qazaq sha ma? Álde tildi sózdikten úırengen adam osylaı sóıleı me?» dep oılady da qoıdy.

Sol «jylyjaıdyń qıaryn» kempir, mine, juqalap týrap otyr. Shirkinniń, syrty sulý bolǵanmen, ishi keýek ekeni ras qoı. Tabıǵatyń ystyq-sýyǵyn birdeı kórip, jel men kúnniń aıasynda jelkildep óspegen dúnıede qaıbir dám-tatý bolsyn?..

— Kelesi kúzde aǵańnyń jetpis jyldyǵy, — dedi kempir. — Soǵan qazirden qamdanyp jatqan jaıymyz bar. Shúkirshilik, shaldyń eski dostary eki tomdyq kitabyn qaıta bastyryp shyǵarǵaly otyr. Balalarym hosh kórse, sonyń aqshasyna marqumnyń basyn qaraıtyp, beıitine bir belgi qoısam deımin.

— Qýanbasa, nesine hosh kórmeıdi?

— Kim bilsin... Maıa kelgen saıyn «Dacham joq» dep qyńqyldaıdy. Táshkendegi ul «Úıim tar» dep hat jazady. Onymen qoımaı jýyqta ol «Jalǵyzsyrap júrseń, balamdy jibereıin, úıińe prapeska jasa...» dep jazypty. Erteń ármıege ketetin balaǵa prapeska ne kerek?.. Qursynshy, bárine kómektesem ǵoı, biraq meni jaǵattaǵandy qoıyp, toǵyz aıdan beri ne óli, ne tirisi belgisiz Ráshti nege izdemeıdi?!. Aıtpaıyn desem de ishke syı maıdy, qurǵyr...

Kempir tereń kúrsindi. Teljan salqyn shaıǵa ernin tıgizdi de, kesesin shetke ysyryp qoıdy. Qaıtatyn mezgil jetken sıaq ty. Biraq kempirden ruqsat suraýǵa batyly jetpeı jáne bi raz qıpaqtap otyrdy da, aqyry:

— Apa, kelinińiz úıde jalǵyz edi... — dedi sypaıy.

— Á, solaı ma?.. Balalar qaıda?

— Elde.

— E-e, balam, eliń de jaqsy, baqshań da jaqsy. Biraq bárinen de kelinniń ózi jaqsy. — Kempir súıretile turyp, ústelin jınaı bastady.

Teljan syrtqa shyqqanda, ótken túnde projektor jaryǵymen salyp jatqan jańa úıge taǵy qyzyǵa qaraǵan. Keshe baıqamapty, ár etajdy tutas orap alǵan uzyn balkondardyń arasynda lodjıa da bar eken. Ulý tastarmen qaptalǵan qyzylsarǵysh qabyrǵasy men terezelerdiń aq qańyltyry batar kún niń sáýlesine shomylyp, tipten jarqyraı túsipti. Netken kere met?! Erteń bireýler buǵan da kóship kiredi. Abyr-sabyr toı bolady, asyr salyp balalar oınaıdy. «Shirkin, kimniń baqy ty janyp tur eken?!.»

* * *

Teljan on kún boıy bar sharýasyn doǵaryp qoıyp, Ráshtiń portretin maıly boıaýmen jazyp shyqqan. Endi sony baget ramaǵa salyp, kempirge alyp-ushyp keledi, qýantaıyn dep keledi asyǵyp... Abyroı bolǵanda, jumysy kóńilinen shyqqan tá rizdi. Biraq sál ǵana kózine kúmáni bar. Álbomdaǵy sýretterinde dópdóńgelek janary únemi ushqyn atyp turǵandaı edi, al mun da... óleýsirep óship bara jatqandaı. Birtúrli jansyz, jiger siz... Bárin qoıshy, kempir qýansa bopty da.

Tórtinshi etajǵa entige kóterilip, baıaǵy alqa-salqa esikti bireki qaqqany sol, kóp kúttirmeı-aq kempirdiń basy qyltıdy.

— Á, sen be ediń?.. Kir.

— Aman-saý otyrsyz ba, apa?

— Shúkir.

— Mynaý álgi... Ráshtiń sýreti edi.

— Raqmet.

Kempir bunyń qolynan portretti aldy da, syrtyna oralǵan qaǵazdy da ashpastan dáliz buryshyna súıeı saldy. Teljan ańtań. Óz «jaqsylyǵyna» ózinshe qarymta kútip edi, kempirden eshqandaı rızashylyq biliner emes. Bir ýys beti jıyrylyp, kózi kirtıe túsipti. «Aýyryp tur ma, beıshara?»

— Ózinen de hat kelgen, — dedi ol samarqaý. — Birer jylǵa deıin bara almaımyn deı me, úılendim deı me sol... Leısipte, pashpurtym ázirge Máskeýde dep tanta ma... byljyraǵan birdeme. Ony qoıshy, meni esimnen tandyrǵan myna Tileýberdiniń jaıy...

— Onyńyz kim taǵy?

— Kim deriń bar, kúnim... zamanynda azýyn aıǵa bilegen azamat edi, er edi naǵyz eńiregen! Aqyry bulaı bolaryn kim bilgen, kim oılaǵan? Búgin tańerteń ózi kelipti... anaý jańa úıge.

— Ol ne úı sonda?

— Kárilerdiń úıi ǵoı... Pansıonat.

Teljan úıden shyǵa jóneldi. Kóńili alaı-túleı. Kóz aldyn tuman basqandaı. Myń san saýal mıyn mújip barady, jegi qurttaı jep barady júıkesin. «Adambyz!» deımiz aıqaı lap. «Adamgershilik!» deımiz úzdigip. Adam bolsaq, artymyzǵa nege bir qaıyrylmaımyz? Adam bolsaq, jylannyń balasyndaı nege jan-jaqqa zyta qashamyz týa sap?»

Syrtta yzǵyryq jel turypty. Artyna qaıyryla bir qarap edi, kempir balkonǵa shyǵyp, jańa úı jaqqa qarap tur eken.

