InfoHub Logo

...Ushy-qıyrsyz sary dala. Sary dalanyń bir ushynda — sary bel. Sary beldiń baýyry — saǵym ba, álde shalqar kól. Shartabaq kún tóbede. Shalqyǵan ystyq jer-kókte. Tabanyn tasqa tildirip, janaryn jasqa jýdyryp, mańdaıyn jel kúnsitip, tańdaıyn shól qańsytyp, sar jelip keledi Saryatan. Taýsylmaıdy sary dala, jetkizbeıdi sary bel. Sary beldiń ar jaǵy — bota kúngi mekeni. Bota kúngi mekenin bozdap izdep keledi, júrektegi bar sherin qozǵap, izdep keledi.

* * *

— Aǵa-aý, sorladym ǵoı!.. Shynymen, sorlap qaldym ǵoı!.. Kúreńqasqa erin syndyryp tastapty... — Syrttan entige kirgen Qojyq tabaldyryq tusyna namazǵa jyǵylǵandaı júrelep otyra ketti.

Bórenelerden qıyp jasaǵan jataǵan úıshiktiń tómengi buryshynda qorjynǵa zattaryn salyp jatqan Esbergen eńsesin kótere berip, turyp qaldy.

— Ne deıd?! Ne ǵyp syndyrdy? Kúreńqasqa ma, álde qarajal ma?

— Kúreńqasqa, aǵa... Meniń kúreńqasqamdy aıtam da... Jol júrerdiń aldynda ottaı tursyn dep, eki atty saıǵa túsire qoıyp em... Kúreńqasqa aýnap... — Qojyq sóz aıaǵyn bitirmeı, eńkildep jylap jiberdi. Ustaramen qyrǵyzǵan aqquıqa basy tómen salbyrap, solqyldaǵanda ıegi tósti urady.

— Kóter basyńdy! Synsa — erdiń qasy syndy, seniń basyń aman ǵoı. Byrqyraǵanyń ne sonsha?! — Esbergen qolyndaǵy ala qorjyndy shetke ysyra saldy da, mol keýdesin tik kóterip, ótkir qarshyǵa kózderimen Qojyqqa zildene qarady.

— Erdiń qasy emes aǵa, eki qaptaly... At aýnaǵanda aıyrylyp ketipti... Endi men ne isteımin? Nege minem, a?.. Sen meni tastap ketesiń ǵoı, a?.. Jalǵyz ózim jurtta qalam ba sonda?.. Jo-joq, ólsem de qalmaımyn munda. Kúreńqasqaǵa jaıdaq minsem de senimen ketem, aǵa! — Salbyraǵan, solqyldaǵan aqquıqa bas endi eki buttyń arasyna kirip ketkendeı edi.

— Áı, men saǵan ne dep turmyn?! Kóter, káne, basyńdy!

— Kótereıin, aǵa, kótereıin. Sen meni tastap ketpeısiń ǵoı, a?! Tastamaımyn deshi, aǵa. Tek sol sózińdi ǵana aıtshy, aǵa! — Qojyq kóziniń jasyn kónetoz kók kóıleginiń maısińdi jeńimen ary-beri súıkep tastap, tizerlegen kúıi Esbergenge jaqyndap kep otyrdy.

— Óı, ynjyq! Aqjol tilep alysqa attanǵaly turǵanda, ákesi ólgendeı ókirýin bunyń!.. Qalaı seni myna ıen taýda ıtteı ulytyp jalǵyz tastap ketem men?! Keshegi bir qaljyń sózge shynymen senip qaldyń ba? Óı, ynjyq! Búıtpeseń, Qojyq bolasyń ba?! Bóriniń balasyn qansha asyrasań da bótendigin bildiredi degen ras eken ǵoı, táıiri. Áıtpese, maǵan senbeıtindeı qaı jóniń bar edi seniń? Óziń aıtshy, men seni neshe jasyńda taýyp alyp edim?

— On jasymda.

— Qalaı tapqanym, qaıdan tapqanym esińde me?

— Esimde, aǵa. Men onda Metreıdiń shoshqasyn baǵyp júrgem. Bir kúni sen áldeqaıdan atpen kelgensiń de, qojaıynmen uzaq sóıleskensiń. Sosyn alaqandaı aq shúberekke oralǵan bir kishkentaı zatty oǵan berip, meni sol kúni keshke osy úıshikke alyp qaıtqasyń.

— Já, odan beri neshe jyl ótti?

— On bes jyldaı bop qalar.

— Durys aıtasyń. On bes jyl... Endeshe on bes jyl baýyryna basqan adamnan bir-aq kúnde syrt aınalady dep qalaı oılaısyń sen?! Óı, ynjyq!.. Bar, attardy ákel de, jolǵa daıynda. Endi ekeýimizdi Qudaı aıyrmasa, basqa aıyrmas.

— Oho-hó! Ohó-hó! — dep Qonjyq ornynan atyp turdy da, syrtqa qaraı arbańdaı jóneldi.

Qojyqtyń sońynan qorjynyn kóterip, Esbergen de tysqa shyqqan. Kún edáýir kóterilip qalypty. Ańǵar ishindegi manaǵy kógildir munar seıilip, appaq shýaq aınaladaǵy qoınaý-qolattyń bárine tarap úlgergen. Aspan ap-ashyq, shynydaı móldirep, tamshydaı móltildep tur. Úıshiktiń týra aldyn kesip ótetin taram-taram taspa joldyń uzyn soraby qarsy bettegi Kóken taýdyń sonaý bir ıyǵyndaǵy asýǵa deıin ap-anyq kórinip jatyr. Asýdyń eki jaǵynda — túıe órkeshindeı eki shyń. Ekeýi de túni boıǵy kúzetten sharshaǵandaı marǵaý múlgip kórinedi.

Esbergen úıshikten shyǵarda jolǵa alatyn ár nársesin túgendep, qýyqtaı ǵana bólmeniń ár qýysyn adaqtap, endi oǵan qaıta kirmesteı bop qoshtasyp shyǵyp edi, biraq kóńili áldenege áli de alań bolyp tur. Eshteme umytpaǵanyn, esh nársesin qaldyrmaǵanyn biledi, degenmen, bir belgisiz kúsh ishke qaraı qaıta-qaıta moıyn burǵyza beredi. Kóz tartatyndaı ishinde de, syrtynda da sıyq joq. Tóbesi shymmen jabylǵan tórt qabyrǵa. Bir esik, bir terezesinen basqa túgi joq toqal tam. Osynaý ıen taýdyń bir qýysynda qaı zamannan beri qalqaıyp turǵany da belgisiz bunyń. Kezinde ańshylardyń qysqy mekeni bolsa kerek. Kimnen qalsa da, áıteýir, bularǵa jıyrma jyldaı jyly uıa bolǵany anyq. Jar qyzyǵyn, jalǵyz uldyń qýanyshyn Esbergen osy úıde kórdi. Qara sýǵa semirer qaıǵysyz kúnderi de, qanaǵatpen qaryn toıǵyzar ýaıymsyz túnderi de osy úıde ótti. Han saraıyndaı aq úıim, ishi tolǵan baq úıim dep otyrýshy edi sonda bul. Endi oılasa, sonyń bári de Ǵazızanyń arqasy eken. Ol ketken soń, bul úıden bar qasıet ketti ǵoı.