3. SARY SAMAÝYR

Aıjandy elden alyp qaıtqaly eki aıdan asqan. Eki aıda, ishten shyqqan shubardy qoıyp, ógeıdiń de tas baýyry jibıtindeı kez edi, biraq myna judyryqtaı qyzdyń júregi toń bop qatyp qalǵandaı — aınalaıyn dep asty-ústine túsip turǵan Tel janǵa da, qulynym dep quraq ushyp júrgen Gúlsanǵa da jylı qoıar túri joq. Eki aıda úıdiń baıaǵy qońyr tirligi de biraz ózgergen. Buryn qara sýdy da qanaǵat tutyp otyra beretin bularǵa endi dastarqannyń túr-túsi de ýaıym: elden kelgen balaǵa et kerek, aqqa úırengen aýyzǵa sút qajet — izdeısiń de júgiresiń, júgiresiń de tabasyń. Osy quıtaqandaı qyz úshin Gúlsannyń da erteli-kesh jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeıdi, kózin tyrnap ashyp turysymen ony jýyndyryp, kıindirip, jeńil-jelpi tamaqtandyryp alady da, ózimen birge qyzmetke jeteleı jóneledi. Jeteleı júrip, bazar-dúken aralap, kesh kisin tor dorbasyn tátti-dámdige toltyryp ta qaıtady. «Qudaıym-aı, ne baqsha joq, ne baǵatyn adam joq, osy qyzdy súmeńdetip súıreýmen-aq júıkem tozyp bittim ǵoı», — dep keıde keıip keledi. Keıip otyryp Teljanǵa tıisedi. Qulaq etti jer baıaǵy góı-góıi: «Balany jórgeginde shyryldatyp sen bergensiń shesheńe. Bári seniń kesiriń». Bul úndemeı tynady. Úndemese de ishteı sezedi: Gúlsandy qınaıtyn — qısyny kelmegen baqshanyń az kúndik qıyndyǵy emes, tas emshekti jibitip, tar qursaqty keńitip týǵan jalǵyzdyń áli kúnge ózinen jatyrqap, qaradaı jasqanyp turatyny sıaqty. Syrtqa syr bildirmegeni bolmasa, Teljannyń da janyn jegideı jeıtin osy jaı. Alǵashqy kezde: «Jańa ortany jatsynyp júrgen shyǵar, birtindep úırener, baýyrǵa kirer, endi bizden bezip qaıda barady?..» dep oılaǵan. Biraq, amal ne, Aıjannyń ázirge «aınalaıynǵa» aldanyp, «qulynymǵa» qulap túser syńaıy bilinbeıdi, qashan kórseń bulardan úrkektep, údireıip turǵany. Úıde júrse, ımenip, artyq qadam baspaıdy. Dastarqanǵa kelse, ár taǵamdy túrtip kórip, shuqyp qana dám tatyp, áıteýir, ólmes toıatyn tabady da, únsiz turyp ketedi. Sosyn júzin tómen salǵan kúıi qonaq bólmesine kiredi de, jumsaq dıvan ústinde kún uzaq shoqıady da otyrady. Mundaıda óziń sózge tartpasań, ózdiginen bir aýyz til de qatpaıdy, tur deseń — turady, júr deseń — júredi, quddy maqaý adam sıaqty. Eshkim joqta egilip turyp jylap ala ma, kim bilsin, keı túnderi kóz aldy isińkirep qalǵanyn Teljan talaı baıqaǵan. Jylap demekshi... ótken bir kúni ol bolmashyǵa botadaı bozdap, buny qatty abyrjytqany bar.

Birde keshkisin bul syrttan kire bere bir túkpirden tunshyǵa shyqqan Aıjannyń daýsyn estigen. Tórgi bólmege jetip barsa... ol dıvanǵa etpetinen túsip, eki ıyǵy solqyldap, óksip jatyr eken. «Ne boldy, kúnim, kim tıdi saǵan?» — dep shashynan sıpaı berip edi, ol qolyn qaǵyp jiberdi de, murnyn qors-qors tartyp, únin tipten údete tússin. Syńsyǵanda daýsy saı-súıegińdi syrqyratady. Jubataıyn dese, buny janyna jýytar emes, qoly tıer-tımeste kirpideı jıyryla qalady. Eki keshtiń arasynda qaıda kete qalǵany belgisiz, úıde Gúlsan da joq eken. Ábden amaly quryǵan bul shamdy shyr aınalǵan saıtan kóbelekteı dıvan janynda ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Tym bolmasa, Aıjannyń nege jylap jatqanyn bilmeı di. Keıde tunshyǵa sybyrlap: «Taraǵym! — deıdi úzdigip. — Taraǵym-aı!..» Teljan taraǵy nesi dep tańdanyp turǵan mezette, syrttan typyńdaı basyp Gúlsan kirgen.

— Sen be?! — dedi bul salǵan jerden. — Buny jylatqan senbisiń?!

Ol jaýap ornyna kishkentaı qol sýmkasynan jap-jańa jasyl taraqty sýyryp alyp, erbeńdep jatqan Aıjannyń qolyna ustata qoıǵan.

— Janym-aý, mine, taraǵyń... Jańa taraq... Jańa satyp ákel dim, minekı. Qoıshy endi, jylamashy!

Aıjan óksigin sál basyp, taraqqa qarap aldy da, ony kenet laqtyryp kep jiberdi.

— Taraǵym, — dedi sosyn taǵy býlyǵyp. — Qara taraǵym!..

Teljannyń sonda ǵana esine túsip edi. Aıjan elden kelgeli janynan eki eli tastamaıtyn jaman qara taraǵy bar-dy. Sıyr múıizinen juqalap kesip jasaǵan, tisteri synyp, júzi ábden mújilgen sol eski taraqtyń ne qudireti baryn kim bilsin, Aıjannyń ol túnde qoınynan, kúndiz qolynan túsken emes. Jáne bir qyzyǵy, Aıjan onymen bes tal shashyn taraǵannan góri kir-kir júzin támpish tanaýyna taqap, ıiskep otyrýy kóp edi. Mundaı kezde Gúlsannyń alaqandaı beti tyrjıyp, jıirkene qalatyny da esinde. Bala endi sol taraǵyn izdeıdi, soǵan bola óksip jatyr býlyǵyp.

— Qaıda? — dedi bul Gúlsaıǵa zildene daýystap. — Álgi qara taraǵy qaıda bunyń?!.

— Men ony mýsorǵa tastaı salyp em, — deıdi ol abyrjyp. — Jumystaǵy áıelderden uıat, tegi... Kiri bes eli zatty murnyna tyǵyp...

— Tap!.. Jerge tyǵyp jiberseń de tap balanyń taraǵyn. Pys-syq!

Jeti jyl bir oshaqtan tútin tútetip otyryp Teljannan mun daı sóz estip kórmegen ol syrtqa syzdana shyǵyp ketken de, sálden keıin myjyraıǵan qara taraqty qasyna ákep tastaı salǵan.

Sol kúni ekeýi alǵash ret bólek jatty...

Bala degen perishteniń tym ystyq, tym tátti ekenin de bul alǵash ret osy túnde sezgendeı...

Aıjannyń tula boıdy kúıdirgen yp-ystyq demi, tyq-tyq soqqan júreginiń lúpili, pys-pys etken názik demalysy — bári-bári de buny bir rahat kúıge bólegen. Óstip jatyp, nege ekeni belgisiz, Aıjannyń qolyndaǵy álgi jaman taraqty bul da emirene ıiskep edi. Odan jańa saýǵan súttiń be, aırannyń ba, álde qýraǵan súri shóptiń be, áıteýir, bir jaǵymdy ıisin sezdi. Ony ıiskegen saıyn uıqysy shaıdaı ashylyp, júıejúıesi bosap, kóńili birtúrli buzyla berdi de, óksip turyp jy laǵysy keldi. Áldeneni ańqasy keýip ańsaıtyn sıaqty, biraq neni ańsaıtynyn túsinbeıdi. Áldebir altynǵa bermes asy lyn joǵaltyp alǵandaı bolady, biraq ne joǵaltyp, neden aıyrylyp qalǵany jáne esine túspegen... Ne zamatta kirpigi ilinip ketken eken, túsinde... qyzyq-aý, bunyń bala kezinde bosaǵada irk-irk etip turatyn baıaǵy qara sabany kórdi. Búkil aýyl sapsyp ishkende sarqylmaıtyn qutty qara saba edi ol... Iá, apasy sol sabanyń aýzynan buǵan saýmal quıyp tur eken deıdi. Biraq kemerinen tolǵan tostaǵandy bul endi ernine tıgize bergende... bireý ony shap berip julyp alady da: «Jeted! — deıdi alaryp. — Qalǵanyn ınternattan ishesiń». «Taǵy isheıinshi, taǵy kishkene», — dep bul jalyna daýystap, oıanyp ketken. Oıanǵan sátte kádimgideı shóldep jatyr eken. Erni kebersip, tańdaıy qurǵap qalǵandaı. Alakóleńke bólme ishinen dál jańaǵy saba ıisin sezgendeı boldy. Tipti týra tanaýynyń tú bi nen qytyqtaıtyn sekildi. Qoınyna tyǵyla túsken Aıjannyń jup-jumsaq shashynan ıiskep edi, mine, ǵajap!.. Saýmal ıisi sodan ańqıdy. Kúnine bes ret jýsa ketpegen bu ne degen ıis deseńshi!.. Teljan jaılap turdy da, as úıdegi krannan saryldatyp sý ishti. Hlor tunyp qalǵan ba, ash ózegin birdeme tilip ótkendeı boldy. Osy mezette esikten Gúlsannyń uıpatuıpa basy kóringen. Keshegi syzy betinde áli kilkip tur eken. Erte turyp zyta jónele me degendeı:

— Kúlge aýnap tapqan balam joq, ákemin deseń, qyzyńdy sen de súırep kór! — dedi de, burylyp júre bergen. Bunysy — Aıjandy qyzmetke erte ket degeni edi.

Amal joq, erte ketti. Erte ketkenine qýandy da. Óıtkeni Aıjannyń da baldaı tátti kúlip, balaǵa tán sóıleı biletinin Teljan alǵash ret sonda baıqaǵan. Qalaı deısiz ǵoı?.. Bunyń kópten beri kórmege daıyndap júrgen «Áje» degen portreti bartuǵyn. «Áje» degeni — túnde ǵana túsinde qara sabadan saýmal quıyp beretin, aınalaıyn, osy Aıjannyń apasy edi. Sheberhanaǵa kirgen boıda ol kóp sýretten kózi soǵan túskende:

— Apa! — degen aıqaılap. — Apam meniń! — Portret janyna júgirip bardy. — Apam!.. Bul — meniń apam! — dedi qýana jymıyp. Jymıǵan kezde albyraǵan betine kip-kishkentaı shuqyr úıirile qalady eken. Teljan erikten tys ony jerden tik kóterip alyp, shashynan ıiskep, mańdaıynan súıdi de:

— Iá, seniń apań, — dedi daýsy qaltyrap. — Ol qazir alys-alys taýlardyń ar jaǵynda saǵan altyn múıizdi elik izdep júr.

— Jo-oq, elik emes, — deıdi Aıjan daýlasyp. — Ol maǵan bıik-bıik taýlardyń ar jaǵynan altyn múıizdi kıik ákelemin dep ketken.

Teljan ernin tistedi. Bala kezinde san estigen ertegisi de sanadan sarǵaıa kóshe bastapty. Sol ertegini aıtatyn apasy da «bıik-bıik taýlardyń ar jaǵyna» emes, ne bary aýyl syrtyndaǵy kishkentaı tóbege ǵana attanǵanyn, odan endi máńgi qaıtpaıtynyn qaıran sábı qaıdan bilsin...

Budan keıin Aıjan az da bolsa betin beri burǵandaı edi. Erteń-gilik elden buryn oıanyp, áldeqaıda asyǵyp turady. Teljan aldap-sýlasa, aldyna qoıǵan asty da taýysyp iship alady. Sonan soń ekeýi úı syrtyndaǵy aıaldamaǵa keledi de, avtobýsqa minip, sonaý shettegi sheberhanaǵa tartyp otyrady. Árıne, Aıjandy onda asyqtyratyn — apasynyń sýreti. Óz boıyndaı aýyr portretti tyrtyńdap súırep, birde tórge aparyp qoıady, birde kún jaq betke jyljytady. Taǵy bir mezette onymen kádimgideı kúbir-kúbir sóılesip júredi. Keıde sábı júregi saǵynyshtan syzdap kete me, sýretke muńaıa qarap otyryp:

— Aǵa, aýylǵa qashan baramyz? — deıdi Teljanǵa.

— Kúzde, — deıdi bul.

— Kúz qashan bolady?

— Japyraq sarǵaıǵanda bolady.

Ol tereze aldynda jelkildep turǵan jas terekke jabyǵa qaraıdy. Onyń jap-jasyl japyraǵy jýyq arada sarǵaıa qoıma syn sezetin sıaqty.....

Bul Aıjannyń sóılegenine máz, taǵy birdeme surasa eken dep tileıdi. Kóńili túskende, ol ár nárseniń basyn shalyp, ózinshe táp-táýir áńgime aıtqan bolady. Ne kerek, óstip endi-endi yryqqa kóne bergende, qyrsyq qyzdyń taǵy qyńyraıa qalǵany.

Demalys kúni tústikte bular shaǵyn as úıde shaı ishýge kirisken. Aıjan ádettegideı dastarqanǵa shuqyp qana tıisip, ústel shetinde búıiri bultıyp turǵan úsh lıtrlik kók shaınekke kózi jaýdyraı qarap otyrdy da:

— Aǵa, — dedi Teljanǵa jalynyshty únmen. — Samaýyrdan qa shan shaı ishemiz?

Teljannyń júregi dyz ete tústi. «Samaýyr» degen sózdiń ózi buǵan sonshama jyly, sonshama saǵynyshty estilgen. Osy bir ǵana sóz qas qaǵym sátte nebir tátti kúnderin eske túsrigendeı edi. Sosyn sen ne sezesiń degendeı Gúlsanǵa burylǵanda, ol altyn tisterin jarqyratyp, jaıbaraqat kúle-ep otyrǵanyn baıqady. Kúlip otyryp:

— Nemene, shaınektiń shaıy ishińe batpaı júr me? — degen ózin she ázildegensip.

— Shaınekpen shaı ishpeıdi, — dedi Aıjan burtıyp. — Shaınekpen dáretke sý jylytady.

— Ne deıd?! — Sen ony qaıdan kórdiń?! — dep Gúlsan shorshyp tústi.

— Apamnan... Apam «Syrtqa sý jylytyp shyqpaǵan adam haram bolady» deıdi.

— Estıin degeniń osy ǵoı, — dep Teljan ornynan turyp ketken...

Sátinde salqyndaý áser etkenimen, Aıjannyń sózine bular asa mán bergen joq-ty. Kúıbeń tirlikpen júrip, tipti ony umytyp ta ketipti. Biraq Aıjannyń esinde eken, erteńinde tańerteń pushyq shaınekke taǵy jaqtyrmaı qaraǵan kúıi:

— Aǵa, samaýyrdan qashan shaı ishemiz? — degen muńaıyp.

— Balam-aý, osy shaınekten samaýyrdyń nesi artyq? Ekeýiniń de qaınatatyny bir qara sý emes pe? — dedi Teljan taýsylyp.

— Joq, samaýyr jaqsy. Apam «Samaýyr — kisi shaqyrady, kisi — úıge yrys-nesibe shaqyrady» deıdi.

— Jerden shuqysań da bir samaýyr tapshy. Bul úıge de yrys-nesibe qonar ma eken, — dedi Gúlsan.

Teljan sol kúni esikten esik, tesikten tesik qoımaı, qalany shyr aınalyp júrip, aqyry aınadaı jaltyraǵan bir kishkentaı samaýyr taýyp qaıtqan. Oǵan Aıjan da qatty qýanǵan. Biraq... qaqpaǵyn ashyp jibergende sileıdi de qaldy.

— Bunyń ottyǵy qaıda? — dedi Teljanǵa kózi botalap.

— Bul tokpen qaınaıdy, balam... Mine, bylaı... — dep Teljan samaýyr ishinen shnýryn sýyryp alyp, onyń bir ushyn kindigine tyqty da, kóńildene sóılep, dymqyl shúberekpen ishi-syrtyn súrte bastady.