Esbergen úıshikten júzin teris burdy da, esik aldynda jatqan qý dóńbektiń ústine kep otyrdy. Teri jeletiniń qaltasynan qara múıiz shaqshasyn sýyryp, kókbuıra nasybaıdy kesek muryn astyndaǵy qos úńgirge qushyrlana tastady. Qojyq taıaq tastam jerde bunyń qarajalyn baptap, erttep jatyr. Qımyly shıraq. Endi ózin Esbergenniń qaldyryp ketpesine ábden sengen sekildi. «Áı, beıshara-aı, seni de bireý tekti atadan qalǵan bir tuıaq deıdi-aý!..» Amal ne, azǵan urpaqtyń tozǵan tuqymy osy. Som temirden soqqan balǵadaı tulǵasy, bir qaraǵanda kóz súısinter áp-ádemi túri, qaırat-kúshi — bári bar. Biraq músápirden tómen sıqy álgi. Qudaı buny aqyldan kende etti me deseń, keıde adamnyń sózin sóılep, ishińdi jibitedi. İshiń jibip otyryp: «Qasqa aıǵyrdan qasqa týmasa da tóbel týady» degen osy-aý dep bir qoısań, aýyz jıǵansha ápendiniń sózin sóılep, qarnyńdy qaıta ashyrady. Áıtpese jıyrma bestegi jigittiń senetin sózi me edi keshegi?..

Ǵazıza qaıtqaly bular ábden qarańǵy túspeı úıshikke kirmeıtin bolǵan. Óstip keshe de ekeýi jeroshaq basynda túnniń bir ýaǵyna deıin shoqıyp uzaq otyrdy. Erteńgi jolǵa dep salǵan eliktiń jarty eti qazanda búlk-búlk qaınap jatty. Qalyń qaraǵaıly joǵarǵy keń ańǵardan salqyn samal lekı esip turdy. Tómende, saı tabanynda tastan-tasqa sekirip, qaıyń-taldyń arasyn qýalaı aǵyp jatqan Kókenbulaqtyń saryny qaı-qaıdaǵyńdy qozǵaıdy. Esbergen osynaý ańǵar, osy bir bulaq basyna alǵash ret at basyn bozbala kezinde tirep edi, endi samaıyn bozqyraý shalǵan shaǵynda betti múlde alysqa buraıyn dep otyr. Tabany kúrekteı jıyrma tórt jyl azyǵyn tapqan, qazyǵyn qaqqan jerinen aıaqasty sý shyqqan joq, ótken jyly jar degende jalǵyz uldan aıyrylǵan soń, kóńil qurǵyr bul jerdegi bar qyzyqtan sýyǵan. Odan keıin «jyǵylǵanǵa — judyryq», jarty ǵumyryna joldas bolǵan aıaýly jarǵa aıyqpas dert jabysty. Ol dert emes, aıtyp kelgen ajaldyń týra ózi ekenin sol aıaýly jar Ǵazızanyń ózi de, bul da alty aı buryn bilgen. Endigi jerde bul arada eshbir qyzyq, eshbir úmit qalmaǵanyn sodan ekeýi de ishteı anyq sezgen-di. Biraq buny bir-birine ashyq syr ǵyp aıtqan emes, tek Ǵazıza kóz jumarynan sál buryn eki ret ıshara etip bildirgeni bar. Birinshi ret... osy jylǵy kóktemniń ortasynda, saı-salanyń qary endi jibı bastaǵan kez edi. Bir kúni tańerteń... úıshiktiń tór basyndaǵy jalǵyz terezesi aldyna bir sarybas torǵaı qonyp alyp, al kep quıqyljyta saırasyn. Dóńgelek ústeldiń janynda jantaıa qısaıyp shaı iship jatqan Esbergen:

— Shirkin, qazir Buqtyrmanyń jaǵasyndaǵy moıyldar gúldep turǵan shyǵar! — dedi qapelimde. Ánsheıinde mundaı sózge mán bermeıtin Ǵazıza so joly:

— Osy moıylyńmen-aq sharshattyń-aý, — dep qabaǵyn kirjiń etkizsin. Sol eki ortada eki ıyǵy solq-solq etip, teris burylǵan kúıi jańa ǵana ishken shaıyn túk qaldyrmaı aqtardy da tastady.

— Apa, ne boldy?! Aýyryp qaldyńyz ba? — dep Qojyq arbań qaǵyp, aǵash astaýǵa qaraı júgirgen.

Ǵazızanyń ishken asy aýzynan qaıta ketip júrgenin ol birinshi ret kórse kerek. Al Esbergen buny qystan beri baıqap júrgen. «Beısharanyń endi aýrýyn jasyrýǵa da shamasy qalmaǵan eken» dep túıgen bul ornynan únsiz turyp, syrtqa shyqqan da, ertteýli atyna minip, ádettegideı ań qaraýǵa júrip ketken. Sosyn keshke úıge jaqyndaı bergende... ańtarylyp turdy da qaldy. Kúnde esik aldynda sonadaıdan men mundalap, aǵarańdap turatyn úsh ashaly mama aǵash jerde qulap jatyr. Qanshama jyldan beri Esbergen atyn baılaǵan mama aǵash. Qanshama jyldan beri jaýynǵa da, daýylǵa shydap kelgen mama aǵash. Buǵan jetken ne zaýal?

— Qojyq! — dep aıqaı saldy Esbergen at ústinde. — Myna aǵashty kim qulatty?!

— Men! — dedi úıshikten júgire shyqqan ol.

— Nege qulattyń?

— Ǵazıza tátem qulat dedi.

— Nege?

— Bilmeımin.

Ǵazıza degende úndeı almady. Ózi aýrý adamdy renjitkisi kelmegen. Baıaǵy kúni bolsa basqasha «sóıleser» edi, bu joly: «Qyzyq eken...» — dep kúńk etti de qoıdy. Sonan soń Qojyqqa kúrek aldyryp, qulaǵan mama aǵashty qaıta tiginen turǵyzyp edi.

Ekinshi ret... Ǵazıza ólerinen týra bir apta buryn bul taýdan taǵy birde keshtetip oralǵan. Ustaǵan ańy joq, qanjyǵasy bos kelgen. Biltelik shamdy ortaǵa qoıyp, ala kóleńke bólmede úsheýi únsiz shaı iship otyrdy. Úsheýi degen aty ǵana, Ǵazıza ol ýaqytta dastarqan basynda qara kórsetip qalqaıyp otyrǵany bolmasa, adam sanatynan qalǵan-dy, bir jutym qara sýdyń ózin qınalmaı jutsa, shúkir dep júrgen kezi edi.

— Neǵyp keshiktiń? — dedi ol Esbergenge álsizdeý únmen áreń til qatyp.

— Beıitti kezeńdegi qaqpandarymdy qaradym, — dedi bul jaı ǵana. Ǵazıza kúrsindi. Qaqpan qaradyń ba, álde balańnyń basynda otyrdyń ba degendi aıtpasa da, buǵan qajı qaraǵan kózimen sezdirip edi. Jalǵyz uldyń molasyna árneni syltaýratyp kúnine eki ret baryp qaıtpasa, bunyń ishkeni as bolmaıtynyn Ǵazıza jaqsy biletin.

— Asýǵa da shyqqan shyǵarsyń?

— Shyqtym.

— Kógildir taýlar kórine me eken?.. Álde bult basyp tur ma?