— Qazir buǵan sý quıamyz, sosyn tokqa jalǵaımyz... Kór de tur, bes-aq mınýtta qaınap shyǵa keledi. Sonan soń mamań úsheýimiz rahattanyp bir shaı ishemiz budan!..

Aıtqandaı-aq, oǵan saryldatyp sý quıdy... İshegin shubatyp tokqa tyqty. Bul «jumysty» bar peıilmen tyndyrǵannan keıin, ózine rıza pishinmen Aıjanǵa burylǵan.

Ol eń sońǵy úmiti úzilgendeı óńi bozaryp, ashshy óksigi ózegin órtep turǵan-dy:

— Ap-pam!.. Sa-ary samaýyr, — dep qystyǵa býlyǵyp Teljannyń qushaǵyna qulap tústi...

...Bul kúni túnde bir shańyraq astyndaǵy úsh adam da kópke deıin kóz ilgen joq. Úsheýiniń de qaı-qaıdaǵysyn qozǵaǵan baıaǵy sary samaýyr edi..

* * *

Sary samaýyr dese, Aıjannyń oıyna apasy oralatyn.

Qalaǵa kelgeli sol shúıkedeı aryq kempirdiń elesi esinen bir shyqqan emes. Kózin sál jumsa boldy, ol: «Qulynym-aý», — dep buǵan qushaq jaıa umtylyp kele jatqandaı bolady. Endi birde: «Shóldediń ǵoı, kúnim, júrshi, shaı isheıik», — dep týra qulaq túbinen sybyrlap turǵandaı seziledi. Shaı esine túskende, bunyń qaradaı kezenesi keýip, qatalaı shóldep ketetini bar. Biraq shóldemek turmaq ólip ketse de, anaý pushyq shaınektiń syldyr sýy buǵan sýsyn bolyp pa?!. Al apasynyń shaıy — naǵyz shaı edi, shirkin! Qansha adam ishse de óńi buzylmaıtyn, ne ómiri sýyp bolmaıtyn sol shaıdy ishkende, bunyń da kishkentaı murny tership, denesi ot bop qyzyp, áı, bir rahatqa batýshy edi. Bárinen de sondaǵy apasynyń áńgimesin aıtsańshy. Ol myna Gúlsan tátesi sıaqty dastarqan basynda tymyraıyp qatyp qalmaıdy, bunymen teń adamdaı sóılesip, emen-jarqyn syrlasyp otyrady.

— Áı, sen osy alty jasar balamen alpystaǵy kempirdeı sóı-lesetiniń ne? — deıdi atasy keıde bulardyń sózine kúlip.

— Buǵan aıtpaǵan sózimdi kimge aıtamyn, atasy-aý, bir mezgil úıde sher tarqata qoıatyn qaı shúıkebasyń qaldy? Ketti emes pe bári bytyrap. Buǵan áńgime aıtsam, men tegin aıtpaımyn, birdemeni uǵyp qalsyn, bilip qalsyn deımin. Bizden keıin qandaı sóz estıtinin kim biledi, — deıdi apasy.

Sonan soń oń jaǵynda eki qulaǵy deldıip, eki ıininen demigip turatyn kúbideı sary samaýyrǵa ústep shoq salyp qoıyp, shaıyn qaıta demdeıdi. Shoq salǵan kezde sary samaýyrǵa da qaıta jan bitip, ottyǵy yzyldap án salyp, qaqpaǵy selkildep, bıleı jóneledi. Sol sáttegi qaraǵaı shoǵynyń shalqyǵan lebi qandaı?! Yp-ystyq bolyp bet sharpıdy. Sol sáttegi apasynyń qyzylkúreń shaıy qandaı?! İshken saıyn pora-pora terletip, júıe-júıeńdi bosatady.

— Mine, apasynyń balasy! — deıdi atasy. — Dál ózi sıaqty býsanýyn qarashy. Túbinde sary samaýyrǵa ıe bop qalatyn osy shyǵar.

— E, bu jaryqtyqqa kim ıe bop qalaryna kimniń kózi jetken? — dep apasy kúrsinedi. — Kózimniń tirisinde kelinderdiń birine tapsyryp keteıin desem, ondaı senimdisi bolmaı tur ǵoı. Bári jańashyl. Bári aldymen ońaıǵa qaraı júgiredi. Eskini kórse muryndaryn shúıiredi. Jarqynym-aý, eskiniń de esepke alary bolatynyn sol bátshaǵarlar nege túsinbeıdi? Óziń bilesiń, jylqydaǵy keliniń byltyrdan beri bıeni tokpen saýa bastapty. Apyrat degen bálesi sútti úrpiden qan aqqansha soryp alatyn kórinedi. Sıyrdy sıyr deıik, al adam esti jylqyǵa obal-aı deseńshi! Qara shańyraǵymyzdyń quty bolǵan qara sabany da solarǵa berdik. Ony da laqtyryp tastap, ornyna qymyzdy tokpen pisetin temir kespek qoıypty. Tot tatyǵan qymyzdary kimge dári sonda? «Shyraqtarym-aý, bularyń ne?» desem: «Plan dy kim oryndaıdy?» deıdi aýyzdary qısaıyp. Sondaı adam dar sary samaýyrdy saqtaı alady deısiń be? Pishtý!

Qalaı dese de, apasy osy sary samaýyrdy qatty qasterleıtini ras: «Úıimniń berekesi, dastarqanymnyń padıshasy ǵoı», — dep qashanda syrtyna shań, ishine qaq jýytpaıdy. Appaq shúberekpen bıpazdap súrtip, ysqylap jýa bergen soń ózi de, shirkin, altyndaı jarqyrap, jaltyldap turǵany. Jal tyl dap tur ǵan búıirinde qaz-qatar tizile qalǵan barmaq basyndaı bes medal diń bederi de sary samaýyrdyń bedelin kótere túskendeı. Olardy qaı ýaqytta, qalaı alǵanyn apasy, árıne, bilmeıdi, biraq maqta nyshpen qaıtalap otyrar bir sózi: «Keıingi samaýyrdyń birinde mundaı medal joq...» Budan Aıjannyń túıetini: medali joq samaýyr — nashar samaýyr, nashar samaýyrdyń shaıy da nashar. Apasynyń shaıyn ishýge adamdardyń kóp keletini de sondyqtan.

Rasynda, bulardyń úıinen qonaq úzilip kórgen emes. Jaqynnan jaıaýlap, alystan atqa minip, nebir adamdar kelip jatady, ketip jatady. Tústenip ótedi, túnep qalady. Olardyń birine qabaq shytar jáne apasy emes, úlken demeı, kishi demeı, sary samaýyrdy sarqyldatyp ortaǵa qoıady. Aıtatyny: «Qonaqqa kel demek bar, ket demek joq. Ata salty solaı». Keı kúnderi apamnyń shaıyn saǵyndyq desip, jan-jaqtan aǵa-jeńge leri de saý ete túsedi.

— İship qalyńdar, ishińder... Men ketken soń áli-aq qańsyp shóldeısińder, jazǵandar, — dep apasy qalampyr ıisi ańqyǵan aqquıryq shaıyn olarǵa bappen quıa bastaıdy.

Sary samaýyrdan birer kese shaı ishken soń aǵa-jeńgeleriniń de qurys-tyrysy jazylyp, ázil-kúlki áńgimege kóshedi. Mundaıda, ásirese, jeldeı esip otyratyn — Kúlzıpa tátesi. Kelinniń úlkeni bolǵandyqtan ol oıyndaǵysyn irikpeı tógip, ımenbaı sóıleıtini bar.

— «Ketem-ketem» dep-aq qorqytyp bittiń ǵoı, apa, — deıdi ol syńǵyrlaı kúlip. — Sen ketseń, artyńda qalar qara ormanyń bar. Qara ormanyń qara sýsyz qalmasyn deseń, sary samaýyrdy qazirden maǵan qaldyryp ket.

— Dámeńniń zoryn! — dep apasy ernin sylp etkizedi. — Onyń qulaǵyn uıalmaı ustar qaı jóniń bar seniń? Jalǵyz ulyńnan basqa jaǵalaı shaı iship otyrar ne balań joq, ne tabaldyryǵyńdy tozdyryp jatqan adam joq. Bireýdiń tóbesin kórseń, tóbe shashyń tik turady. Mundaı adamǵa kúbideı sary samaýyr ne kerek, jaman sháýgim jetedi de.

— Oı, apa-aı, túkke turǵysyz dúnıeńdi tym buldaısyń-aý, te gi, — dep Kúlzıpa tátesi de ózeýrep qoımaıdy. — Osy bir eski sama ýyrdy nesine ardaqtaısyń soǵurly?..

— E-e, shyraǵym, ózegiń talyp, kenezeń keýip kórmegen sen bunyń qadir-qasıetin qaıdan bilesiń?.. — deıdi apasy. — Osynaý uzaq ǵumyrymyzda biz tatpaǵan dám, biz tartpaǵan mehnat bar ma? Zamanynda búkil dastarqanymyz keýip qalǵan kezde de sýy sarqylmaı, tirshiligimizge nár júgirtken osy samaýyr ǵoı. Jatqan jeriń jannat bolǵyr, marqum apamyz búkil dúnıesin bir ýys bıdaıǵa aıyrbastaǵan kúnde de tek aman qalǵan osy samaýyr edi. «Samaýyr kisi shaqyrady, kisi yrysnesibe shaqyrady» deýshi edi ol kisi. Osy sóz esime tússe, bala kezimdegi bir oqıǵa kóz aldymda kólbeńdeıdi de turady... Kóktemniń kókózek shaǵy edi. Úıde eki tal qý qabyrǵadan basqa júrek jalǵar eshteńe qalmaǵan. Bar úmitimiz — qys ortasynda qalaǵa kire tartyp ketken ákemizdiń tezirek oralýy ǵana. Shıet teı-shıetteı úsh bala kúni boıy esik aldynda otyryp, jol qaraımyz. Sary samaýyrdy tútindetip qoıyp, janymyzda sheshemiz júredi kúıbeńdep. Ákemizdi kúte-kúte onyń da eki kózi tórt bolǵan. Biraq qur sýdy qaınatýdan bir jalyqpaıdy, samaýyr ortalaı bastasa, ústep toltyryp qoıady da, jas shómshekti ottyǵyna taǵy kepteı túsedi. Jas shómshektiń tútini býdaq-býdaq kóterilip, tym alystan kórinedi. Óstip otyrǵanda bir kúni sonaý kúre jolda ilbı basyp bar ajatqan jalǵyz adamnyń qarasy baıqalǵan. Kim de bolsa, beri burylsa eken, kelse eken dep oılaımyn. Maǵan sol kisiniń qoınynda bir úzim ystyq kúlshe ketip bara jatqandaı bolady. Tileýiń bergir, ne zamatta ol tútindi kózi shaldy ma, taıaǵyna súıenip biraz turdy da, sosyn súıretile basyp beri jyljydy... Saqal-murty ósip, ábden júdegen egdeleý adam eken. Kózi kóz emes, úńireıgen eki tesik sıaqty. Eki tesiktiń ar jaǵynda bolar-bolmas bir sáý le ǵana jyltyraıdy. Sol sáýlege qamyǵa qarap otyrǵan sheshemizdiń de kózinen móldirep jas tamǵan. Jasty kózin súrte júrip, ózinshe as qamyna kirisken. As degeni — baıaǵy eki tal qa byrǵa men qysta mújip tastaǵan qý súıekter edi. Solardy jıyp-terip, qazanǵa qaınatyp, qara sorpasyn aýzyna tosqanda, beıshara jannyń betine sál de bolsa qan júgirgendeı boldy. Sonan soń dorbanyń túbin qaǵyp salǵan sońǵy shaıymyzdan birer kese ystyq sýsyn ishti de, ol taǵy da súıretilip júrip ketti. Erteńnen endi úmit joq, ishimiz buratylyp biz qaldyq. Sary samaýyrǵa sarǵaıa qarap sheshemiz qaldy muńaıyp. Budan soń atar tań, tatar dámimiz taýsylǵandaı edi... Joq, taýsylmapty. Keshki alakóleńkede eski tondy jamylyp, pesh janynda buıyǵyp jatyr edik, bireý úıge súrine-qabyna kirdi de, ıyǵyndaǵy aýyr zatyn jerge gúrs etkizip tastaı salǵan. Qarasaq, manaǵy músápir jan. «Nıetteriń túzý eken, qurdas, túzý eken. Tezirek qazan kóter» deıdi ol qalbalaqtap. Kózinen jasy parlaı aǵyp, bizdi de qaıta-qaıta súıe beredi, beıshara... Sóıtsek, mana bizdiń úıden nedáýir uzap shyqqan soń, ol jolaı tuzaqqa túsip jatqan bir elikke kezigipti de, óle jegenshe bóle jeıin dep keri qaıtqan eken ǵoı... Mine, shyraqtarym, sary samaýyr sony da kórgen. Keıin ıt basyna irkit tógilgen mamyrajaı zaman týdy. Úlkendi syılaǵan, ólimdi syılaǵan, qonaq qurmettegen aınalaıyn halqymnyń asyl saltymen bul shańyraqta nebir jıyn ótkizdik. Tuıaǵy bútin tulpar joq, oń jaqqa arýlap jatqyzyp, qara jamylyp qaza da talaı jónelttik. Aq bosaǵamyzdy qýanyshqa keneltip, kelin de túsirdik, nemere de súıdik qanshama. Sonyń birinde sarqylyp kórmegen sary samaýyr ǵoı bul. Atamnyń sózin estip, apamnyń kózin kórgen kári tarlanym — kıeli zatym bul meniń. Endeshe, buny nege qurmettemeımin, nege ardaqtamaımyn?!. Saqtaı bilseńder, senderdiń de talaı ájetterińe jaraıdy áli.

— Ár nárse óz zamanymen sándi emes pe, apa. Jańanyń janyna eskini telip qaıtemiz? — deıdi Kúlzıpa tátesi.

— «Kúni ótse — kúmisten de qun keter» degen, bunyńa da daýym joq. Biraq kúni ótkenniń bárine kúle qaraý jónsiz. Eskiniń de asyly, jańanyń da jasyǵy bolady. Eń bastysy, eski men jańadan buryn jaqsy men jamandy ajyrata bilseńder bop ty da, — dep apasy bata bergendeı betin sıpaıdy. Sosyn bos keselerge shaı quıyp otyryp, taǵy:

— Apamyz tym aqylgóı bop barady dep sókpeńder. Myń jasaıtyn quzǵyn emespiz, biz de bir kúni ketermiz. Keter adam nyń sózi kóp bolady, — degendi qosyp qoıady.