— Búgin óte jaqsy kórindi. Jaryqtyq, órkesh-órkesh bolyp kóz ushynda kósilip jatyr, — dedi Esbergen eńse kótere túsip.

— Osy jerden tańerteń shyqqan adam oǵan keshke deıin jete ala ma? — dedi Ǵazıza.

— E, nege jetpesin, mingeni júristi, myqty at bolsa, kún batqansha baýyryna jetip qulaýǵa ábden bolady.

Iapyr-aı deseńshi... Onda tym alys bolmady ǵoı, — dep Ǵazıza kádimgi saý adamdaı sergek sóıledi. Sosyn kesesin qolyna alyp, ystyq shaıdy bir rahattana iship otyrǵan syńaı tanytty. Buǵan Esbergen de, Qojyq ta qýanyp qalǵan. Qýanysh ústinde Esbergen:

Báıbishe-aý, Kógildir taýdy ómiri kórmegendeı boldyń ǵoı. Baıaǵyda sol jerden bir-aq túnde osynda jetkenimizdi umytyp qaldyń ba? — dedi keńkildeı kúlip.

Túnde adam ne kóredi? Esimde qalǵany — ar jaǵynan so taýǵa jetkenimizde artymyzda kún qyp-qyzyl bolyp batyp bara jatqan. Odan berginiń bári qarańǵy ǵoı... Aıtpaqshy, búgin túsimde Moıyldysaıdy kórdim. Óziń aıta beretin álgi Buqtyrmanyń jaǵasyndaǵy Moıyldysaı she... Saıdyń ishinde sarqyrap ózen aǵyp jatyr eken deımin. Sen ózen jaǵasyndaǵy bir túp moıyldyń ýyljyǵan qap-qara jemisin at ústinen úzip jep tur ekensiń. Maǵan da bir sabaǵyn ápershi dep jatyp oıanyp kettim, — dep Ǵazıza óz kesesine úlken qara qumannan ústep shaı quıa bastady. Shynymen-aq quıǵanyn quıǵandaı taýysyp otyrǵan sekildi.

Qur shaı as bola ma, mynany da aýzyńa sala otyrshy, — dep Esbergen jup-jumsaq bir túıir etti qolyna ustatyp edi, Ǵazıza ony da súısine jegendeı boldy. «Iá, Qudaı! Iá, Qudaı!» — dep ishteı syıynyp Esbergen otyrdy. Sonda buǵan Ǵazıza erteń-aq bar dertinen saýyǵyp, qur attaı shabatyn sekildi kóringen. Biraq onyń bári qas-qaǵymdyq qýanysh, bir-aq sáttik aldanysh eken! Jańa ǵana jadyrap, sergip otyrǵan ol jastyqqa basy tıisimen áı bir loqsydy dersiń... Burynǵysy aınalaıyn eken, bul joly ishken-jegenimen qosa búkil ish qurylysy aýzynan túsip jatqandaı edi...

Esbergen erteńinde tańerteń Ǵazızanyń janyndaǵy aǵash astaýdan kesek-kesek qan kórdi...

Sol kúni keshkisin kúndegideı ańnan qaıtqan bul úıge jaqyndap qalǵanda, esik aldyndaǵy mama aǵashtyń qaıta qulap jatqanyn baıqady. Bul joly ony kim qulatty, nege qulatty degen joq, Ǵazızanyń ısharasyn aıtqyzbaı-aq túsingen. Endi munda qaraılaıtyn adamy, at baılaıtyn qazyǵy qalmaǵany belgili edi...

Ótken keshte jeroshaq basynda otyryp, sol qulap jatqan mama aǵashqa qaıta-qaıta kúrsine qaraı bergen bunyń bir mezet kóńilin aýlaǵysy kelgendeı Qojyq:

— Aǵa, sybyzǵy tartshy, — degen ótinip.

— Alyp kel, — dedi Esbergen.

Qojyq úıshikke baryp, keregede qystyrýly turatyn sybyzǵy qýraı men bir tostaǵan sýdy alyp keldi de, Esbergenniń aldyna qoıdy. Sosyn bunyń janyna jantaıa jatyp:

— «Jer ańsaǵan Saryatannan» bastashy, aǵa, — dedi.

Esbergenniń ishi jylyp qaldy. «Bu baıǵus ta Ǵazızany saǵynyp júr-aý» dep oılady ishteı. Týmasa da týǵandaı bolyp ketip edi, qalaı saǵynbasyn, qalaı umytsyn endi ony? Ǵazıza da sybyzǵy tyńdaǵandy tym jaqsy kóretin. Tartshy dep qolqa salmaıtyn, biraq Esbergen qolyna qýraıdy alsa boldy, usaq-túıek sharýasyn bunyń janyna ákep istegendi unatýshy edi. Ózinshe bir nársemen aınalysqan bop kóringenmen, qulaǵy sybyzǵyda ekenin Esbergen sezip otyratyn. Sondaı sátte keıde: «Anaý bir «Saryatan» degeniń bar edi ǵoı», — der edi. «Saryatan» emes, táte, «Jer ańsaǵan Saryatan», — deıdi Qojyq bilgishsinip. «Ne dese de, áıteýir, táýir dúnıe sol», — dep qoıady Ǵazıza isimen aınalysa otyryp. «Qudaı-aý, sol shoqıyp otyrǵan otyrysynyń ózi kózge qandaı ystyq edi?! Qojyq saǵynsa saǵynǵandaı-aq jan edi ǵoı Ǵazıza!..» Endi ol joq, máńgige joq. Budan týra qyryq kún buryn bir jyl boıy kóz jasyn kól etip joqtaǵan jalǵyz uldyń janyna attanǵan. Endi, áne, kózge kúıik bop qara tastan qalaǵan beıiti ǵana alystan qaraýytady.

Esbergen sybyzǵy ishine aldymen tostaǵannan sý jutqyzyp alyp, sosyn qýraı ózegin bir-eki ret qur úrlep qoıdy da, tómengi saǵadaǵy úsh tesikti saýsaqtarynyń ushymen kezek basyp, baıaý gújildete bastady. Bastabynda kúńirene shyqqan qońyr ún birtindep jel shaıqaǵan syrǵaly qaıyń sabaǵyndaı maıda yrǵaqqa, sulý sazǵa aýysty. Quıqyljyǵan qońyr ún. Bylqyldaǵan maıda yrǵaq. Keýdeden kórikteı úrlegen ystyq dem qýraı ishin qýalaı syńsyp baryp, sonaý tómengi saǵada neshe túrli dybys pen sıqyrly áýenge aınalǵan. Sıqyrly áýen jetegimen Esbergen de endi myna elsiz ıen mekennen, meńireý tylsym dúnıeden birte-birte alystap, osynaý kúıdi tartqan saıyn san jylǵy saǵynyshyn qaıta oıatar muńdy da syrly bir sýretti kóz aldynan qaıta kóshire bastaǵan.