Apasynyń osy «ketemizi» Aıjanǵa qatty unaýshy edi. Óıtkeni ol «ketemiz» dese boldy, ekeýi kúnine bir-aq qatynaıtyn kishkentaı kók avtobýsqa minetin de, kórshi aýyldaǵy aǵaıyntýystaryna attanyp júre beretin. Ondaı kezde eshbir úıden qurqol shyqqan bul emes. Bireýler kóılek kıgizedi, endi biri ádemi oıynshyq syılaıdy. Qant-kámpıtke de qaryq bop qalady. Nesin aıtasyń, apasymen birge júrgen rahat edi ǵoı, shirkin! Biraq, amal ne, sóıtken apasy bir-aq kúnde buny jalǵyz qaldyryp, áldeqaıda zym-zıa joǵalyp tynǵan. Qazir oılasa, jy laǵysy keledi, keterinen bir kún buryn ekeýi aýyldyń qyr jel kesinde otyryp, qalaı áńgimelesti deseńshi.

...Kókpeńbek qyrat. Kógildir aspan. Etekte kókshil tútini syzdyqtaı kóterilip jatqan momaqan aýyl. Saı tabanynda syldyraı aqqan ózenniń saryny estiledi. Apasy appaq túbitti shúıkeleı sozyp, jip ıirip otyrdy. Appaq túbittiń qylshyǵyn tazalap, Aıjan júrdi janynda. Tómende, syryq siltem jerde qıaq basyn kirt-kirt úzip, kók eshki júrdi jaıylyp. Kóktemnen beri kókeń keledi dep osy eshkini kún saıyn kókke shyǵarýdy apasy ábden ádet qylyp alǵan.

— Iapyr-aı, bıyl da kelmes pe eken? Áı, keler... kelip qalar. Bizdi saǵynbasa da sońynda qalǵan tuıaǵy bar ǵoı, — dedi apasy kúrsinip.

— Kimdi aıtasyń, apa? — dedi bul.

— Kókeńdi de, qulynym.

«Kókeń» degeni — Teljan aǵasy edi. Buryn eki sóziniń birinde: «Jaman aǵań, ynjyq Teljan», — dep sarnaı berýshi edi, endi bıyl «kókeń» degendi qulaǵyna quıa túsetin bolǵan. Aıjan ol «kókesin» nebári eki-aq ret kórgen-di. Múmkin, odan kóbirek te shyǵar, alaıda esinde qalǵany: birde qys aıynda jalǵyz kelgen ol bir-aq túnep attanyp ketken de, ekinshi ret aldyńǵy jyly jazda Gúlsan tátesi ekeýi uzaǵyraq bolyp qaıtqan. Sonda buny jandaryna alyp jatqanda, tún ortasynda shyrqyrap jylap, apasyn ázer tapqany esinde.

— Baıaǵyda seni beker aldym-aý osy... Beker-aq boldy, — dedi apasy álden ýaqytta. Bul jalt qarap edi, ol bireýmen sóılesip otyrǵandaı erinderi kúbir-kúbir etip turǵany baıqaldy.

— Kimdi apa? Meni me?

Bul sóz qulaǵyna jetpegen sekildi, shúıkesin saýmalaı sozyp, ózinshe sybyrlap sóıleı bergen. Onysy ap-anyq estilip te turdy.

— ...Jazataıym kózim jumylyp ketse, kúniń ne bolar eken, qulynym? Jórgegińde ystyq qushaqtaryn kórmegen soń, endi kimdi áke, kimdi sheshe dep tanyrsyń? Es bilgenshe eseńgirep júresiń de, baıaǵy...

— Apa dese, ne dep otyrsyń? — dep bul ony qushaqtaı alǵan.

— Jaısha ǵoı, qulynym, jaısha... Ánsheıin, kókeńdi oılap ketkenim... Kelshi, odan da shashyńdy tarap bereıin, — dep ol buny aldyna otyrǵyzdy da, qos órim shashyn qaıta tarqatyp, qara taraǵymen asyqpaı taraı bastady. Óstip uzaq taraı berer me edi, kim bilsin, bunyń qulaq túbin qytyqtaı jyljyp bara jatqan múıiz taraq jelke tusyna jete bere kilt sýsyp túsip ketken.

— Ne boldy, apa? — dep bul oǵan oqys burylyp edi, apasy sol jaq omyraýyn alaqanymen basyp, qınala tynystaı qalypty. «Eshteńe emes, qazir basylady» degendeı aqyryn ǵana bas shaıqap qoıdy. Sonan soń ne zamatta eńsesin eptep kóterip:

— Qoryqpa, qulynym, kári júrektiń eski nazy emes pe, — dedi tereń dem alyp. — Jetpis bes degen az ǵumyr emes, sharshaǵany da baıǵustyń. Keı kúnderi tepkilene soqqanda, keýdemdi tesip jibere jazdaıdy. Sirá, kóp uzamaı kóz kórmeske attanatyn shyǵarmyn, balam.

— Ol qandaı jer, apa? — dedi bul. Apasy bul suraqqa jaýap bermes buryn: — Anaý álgi... «Altyn múıizdi kıik» degen ertegi esińde me? — dedi bunyń júzin ózine buryp.

— Esimde.

— Erte me, kesh pe, men de sol kıikti izdep ketýim múmkin. Sol kezde kókeń men táteń de keledi qaladan. Saǵan kóp-kóp kámpıt ákeledi. Tek meni izdep jylama, qulynym, jaraı ma?

— Kerek joq maǵan olardyń kámpıti! — dep bul eńirep jiberdi. Apasy aımalaı súıip, baýyryna basty.

Al erteńinde tańerteń... qatty aıqaı-shýdan shoshyp oıanǵan... Syrtta abyr-dúbir... Úıge bireýler topyrlap kirip jatyr... Áldeqaıdan áıelderdiń syńsyp jylaǵany estiledi... Bul tósekten sekirip túsip, aýyzǵy úıge júgire shyǵyp edi. «Balany áketińder, balany!» — dep bireý jolyn bógeı berdi... Budan ári... kórshi úıdegi domalaq tátesi tý syrtynan qushaqtaı alyp, syrtqa kótere jónelgeni esinde... Bosaǵa tusynda sary samaýyrdyń qısaıa qulap jatqanyn biledi.

...Sary samaýyrdaı sarǵaıyp, áne, terezeden aı kórindi. Jas-tyǵyn ystyq jasqa shylap, mine, Aıjan jatyr kókesiniń janynda. Ol da oıaý sıaqty. Oıaý bolsa, ne oılap jatyr eken?..

* * *

«Jazmyshtan ozmysh joq» degen ras shyǵar, ómiri qyńq etip kórmegen apasynan dál bıylǵy jyly kóz jazyp qalaryn Teljan bilgen joq-ty.

Bári kóz aldynda... Gúlsan ekeýi eki keshtiń arasynda aýylǵa jetkende, qara shańyraq qazadan teńsele syńsyp tur eken. Qorjyn úıdiń eki basy qarasaqal, aqsaqalǵa syqa tolǵan. İshinara qadaý-qadaý jastar da bar. Bosaǵadan bul bozdap kirip kelgende, qalyń nópir qaq jarylyp, tórde shóke túsip otyrǵan atasyna qaraı japyryla jol ashyp edi. Ornynan úsh umtylyp ázer turǵan atasy buny qapsyra qushaqtap, eńkildep uzaq jylaǵan da, bir mezet janyna otyrǵyzyp:

— Qudaı tileýimdi bermedi, balam, — dedi saqalynan jasy sorǵalap. — Jaratqan ıeme jatsam-tursam jalbarynyp, qara kempirimniń artyna qaldyra kórme dep tileýshi edim, tyńdamady sózimdi. Sorlap qaldym aqyry sormańdaı bop. Qyryq jyl otasqanda bir ret atymdy atamaǵan beıbaq shesheńnen aıyryldyq endi máńgige.