...Ushy-qıyrsyz sary dala. Sary dalanyń bir ushynda — sary bel. Sary beldiń baýyry — saǵym ba, álde shalqar kól. Shartabaq kún tóbede. Shalqyǵan ystyq jer-kókte. — Tabanyn tasqa tildirip, janaryn jasqa jýdyryp, tańdaıyn shólge qańsytyp, mańdaıyn jelge kúnsitip sar jelip keledi Sary atan. Qos órkeshi jyǵylǵan, kókiregine óksik tyǵylǵan. Taýsylmaıdy sary dala, jetkizbeıdi sary bel. Kózdegeni kózinen buldyraı qashyp bara ma, álde anaý sary bel saıtan ba eken, saǵym ba?.. Saıtan bolsyn meıli, saǵym bolsyn meıli, jetpeı tynbas sol belge. Jetem degen jelispen jelkildeıdi shýdasy, ıir moıny ızeńdep, qaqshańdaıdy qý basy. Botasyn izdep bozdaǵan arýana emes-ti, ingen ańsap qutyrǵan qara býra da emes-ti. Tushshy etin tuzdaı ashytyp, ıesinen jegen taıaq joq, aýyr júkpen jaýyr bop arqaǵa batqan qomy joq. Ony da kórgen kezinde, bárine kóngen qý týlaq. Kóný degen bir basqa, kóndigý qıyn eken ǵoı. Tuńǵysh ret tabany taılaǵynda tıgen jat jerge kóndige almaǵan Saryatan. Túıe boıy jantaqty, kisi boıy jýsandy, sý deseńiz sýy bar, ný deseńiz nýy bar jer jannatyn jersinbegen, mensinbegen Saryatan. Óıtkeni bota kúngi shaınaǵan boz jantaǵy bólek-ti. Sol kúnderi bas qoıǵan qaqtyń dámi erek-ti. Ańsap keledi sol qaqty, shóldep keledi Saryatan. Kóńilinde — sary dala, kóz ushynda sary bel. Sary beldiń ar jaǵy — bota kúngi mekeni. Bota kúngi mekenin bozdap izdep keledi, júrektegi bar sherin qozǵap, izdep keledi. Bylqyldaıdy tabany, búlkildeıdi órkeshi. Jelpildeıdi shýdasy, jelkildeıdi shoqtyǵy. Salyp uryp barady, áne, Saryatan...

Sybyzǵy úni syńsyp baryp úzildi. Esbergen tereń kúrsindi.

— Óı, jalǵan-aı! — dep, qýraıdy janyna qoıyp, qara shaqshany qolǵa aldy. Ǵazıza jatqan Beıitti kezeń basynan kún qyzyl murttanyp batyp bara jatty.

— Aǵa, et jeımiz be? — dedi Qojyq.

— Ony nesine menen suraısyń, astaýǵa túsir de, ákelip qoı aldymyzǵa. — «Tamaqtan basqa sen ne bilesiń?..» degen sóz kómeıine tirelip-aq qalǵan. Biraq onysyn syrtqa shyǵarǵan joq. Qojyqtyń da jetisip júrgeni shamaly. Úıdegi usaq-túıek jumystyń bári endi bunyń moınyna túsken. Birde uqsatyp, birde bytqynatyp júrip, áıteýir, úıde áıel joqtyǵyn bildirmegen bolady.

Jeroshaq janyndaǵy shóbi taptalǵan taqyr jerge dastarqan jaıyldy. Ár jerine maı tamǵan teńbil-teńbil aq jaýlyq ústine býy burqyraǵan qara astaý, eki tostaǵan, eki qasyq qoıyldy. Bári aǵashtan jasalǵan, báriniń erneýi ketik-ketik. Ǵazıza marqum dúnıe-múlikke mán bermeıtin jan edi, barǵa qanaǵat, joqqa salaýat aıtyp júre beretin. Kerekti zattyń barlyǵyn Esbergenniń ózi taýyp ákeletin. Ákeletin, tabatyn jeri — anaý etektegi uıǵyr-duńǵan aýyly. Ǵazıza qaıtqaly oǵan da nebári eki-aq ret bardy. Baraıyn degen joq, aldymen nasybaıy, sosyn shaı-shaqpyty taýsylyp qalǵan.

— Erteń erte júrip ketemiz ǵoı, aǵa, á? — dedi sorpasyn soraptaı iship otyrǵan Qojyq.

— Qudaı qalasa.

— Qudaıǵa qarap otyramyz ba? Ne de bolsa, júrip keteıik, aǵa.

— Táıt ári! Qudiretke til tıgizgeni nesi? Sózdiń boǵyn sóılemeı, jónin sóılemeısiń be bylaı! Qojyq jym boldy. Sosyn muryn astynan mińgirlep:

— Meniki ánsheıin «ushpaq bolsań zymyra» degen ǵoı, aǵa, — dedi.

— Usharsyń, zymyrarsyń, biraq qonatyn jerde qolyn sozyp, qushaǵyn ashyp turǵan kim bar bizge? Sen maǵan súıenersiń, al men kimge súıenem? El deıtin mende ne el qaldy onda? Baıaǵy kózkórgender arasynda qıyn-qystaý kúnderden aman qalǵany az shyǵar. Sol azynyń ózi «Oıbaı, Esbergen keldi!» dep malaqaıyn aspanǵa atar deımisiń? Birinshi kúni «Qytaıdan keldi» dep qarsy alar, ekinshi kúni «Qytaı keldi» dep jar salar. Tiri bolsaq, oǵan qulaǵymyz úırener áli.

Qojyq tunjyraı jerge qarady. Jýan moıny ıilip, eńsesi túsip ketkendeı.

— Endeshe jyly ornymyzdy nesine sýytamyz, aǵa? Osy jerde-aq júre bermeımiz be?

Esbergen myrs etti. Árıne, Qojyqqa báribir. Tek bunyń janynda júrse bolǵany. Bunyń janynda júrse, qarynnan qam jemesin biledi. Qý tamaqtan basqa bu shirkinde ne ýaıym, ne muń bar deısiń.

— Qojyq, — dedi Esbergen ony synamaq bolyp. — Men bolsam ataqonysymdy izdep baram. Ol jerde ákemnen qalǵan iz bar, sheshemnen qalǵan kóz bar. Al sende she? Yqylymda ótken batyr babań Kókennen bastap, keshegi seri ákeń Seıdálige deıin anaý qyrdyń basynda — eski qorymda jatyr. Mynaý taýdy Kókentaý, irgedegi myna bulaqty Kókenbulaq deıdi. Bári de seniń ata-babań at baılaǵan, qazyq qaqqan jer. Bulardy sen qalaı qıyp ketesiń? Qalmaısyń ba osynda? Myltyq, qaqpan, kerek-jaraǵyńdy túgel tastap ketemin. Birdeme etip kúneltersiń ózińshe...

— Jo-joq, qalmaımyn, aǵa. Ólsem de senen qalmaımyn! — dep Qojyq yrshyp tústi. — Bul jer Kókenniń jeri ekenin bilseń, sen ǵana bilesiń. Basqa kim biledi? Jurt buny kúni keshege deıin Metreıdiń shoshqasy órgen Kókentaý demeýshi me ed? Odan keıin qara qytaı qoıdaı órip júrip, baqa-shaıan aýlaǵan Kókentaý emes pe edi? Babam Kókenniń batyr bolǵany ras shyǵar, ákem Seıdáliniń seri, aqyn bolǵany da ras shyǵar, biraq maǵan olardan «urpaǵy» degen bir aýyz sózden basqa ne qaldy? «Óli arystannan tiri tyshqan artyq», baıaǵy batyrdan da, keshegi aqynnan da men úshin endi sen artyqsyń, aǵa. Atam da sensiń, ákem de sensiń endi maǵan. Endeshe bul jerde meni qaldyram deseń — óltirip ket, qaldyrmaımyn deseń — alyp ket!..

Esbergen oǵan tańdana qarap qalǵan. Esi birde bar, birde joq, delquly dep júrgen adamnan mundaı sheshim kútpegeni ras-ty. İshteı rıza bolǵany jáne bar. Sońǵy kezde jalǵyzdyqtan jany qulazyp júr edi, Qojyqtyń bul sózi kókiregin sergitip jibergendeı boldy. Ony bir mezet qushaqtap turyp, mańdaıynan ıiskegisi keldi. Mańdaıynan ıiskep turyp talaıdan beri júrek basyn syzdatyp júrgen bar syry men muńyn oǵan aqtarǵysy keldi. Biraq osy oı, osy sezimniń lyqsyp kelip syrtqa shyǵar sátinde... jańa ǵana er minezben eńse kóterip otyrǵan Qojyqtyń qaıta tómen eńkeıip, týra qaraýǵa jasqanyp, bir músápir de miskin kúıge túse qalǵanyn kórgen Esbergen:

— Senen kóri kóleńkem artyq shyǵar, — degen de, ornynan oqys turyp, júre bergen.

Bul sóz aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin ózi de ańǵarmaı qalyp edi, tym talmaýyr jerden soqqanyn keıin bildi. Bunyń sońyn ala úıshikke súıretile kirgen Qojyq tereze túbindegi kúndegi jatar ornyna jete bere kesken terekteı gúrs etip qulap tústi.

— Áı, ne boldy?!. Jyn qaqty ma seni?! — dedi bul ashýlanyp. Ol úndemedi.

— Aý, ne jetti saǵan?! Nege úndemeısiń?! — dedi bul taǵy.

— Ol til qatqan joq, tek kókirek kere kúrsingeni estildi. Esbergen sonda ǵana álgi sóziniń Qojyqty soıyldaı sileıtip salǵanyn sezgen-di. Sodan túnniń bir ýaǵyna deıin kirpik ile alǵan joq. Qojyqtyń da ary-beri dóńbekship uıyqtaı almaı jatqanyn bildi. «Qaıdaǵy sóz qaıdan aýzyma túsip edi?..» degen ókinish Esbergenniń de ózegin órt jalaǵandaı etti. «Qoıshy, aıtylǵan sóz aıtyldy, endi nesine qınalam?..» — deıdi ózin aldarqatyp. Biraq, qansha oılaýdan qashsa da, óz sózi óz daýsymen qulaq túbin kúńgirletedi de turady. «Senen góri kóleńkem artyq shyǵar...» Jatyp alyp qos qolymen qulaǵyn basady. Joq, báribir ap-anyq estiledi. Óz sózi. Óz daýsy. «Senen góri kóleńkem artyq shyǵar... Senen góri kóleńkem artyq shyǵar...»

— Qojyq! — dedi sanasy ábden sansyraǵan bir sátte. — Oıaýmysyń?.. Ol úndemedi.

— Aý, batyrdyń urpaǵy!.. Ne boldy saǵan? Tirimisiń?! — dedi daýsyn sál kóterip.

Ol jaýap ornyna gúrs etip ary aýnap tústi de, estimegenim seniń sóziń bolsyn degendeı, jastyq qyp jatqan jaman tondy basyna múlde búrkep aldy. Amaly quryǵan Esbergen qaıtadan typ-tynysh jatyp oı qushaǵyna berilgen. Ol oılardyń ushy-qıyry joq edi. Oımen birge kóz aldynan kóshken eles te kóp edi. Sol elestiń, sol bir eski kórinisterdiń uzyn salqar tizbegi ótken kúnder súrleýin qýalap kelip, aqyry baıaǵy Aqsopy shaldyń appaq beınesin alǵa ákelip tosqan-dy.

...Budan on bes jyl burynǵy bir qońyr kúzdiń qońyrsalqyn keshi edi. Sol kúni Esbergen taýdan óte oljaly — qanjyǵasy qandy oralǵan úıine. Dál sol kúni, sol keshte óz otynyń basynan Aqsopy shaldy kórem dep bul oılady ma? Aqshyl uzyn shapanynyń etegi jer syzyp, aq kúmisteı saqaly omyraýyn jaýyp, bir qolymen asataıaǵyn ustap, ekinshi qolymen batar kúnniń sáýlesin kólegeılep, esik aldynda jol qarap turǵan adamnyń Aqań ekenin bul alystan-aq tanyǵan. Tanyǵan sátte tula boıyna ystyq qany júgirgen. «Taǵy da kelip qaldyń ba? Kel, jaryqtyǵym, kel!» — degen qýanyp. Kókentaýdyń ar jaq, ber jaǵynda otyrǵan jalǵyz-jarym úılerdiń qaısysyna bolmasyn Aqsopynyń anda-sanda bir soǵyp ketýi — shańyraǵyna Qydyr tústenip ótkenmen birdeı edi. Kelgende de jata-jastanyp, bir úıde uzaq jambas sarǵaıtpaıdy, bir túnese boldy, sosyn jyl qusyndaı kete barady. Sodan keıin Aqsopynyń tóbesin jarty jyl ótkende, ıa kúzde, ıa kóktemde bir-aq kóresiń.

Qys pen jazda qaıda júretinin eshkim bilmeıdi, jáne ony eshkim suramaıdy da. Qaıyr surap, salmaq salyp, el ústinen kún kórip júretin beıshara da jan emes, bir kıeri qaı ýaqytta da búp-bútin, tap-taza, kóńili toq, nıeti aq, kúpirshiliginen shúkirshiligi mol adam edi ol. Aqshyl uzyn shapanynyń ishinen moınyna asyp alatyn aq dorbasynda ámanda syldyrlaǵan tıyny, shúberekke túıgen bir ýys qumalaq, sosyn ártúrli shóptiń kepken tamyry men sabaǵy bolatyn. Óziń surap ótinseń, bal ashady, qumalaq salady. Al suratpaı-aq isteıtini — qoldyń, moıynnyń tamyrlaryn ustaý. Buny esh ýaqytta umytqan kezi joq, úıge kelip jaılanyp otyrysymen, birden osy sharýasyna kirisedi. Keremeti sol, jyp-jyly salaly saýsaqtarynyń ushymen ár jerdegi tamyryńdy jaılap ustap otyryp, bar aýrýyńdy qolmen qoıǵandaı dál aıtatyn jaryqtyq. Onymen de qoımaı, qaı aýrýǵa qandaı dári qoldaný kerektigin erinbeı-jalyqpaı túsindirip beretin. Qasıetińnen aınalaıyn sol Aqańnyń, sol aq júrekti qarıanyń ańnan bir ádemi oljamen oralǵanda aldynan shyqqanyn tym jaqsy yrymǵa balaǵan Esbergen. Attan túse ony qushaqtaı alǵan da:

— Aqa, ómiri shúrippeme ilikpegen bir ańdy búgin iliktirdim. Ne ań ekenin ózim de bilmeımin. Ne de bolsa sizdiń qanjyǵańyzǵa baıladym, — dedi ańqyldap.

— Buıyrǵanǵa shúkir. Ań arqalap júretin mende qazir qaı shama bar? Aty — meniki, zaty seniki bolsyn, mergen, — dedi ol.

Esbergen erdiń artqy qanjyǵasyna baılanǵan qyzyl ala qapty sheship ákelip, ishinen eliktiń laǵyndaı qyzylqońyr ańdy sýyryp alyp, Aqańnyń aldyna tastady.