Jurt bir demde kúrsindi. Dastarqannyń sonaý shetinde sary samaýyrdan shaı quıa bastaǵan Kúlzıpa jeńgesi kózine jas aldy. Teljan da kirpigine ilinip turǵan móldir monshaqtardy irkipirkip jiberdi. «Qolda barda altynnyń qadiri joq», kezinde apasynyń sol qasıetin kim bilgen, kim eskergen? Onyń «Áı, shal-aý», «Teljannyń kókesi-aý» degen sózderine bul sonda mán berdi me? Qazir oılasa, ǵumyr boıy óz shalynyń atyn atamaı ótý — netken syılastyq, qandaı qurmet deseńshi! Apasynyń odan basqa da asyl qasıeti az ba edi?!. Kóldeneń kózdiń aldynda jalańbas júrip kórdi me ol? Qudaıy kelgen qonaqty qur aýyz shyǵarǵan ol ma eken? Qaraly úıdiń qasynan qatty sóılep ótse, kánekı. Bireýge bul — ertegi, bireýge túgel — saǵynysh...

— Ár qazanyń óz qaıǵy, óz ókinishi bolady, balam, — dedi atasynyń janynda maldas quryp otyrǵan Nurǵalı shal. — Gúldemeı jatyp solyp túser jas bar, qýaryp baryp, yrǵalyp qular kári bar, alaıda qara jerdiń qoınyna kimdi qıyp bergeısiń?.. Ókinersiń, jylarsyń, ólgennen biraq qaıyr joq... Deıtur ǵanmen, jasyna jetip, japyraǵyn tógip ótken adamnyń arty jeńil ǵoı. Shesheń kózi tirisinde ulyn uıaǵa, qyzyn qıa ǵa qondyrdy. Úbirli-shúbirli, nemere súıdi. Olardyń biri beti ne jel bop tıgen joq. «Qudaı bererińdi alsa da, bedelińdi almasyn» degen, azdy-kópti ǵumyrynda ol óz bedelimen ketken adam. Aqtyq demi taýsylǵansha «apa» degennen basqany estimeı ótken janda ne arman, ne ókinish bolmaq? Endeshe, bundaı qazanyń artyn toı dep bil, balam.

— Jón sóz — osy.

— Endi artynyń qaıyryn bersin.

— Kórmegen qyzyǵy bolsa, bala-shaǵasy kórsin, — dep shaldar jaǵy ony qoshtap qoıdy.

Kúlzıpa jeńgesi jaǵalata kese júgirtti. Qyzylkúreń shaıdy soraptap qoıyp, Nurekeń taǵy syzdyqtata sóılegen:

— Iapyr-aı deseńshi, jarty saǵattyń arasynda tiri adamnan kóz jazyp qalam dep kim oılaǵan?.. Sol kúni deımin-aý, tory bıemdi taýyp ákeleıinshi dep, tańsáride myna shoqyǵa qaraı órlep bara jatsam, qyr jelkede bir kempir shoqıyp otyr eken. Qarasam, osy úıdegi qurdas. «Aý, kóziń botalap, shalyńdy tosyp otyrsyń ba?» dedim ózimshe qaljyńdap. «Shaldy qaıteıin?.. Joq izdep júrmin, jazda álgi... qaladaǵy ul keler dep semirtip júrgen bir eshkimiz bar edi, sol kebenek kelgir qoradan shyǵyp ketipti» dedi ol ár sózin úze sabaqtap. Sosyn jáne «Qartaıdyq pa, nemene... qarǵa adym júrý muń boldy. Júregim aýzyma tyǵylyp... osy bıikke ázer shyqqanym» dedi.

Sodan sút pisirim ýaqyt ótti me, ótpedi me, tory bıege jaıdaq minip, álgi jerge qaıtyp oralsam... qurdasym sol jaq omy raýyn qolymen basqan kúıi bir jaǵyna qısaıyp jatyr. Óńi qup-qý. Erinderi bolar-bolmas jybyrlap, «Shalǵa... bizdiń shalǵa... jet» deýge tili ázer kelgen. Tirlik degen sol, áne...

— Apam-aı, aryzyńdy da aıta almaı kettiń-aý! — dep Kúlzıpa myrs-myrs etip, qara jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtken.

Otyrǵandar únsiz qaldy. Tek nedáýir ýaqyttan soń:

— Aryzy bar, qalqam, — dedi atasy. — Sońǵy kezde ajal toryp júrgenin sezdi me, «Ólsem — anaý Qaratumsyqtyń basyndaǵy eski zıratqa jerleńder» dep edi. Ata-babamyzdyń súıegi sonda ǵoı.

— Ol qıyn sharýa emes, — dedi Nurekeń aq kúmisteı saqalyn saý malaı tarap. — Aramyzda, mine, aýyldyń basshysy otyr. Kó lik taýyp berse, bes shaqyrym jer sóz be, táıiri?.. Aparamyz da qoıamyz. Solaı emes pe, Soltan?

Teljan jurttyń ortasynan oryn alǵan qarabujyr jigitke urlana kóz salǵan. Soltan degeni — osy. Ekeýi mektepte birge oqyǵan. Biraz jyldan beri kórmep edi, sary maı salǵan búıendeı jumyrlanyp qalypty..

— Qaratumsyq deısiz, á?.. — dedi ol kúmiljip. — Qaratumsyq?.. Oǵan mashına shyǵýy qıyn shyǵar...

— Máshıne shyqpasa, traktor shyǵady. Artyna telejka tirkeý qıyn ba?

— Erteń jumys kúni degendeı... Sizder de jaǵdaıdy qıyndatyp...

— Kókeıińdegini túsinip otyrmyn, shyraq, — dedi Nurekeń. — Qol sozym jerdegi jańa qorym turǵanda súıekti sonaý taýǵa súırep ne kerek deıtin shyǵarsyń. Bir esepten onyń da ras, ólgen adamǵa qaıda jatsyn — báribir. Biraq biz degen — ólimdi syılap, anany ardaqtap, úlkendi qurmettep ósken halyqpyz. Anaý oń jaqta jatqan marqum kempir — ata-babanyń sol jaqsy salttaryn ómiri saqtap ótken adam. Onyń tirligindegi bir tilegin oryndaýǵa tıispiz. Jáne bul — dinshildik emes, ólgenge degen qurmet, urpaǵyna degen iltıpat bolsa kerek.

— Sonda maǵan ne iste deısiz?

— Erteń on eki shamasynda bir traktordy birer saǵatqa bosat... Sosyn tórt-bes jigitti súıekshige saıla. Basqa tilegimiz joq.

— Yńǵaıyna qaraı kóreıik, — dedi Soltan erin ushymen.

Et jelinip, quran oqylyp, dastarqan ústi jınalǵansha tún jarymynan aýǵan. Budan soń úıde et jaqyn aǵaıyndar men besalty shal-shaýqan ǵana qalyp edi. Oń jaqqa qurylǵan qyzyl shaıy shymyldyqtyń ar jaǵynda Teljannyń apasy jatty... Ber jaǵynda qońyr áńgimeni qozdatyp qarttar otyrdy. Úı ishi kúńgirt. Peshtiń bir ıyǵynda erbıip turǵan bilteli shamnyń shynysyn qap-qara ys tutqan. Shaldardyń áńgimesi de kóńilsiz edi. Aıtatyndary: ólim-jitim, aýyrý-syrqaý... jyl ótken saıyn jerdiń toza bastaýy... jastardyń jaqsy salttardy umytyp bara jatqany... taǵysyn-taǵylar... Kópshiliktiń kózi kóbinde Nurekeńniń aýzynda. Ol búgingi kúnniń órisin biraz shıyrlap kelip, bir mezet sóz tórkinin sonaý Abylaı zamanyna bir-aq tiregen.