— O, qudanyń qudireti! — dedi Aqań ańǵa eńkeıe qarap turyp. — Mynaýyń kúdir ǵoı.

— Ne deıd?.. Anyq kúdir me?.. — dep Esbergenniń ózi de oǵan shuqshıa tústi.

— Týra ózi. Bala kezimde Kóken batyrdyń qolynan bir ret kórip edim, sodan keıin keziktirip otyrǵanym osy. Bu jerde tuqymy múlde quryp ketken shyǵar desem, áli de bar eken ǵoı... Seniń qolyńa qalaı tústi bul?

— Qapysyn taptyq, qaq shekeden attyq, — dedi Esbergen kúlip. Biraq qalaı keziktirip, qalaı atqanyn ejiktep jatýdy artyq kórdi. — Bul ózi kıeli birdeme emes pe? — dedi sosyn.

— Ańnyń kıesizi bola ma, shyraǵym, degenmen, qońyr ańnyń qasıeti bólek qoı. Sonyń ishinde býaz janýardyń qarǵysy qatty bolady. Sondaı kúnáǵa batpasań bopty da.

— Alystan qaraýylǵa alǵan ańnyń býaz-qysyryn qaıdan bileıik, Aqa?.. Qudaı ózi keshirsin dep júre beremiz de.

— Bile-bilseń, shyraǵym, kúnáni istep alyp Qudaıdan keshirim surap júrýdiń ózi de kúná. Adam aldymen kúnásin jýyp baryp, Qudaıdan keshirimdi sodan keıin surasa kerek.

— Aqa, sonda ony qalaı jýýǵa bolady?

— Eń aldymen, neniń kúná ekenin bilýiń kerek. Odan keıin óz kúnáńdi moıyndaǵan lázim. Sosyn bir jamanshylyqtyń ornyn bir jaqsylyqpen, bir obaldyń ornyn bir saýappen, bir qıanattyń ornyn bir qaıyrymdylyqpen toltyrýǵa ylǵı da beıil bolsań, jýylmaıtyn ne kúná bar? Al tirshilikte kúnásiz pende bola ma, men de oǵan kezinde belshemnen batqanmyn. Jasymda atqaminer boldym, el bıligine aralastym. Qaraqan basymnyń qamy úshin qara halyqty talaı sorlattym. Bireýge tizem batty, bireýge tilim tıdi. Endi, mine, qysy-jazy tabanymnan taýsylyp, el kezip júrgen túrim mynaý. Bir adamǵa bolmashy jaqsylyq jasasam — jeńildep qalǵandaı bolam. Áıteýir, Qudaı aldyna tazaryp barsam degen nıet te meniki, — dep Aqań az-kem únsiz qalǵan. Sonan soń aıaq astynda sozylyp jatqan ańnyń artqy bir sıraǵyn kóterip turyp shap ortasyna qol salyp, shybyǵy men umasyn sıpap kórgen de:

— Iiskep baıqa, ne sezesiń? — dep álgi qolyn bunyń murny na taqaǵan.

Bir ǵajap ıis, átirdeı jaǵymdy ıis saýsaq ushynan ap-anyq bilinip edi.

— Keremet! — dedi bul tańdanyp. — Mundaı ıisti buryn ıiskep kórsem, murnym pushyq bolsyn.

— Mine, kúdirdiń qudireti osynda. Estýimshe, bu shirkinniń júrip ótken, zár tókken jeriniń ózi jupar ańqyp tursa kerek... Bunyń osy umasy men shybyǵyn qytaılar qazirge deıin tek altynǵa baǵalaıdy. Óıtkeni belden aıyrylǵan erkekke budan asqan em joq, teginde, — dedi Aqań.

Esbergen qýlana jymıyp:

— Buny sizge berdim, Aqa, — dep edi, ol:

— Shyraǵym, men dúnıe qyzyǵynan qalǵan adammyn. Bergiń kelse, osyǵan shyn zárý bop júrgen bireýge ber. Ol — myna Kókentaýdyń arǵy betinde otyrǵan Metreı. Sen oǵan tegin bermeısiń, esesine altynnan qymbat asyldy alasyń.

— Qyzyq eken. Metreıge ol nege kerek?

Aqańnyń otty, jigerli kózderine jylt etip bir jyly kúlki uıalaı qaldy.

— Bala kerek, túsindiń be?.. Bala...

Osy mezette úıshik esigi syqyr etip ashylyp, aq oramalyn mańdaıǵa tarta baılaǵan Ǵazızanyń basy kóringen.

— Dastarqanǵa as túsirip qoıdym... Sýyp qalar... — dedi ol ádetinshe bıazy ǵana. Esik qaıta jabylǵan kezde Aqań:

— Baıqaýymsha... sende de bala joq-aý osy, — dedi aqyryn sybyrlap.

— Buıyrtsa bolar... Tym qartaıyp turǵamyz joq qoı.

— Áıteýir... senen kiná joq pa?

— Joǵá! — dedi bul. — O jaǵynan shúkirmiz, ázirge... Al úıge kireıik, Aqa.

— E, endeshe bopty. Qalǵan áńgimeni as ústinde aıtaıyn.

Syrttaı qaraǵanda, el kezip júrgen dýana, dárýish kóringenmen, Aqańnyń búkil boıynan bekzattyqtyń belgisi ańqyp turýshy edi. Sabyrly minezi, salmaqty sózi, kerbez júris-turysy, kelisti kelbet-pishini — bári-bári ózine týa bitti jarasymdytuǵyn. Ásirese, sol kúngi beınesi Esbergenniń esinde erekshe qalyp qoıypty. Aqsur shapanyn arqasyna jelbegeı jamylyp, aq kúmisteı saqalyn salaly saýsaqtarymen saýmalap qoıyp, tór basynda maldas quryp otyrǵan ol nebir ádemi áńgimeniń tıegin aǵytyp edi.

— Men Metreıdi jıyrmasynshy jyldardyń basynan beri bilemin, — dedi bir kezek aqquıryq shaı aldyna kelgende. — Bul ólkege alǵash taban tiregen kezinde ol otyzdan jańa asqan jigit bolatyn. Tegi, sábet jaǵynda baı-qulaqtardy kámpeskelep jatqanda beri qaraı jylystap ketse kerek. Sonda, men kórgen ýaqytta, onyń eki jıren aty men Marpa degen joıan sary qatynynan basqa kózge iliner baılyǵy kórinbegen. Endi qara, osy tóńirekte odan asqan qabyrǵaly, qaspaqty adam joq. Bir taýdyń jalǵyz ıesi de sol. Eń shuraıly, shúıgindi degen qoınaý-qolatty túp-túgel qorshap alǵan da sol. Qorshaý ishinde jaıylyp maraly júr. Úı irgesinde qorsyldap shoshqasy júr. Jylqynyń júırigi, sıyrdyń súttisi de sonda. Qaraǵaıdan qıyp salǵan úıi qandaı, kirseń shyqqysyz dep, áne, sony aıt. Aqyldy, aılaly, erteńin oılaǵan adamnyń tirligi osyndaı bolady... Al endi ol osy jerge qalaı ıe bop qaldy deısiń ǵoı?.. — Aqań qalyń qasty túkıgen qabaǵyn kóterip, Ǵazıza men buǵan suraýly pishinmen qarady da, — sender Metreıdiń úıinde malaı bop júretin Seıdáli degendi bilýshi me edińder? — dedi.

— Bilemiz, — dep Esbergen budan úsh-tórt jyl buryn ol qaıtys bolǵanda topyraq salǵanyn esine aldy.

— Á, solaı ma?.. Seıdáli senderge burynnan tanys eken ǵoı.

— Tanystyǵy ras, biraq dám-tuzdas bolǵan emespiz. Ózińiz bilesiz, biz munda keıinirekte kelgen kirmemiz. Onyń burynǵy kúnderinen kóp habarymyz joq. Bizdiń úıge ol anda-sanda tek bas suǵyp qana shyǵatyn. Uzyn boıly, at jaqty, aryq kisi edi marqum. Esimde qalǵany — ylǵı da yńyldap án salyp júrýshi edi.

— Onyń túbine jetken de sol án, — dep Aqań tereń kúrsingen. — Sender ony ábden kúıi ketip, tozǵan shaǵynda kórdińder ǵoı. Bir kezde bul óńirde Seıdálini bilmeıtin, Seıdáli dese ishken asyn jerge qoımaıtyn pende balasy bolmaıtyn. Ákeden qalǵan baılyǵy, Qudaıdyń bergen óneri bar ony el-jurty erkeletýin erkeletip-aq edi. Biraq baılyq ta, óner de ustaı bilgenniń ǵana ýysynda qalmaı ma, Seıdáli sony ustaı almady. Jas kezinde aılap-jyldap el aralap, án salyp, saýyq-saıranmen dúrildetti de júrdi. Qaıda jıyn, qaıda toı — Seıdáli sonda boldy. Júrgen jerinde alqaly top alaqanǵa kóterdi. Oıpyrmo-oı, ózi de ánshi dese, naǵyz ánshi edi-aý! Ashyq ádemi daýsyn asqaqtata kótergen kezde ushqan qus, soqqan jel, aqqan ózen bir bir sát toqtap, qybyrsyz qatyp qalǵandaı bolatyn. Nesin aıtasyń, myńnyń birine bitpes óner sondaı-aq bolar... Biraq bul ónerdiń oǵan baqqa emes, sorǵa bitkenin ol ýaqytta kim bilgen? Jasy qyryqtan asqanda seriliktiń qyzyǵy ketti, qyzýy qaıtty. Keshegi aıhaı jıyrma bes pen oıhoı otyzdyń jeligi basylyp, endi tirshilik qamyn, sharýanyń jaıyn oılaıtyn da kez jetken. Ony oılaıyn, qolǵa alaıyn dese, qormal joq. Ákeden qalǵan bar baılyqty baıaǵyda-aq shashyp taýysqan. Jylqydan jal, sıyrdan syńar múıiz qalmaǵan. Osy kúngi Metreı otyrǵan orynda Kókeńniń eski qystaýy, ony jaǵalaı qonystanǵan jarly-jaqybaıdyń tórt-bes úıshigi bar edi. Seıdáli serilik quryp júrgende olar da tozyp bitken. Dál osy tusta oǵan áldeqaıdan aýyp kelgen Metreıdiń jolyǵa qalǵany. Qý orys ony ary aınaldyryp, beri aınaldyryp, maıly qasyqtaı jylpyldap júrip, aqyry san jyldan beri bir áýlettiń úrim-butaǵyna qutty qonys, qasıetti meken bolǵan myna taýǵa bir-aq kúnde jalǵyz ıe bop shyǵa kelgen. Sondaǵy Seıdáliniń búkil taýdyń qunyna alǵany ne deısiz ǵoı? Bir ýys sólkebaı, on bulǵynnyń terisi. Sólkebaıdyń ne ekenin bilýshi me edińder?

— Taza altynnan quıylǵan aqsha emes pe? — dedi áńgimeni uıyp tyńdap otyrǵan Esbergen.

— Iá, altyn aqsha. Bir sólkebaıǵa birneshe jylqy alýǵa bolady, — dep Aqań sózin ári jalǵaǵan. — Jylqy demekshi, Seıdáli álgi aqsha men on bulǵynnyń terisin alyp, bul ólkeden taǵy joq bop ketedi de, kelesi jyly bir úıir jylqyny aldyna sap, bir shúıkebasty janyna ertip, Metreıge qaıta oralady. Kózdegeni — ákesiniń eski qystaýy, oıy — qalǵan ómirin sonda ótkizý.

— Qystaý kerek bolsa, ony meniń jerimnen kóshirip áket. Oǵan shamań kelmese, meniń malymdy baǵyp, sharýamdy istep, osynda júre ber, qystaýyńda tura ber, — deıdi Metreı. Amalsyz sońǵysyna kelisedi. Sóıtip qulshylyqtyń, malaılyqtyń qamytyn solaı kıedi Seıdáli. Jer ıesi, ata-baba arýaǵy solaı atady ony. Budan keıingi tirligin táptishtemeı-aq qoıaıyn, kisi esigindegi adamnyń kúni belgili ǵoı. Meniń endigi aıtarym basqa. Manadan bergi sózimniń toqeteri de sol bolmaq... Qysqasy, senderge bir qolqa salaıyn dep otyrmyn, — dep Aqań bularǵa synaı kóz salǵan.

— Aıtyńyz, sizden aıarymyz joq, — dedi Esbergen.

— Qulaǵymyz sizde, ata, — dedi Ǵazıza da syzylyp.

— Aıtsam... sender keler jyldyń aldynda sol Seıdáliniń áıeli ózennen sý alyp kele jatqanda, jasyn túsip mert bolǵan. Artynda bir jastan jańa asqan balasy qaldy. Ol bala jetige tolar-tolmasta Seıdáliniń ózi kóz jumdy da, bir áýletten qalǵan jalǵyz tuıaq dini basqa bireýdiń qolyna kóshti. Qojyq degen sol kógenkóz qazir de sonda, Metreıdiń shoshqasyn baǵyp júrip jatyr. Endeshe ony baýyrymyzǵa almasaq, qazaqtyǵymyz qaısy, musylmanshylyǵymyz káne? Baıqaımyn, sender de bir jas ıiske zar bop otyrǵan sıaqtysyńdar. Qudaıdyń peıili túsken kúni oǵan da jetersińder. Ázirge osy balany baýyrlaryńa sala tursańdar deımin de men...

Ǵazıza jaýlyq ushymen kózin súrtti. Esbergen sál oılanyp otyryp:

— Men qarsy emespin, Aqa. Biraq ózine qolǵanat bop júrgen balany Metreı ońaılyqpen bere qoıa ma? — dedi kúmánmen.

— O jaǵyn ózim kelistiremin. Men odan Qojyqty buryn da bir-eki ret suraǵam. Ol kezde bermegen. Endi beretinine senem. Óıtkeni onyń eń zárý dúnıesi qazir bizdiń qolymyzda. Ol — anaý jatqan kúdirdiń shybyǵy. Bunyń Metreıge ne úshin kerektigin óziń sezersiń... Marpadan keıin alǵan jas áıeli bar. Ol da adam. Olar da kádimgi erli-baıly adamdar sekildi tósek qyzyǵyn kórgisi keledi. Kúdirdiń shybyǵy altynnan qymbat ekeni ras. Biraq bul jalǵanda adamnan qymbat ne bar? Aq nıetpen, jaqsy yrymmen Qojyqty bala etip alsańdar, Qudaı tileýlerińdi berip, ol da sońynan bir shunaqty erter áli.