— Sol zamanda alty alashty aýzyna qaratqan ataqty Qaz daýysty Qazybek bı de osyndaı jer qara, kún ystyqta dúnıe salǵan eken, — deıdi ol uzaq bir áńgimeniń ushyn shyǵaryp. — Ol ýaqytta babalarymyz eń áıgili degen handary men bılerin sonaý tústiktegi Túrkistanǵa — Qoja Ahmet áýlıeniń qasyna aparyp jerlegen ǵoı. Osy dástúr boıynsha olar Qazekeńniń de máıitin sol áýlıe jatqan mekenge — jer túbine jetkizbekshi bolady. Al qalaı jetkizý kerek?.. Kún ystyq, shyjyǵan shilde. Qazekeń qaıtqan Saryarqanyń bir pushpaǵy men Túrkistannyń arasy — jarty aıshylyq jol. Ushqan qustyń qanaty talatyn osynaý uzaq jolda máıitti buzyp almaı, aman-saý aparýdyń amaly qaısy? Biraq... yqylym zamannan beri saharanyń o jaq, bu jaǵyna kezek aýyp júrgen qalyń el ózderiniń kóshpendi turmystaryna qaraı nebir qıyndyqtyń kiltin taba bilgen ǵoı, bunyń da tásilin taýypty. Marqumnyń denesin shymqaı aq bylǵarymen qaptap, syrtynan appaq kıizben orap, ony arýlap zýzaǵa salady da, qaraly topqa Bólek batyrdy bas qylyp, keshki apaq-sapaqta olardy alys saparǵa attandyryp salypty... Sonymen bul top qońyrsalqyn qarańǵyda túni boıy sýyt júrip otyryp, tań sheti sógile qaı jerge taban tirese, sol jerde tereń or qazyp, súıekti sonda saqtap qoıady da, ózderi kún batqansha tynyǵyp jatady. Tynyqqan jerde epsekti jigitter súıek syrtyndaǵy aq kıizdi únemi salqyn sýmen shylap-sýlap, dym búrkip otyrýdy da umytpaǵan. E-e, jaryqtyq kıizdiń qasıetin qazir ekiniń biri bile me? Baıaǵyda deımin-aý, jylqy baǵyp júrgende, torsyǵymyzdyń syrtyn aq kıizben qaptap, ony sýyq sýmen shylqytyp qoısaq, ishindegi sýsynymyz shildeniń shilińgir ystyǵynda da sap-salqyn bop turýshy edi... Iá, sóıtip Bólek bastaǵan qaraly top Saryarqanyń sary dalasyn artqa tastap, bezerip jatqan Betpaqtyń shólinen de aman ótip, kúnderdiń kúninde Qarataýdyń bir qoınaýyna da jetedi. Jetken jerlerinde ádettegideı or qazyp, Qazekeńniń denesin salqynjaıǵa ornalastyrady da, ózderi demalýǵa kirisedi. Neshe kún jolsoqty bop sharshaǵan olar bastary jerge tıe qalǵyp ketse kerek, ne zamatta kúzetke qoıǵan adamnyń «Oıbaı, jaý kep qaldy! Jaý!..» degen ashshy aıqaıynan bári atyp-atyp turady.

Rasynda, jelke tustaǵy jataǵan tóbeden júz qaraly salt atty qıqýlaı qulap keledi eken. Jigitter abyrjyp, biri atyna, biri naızasyna umtylady. «Tapjylmańdar! — deıdi tir liginde talaı qıqýdy kórgen Bókeń olarǵa. — Azar bolsa, jol toryp, kerýen tonap dánikken qaraqshylar shyǵar. Qaraqshy da qazadan attap ótkenin kórgenim joq. Otyryńdar qozǵalmaı...»

Aıtqandaı-aq, olar shańdata shaýyp jetkenmen, beıǵam otyr ǵan bulardy kórgende, irkilip qalady. Degenmen, aldymen kelgen bireýi atyn oıqastatyp turyp, «Kimsińder?! Qaıdan júrgen kezbesińder toptalyp?!» dep tebine túsedi. Bókeń ornynan eptep qozǵalyp, eńsesin tik kótergen kúıi «Biz Qaz daýysty Qazybek bıdiń súıegin áýlıe basyna áketip bara jatqan adamdarmyz» deıdi. Sonda álgi kisi betin tyrjıtyp, «Bıdiń atyn alǵa tartqan óńsheń beıshara, Qazybegiń bizge ne kerek, bir sózben: «Súıekshimiz» deseń bolmaı ma?» dep burylyp júre beripti deıdi... Ólimdi syılaǵan eldiń ómirsheń salty, mine, osyndaı bolǵan, — dep Nurekeń áńgimesin aıaqtaǵanda, taýyq shaqyryp, tań atqan.

...Tań ata sovhoz keńsesine traktor suraı ketken Teljannyń úlken aǵasy uly sáskede bir-aq qaıtqan. Bos qaıtqan. Soltan shuǵyl sharýamen aýdanǵa attanyp ketipti. Onyń ruqsatynsyz eshkim eshqandaı kólik bere almaıdy eken. Kólikti qoıyp, ólikti jerleýge on shaqty qarany ázer taýypty. Jumystyń kúıip turǵany mynaý, jospardyń oryndalmaı jatqany anaý deıdi.

Amaly quryǵan atasy sonaý Qaratumsyqtyń basyna kózi botalaı qaraǵan.

Qaratumsyqtyń basynda ata-babasynyń súıegi jatyr edi...

Túsken keıin aǵaıyn-týǵan, kári-qurtańnan quralǵan biraz adam apasynyń súıegin qol sozym jerdegi jańa qorymǵa kóterip bara jatty.

Esik aldynda eki qulaǵy deldıip, ottyǵy tútindep sary samaýyr qaldy...

* * *

Ol samaýyr qaınaı-qaınaı sýy ábden sarqylyp turǵanyn Gúlsan bilgen joq edi, úıge kirip-shyǵyp júrip, keńirdegin qyzyl shoqpen kepteı bergen. Sosyn bir áredikte neshe kúnnen beri kútim kórmegen beti esine túsken de, aýyz úıge urlana kirip, alaqandaı aınasyna qaraǵan. Kóp qaraǵan. Qarap otyryp, kóz aýmaǵyna kók boıaý jaǵyp, kirpigin túzegen, qasyn julǵan. Sol eki arada... syrtta attan salǵan Kúlzıpanyń ashshy daýsyn estigen.

— Oıbaı! Oıbaı!.. Qurydy, bitti! — degen ol shyryldap. — Sary samaýyrdan aıyrylyp qaldyq, aǵaıyn!.. Erip ketti ottyǵy, balqyp ketti búıiri!.. Qaıda álgi kelin?!. Týmysynda túk kórmegen baıǵus-aı!..

«Dýra! — dedi bul tesikten syǵalap turyp. — «Túk kórmegen» deýin! Sıyrdyń tórt emsheginen basqa sen ne kórdiń? Dýra!..»

* * *

...Sary samaýyrdaı sarǵaıyp tań atty.

Teljan sary kespekten sút ákelýge syrtqa shyqty.

Gúlsan as úıge kirip, jańa samaýyrdy tokqa jalǵamaqshy bop turdy da, sosyn pushyq shaınekti gazǵa qoıdy.

Energıany únemdeý kerek edi.

---