Sóz osymen bitken. Erteńinde Esbergen Aqsopyny Metreıge ertip baryp, osy Qojyqty úıge alyp qaıtyp edi. Shúkirshilik, joly aq, aıaǵy qutty boldy, Aqań aıtqandaı, Qudaı bulardyń da tileýin berip, arada bir jyl ótkende, rasynda, Qojyq sońynan bir shunaqty ilestirdi — qyryqtan asqan shaǵynda Esbergen uldy boldy. Jataǵan úı qyzyqqa, jarym kóńil qýanyshqa toldy. Bar peıil, bar nazar endigi jerde jalǵyz ulǵa aýyp, Qojyq birtindep tasada qala bastady. Ǵazıza men bul talbesikke eki jaqtan tónip, quıtaqandaı qyzylshaqany ólip-óship óbektep jatqanda, ol bir buryshta montıyp únsiz otyrýshy edi. Bul úıge óziniń kóldeneń kep qosylǵan bógde ekenin, jatyry basqa jat ekenin sondaı sátterde ol júregi qan jylap turyp sezingen shyǵar. Al bir shańyraqta kúneltip, bir tabaqtan as iship júrip ózin bógde sezinýden ótken qandaı qasiret bar? Ol, árıne, bótendiktiń, bógdeliktiń ashshy dámin aldymen Metreıdiń úıinde tatty, «jetim qozy túrtinshek, túńiler de otyǵardyń» kúıin sonda keshti. Munda kelgende de birden es jıyp, eńse kóterip ketken joq, balaǵa tán bar qasıet — erkindik, erkeliktiń bári boıynan áldeqashan sýyp qalǵandaı edi. Buny Esbergen bilmedi emes, bildi. Biraq onyń jasyǵan júregin janıyn, óshken otyn jaǵaıyn dedi me? Ǵumyrynda bir ret ony mańdaıynan ıiskep, betinen súıip kórdi me? Joq, «Áı, Qojyq, óı, ynjyqtan» basqa ol budan qaıbir jyly sóz estidi? Óstip ósken Qojyq búginde ókpeshil de kinámshil, bir adamnyń betine qarap sóıleı almaıtyn jigersiz de ynjyq bolmaı qaıtsin? Endeshe ony jazǵyratyn, kinálaıtyn qaı jóni bar Esbergenniń? Iá, bárine kináli ózi. Basqasyn bylaı qoıǵanda, álgindegisi Qojyq keshiretin sóz be edi?.. «Senen góri kóleńkem artyq shyǵar...» Qap! Qalaı aýzynan shyǵyp ketti eken? Amal joq, oılanbaı sóıledi, opyq jedi, mine.

Esbergen osy bir eski eles, eski shıyrdyń shyrmaýynda bas qatyryp jatyp, tek tańǵa jýyq qana kirpik ilip edi...

— Aǵa, kettik pe? — dedi qarajaldy jetektep ákep aldyna tosqan Qojyq.

— Kettik, batyrdyń urpaǵy. Qudaı joldy ońǵarsyn. — Esbergen ornynan shıraq turyp, ala qorjyndy erdiń artqy qasyna eki bólip tastaı saldy da, lyp etip atyna minip aldy.

— Shúý, janýar, — dedi sosyn qarajaldyń basyn sonaý bıiktegi asýǵa qaraı buryp.

— Shúý, — dedi bunyń sońynan kúreńqasqaǵa jaıdaq mingen Qojyq ta. Eki at qulaqtaryn qaıshylap, jele jorta jóneldi.

* * *

...Ushy qıyrsyz sary dala. Sary dalanyń bir ushynda — sary bel. Sary beldiń baýyry — saǵym ba, álde... shalqar kól. Shartabaq kún tóbede. Shalqyǵan ystyq jer-kókte. Tabanyn tasqa tildirip, janaryn jasqa jýdyryp, mańdaıyn jel qańsytyp, tańdaıyn shól keptirip, sar jelip keledi Saryatan. Taýsylmaıdy sary dala, jetkizbeıdi sary bel. Sary beldiń ar jaǵy — bota kúngi mekeni. Bota kúngi mekenin bozdap izdep keledi, júrektegi bar sherin qozǵap, izdep keledi.

— Óı, jalǵan-aı! — At aıaǵy asý ústine jetkende Esbergen kókirek kere dem aldy. Ańqyldap aldan jel esti. Tynysy birden keńidi. Jańaǵy órge tartqan taspa jol, tas qıaly tar ańǵar artta qalǵan tasada. Aldyda endi — alyp astaý keń oıpat. Keń oıpattyń bir sheti sonaý alys kókjıektegi Kógildir taýǵa tirelgen. San jyl boıy Esbergenniń túnde túsinen, kúndiz esinen shyqpaǵan, kún saıyn osy asýǵa sabylyp kelip, sarǵaıa qarap ketetin Kógildir taýy sol — áne. Órkesh-órkesh shyńdary, shoǵyr-shoǵyr shoqysy kók munarǵa oranyp, kósilip jatyr jaryqtyq. Kógildir taýdyń ar jaǵy — qasıetti atamekeni, qut qonǵan qara qonysy. Býyrqanyp aqqan Buqtyrma, syldyraı syńsyǵan Aqtuma, qara ormandy Maıshoqy, dara shyńdy Tasshoqy — bári-bári sol jerde, qasıetti atamekende. Qudaı-aý, oǵan da jeter kúnniń jetkeni me shynymen?

— Qosh, Kókentaý! — dedi Esbergen sońyna sońǵy ret burylyp.

— Qosh! — dedi Qojyq ta atyn tebinip qalyp.

* * *

Taram-taram taspa jol birde oıǵa quldyrap, birde órge umtylyp, Kógildir taýdy betke alyp, sylańdaı qashyp barady. Jol ushyna jetem dep, at ústinde tepeńdep Esbergen men Qojyq ta sýyt júrip keledi. Tas tóbeden kún aýǵan. Kóleńke basy uzarǵan. Úp etken jel, tyrs etken bógde dybys joq, tek at tuıaǵynyń dúbiri ǵana qulaqta. Quba tústi, qulan júristi qarajal sońyndaǵy mástek kúreńqasqaǵa aıańmen de, jelispen de bir jetkizbeı keledi.

— Qojy-yq... — dep Esbergen aragidik art jaǵyna moıyn buryp qoıady. — Barmysy-yń?

— Barmyn ǵo-oı, — dep ol jaıdaq atyn tebinip, aıaqtary solańdap, Qarajalmen keı mezet qatarlasyp qalady.

— E, bar bolsań bopty, batyrdyń urpaǵy.

Budan keıin Qojyqty taǵy umytyp ketedi. Umytaıyn demeıdi, sanasynda sapyrylysqan san túrli oılar soraby ótkendi sharlap-shıyrlap, erteńdi barlap-qıyrlap, kóz aldyndaǵy bar dúnıeden aýyq-aýyq aýlaqqa ala qashady. Kókiregi alyp-ushyp áldeneni ańsaıdy. Biraq neni? Kóńil shirkin sharq uryp áldekimdi izdeıdi. Sonda kimdi? Bilmeıdi. Biletini — buny aldynda kútip turǵan eshkim joq. Kózden ketken kóńilden de ketedi. Al bunyń atalastyń kózinen, aýyldastyń aldynan ketkenine tabany kúrekteı jıyrma tórt jyl, minekı. Jıyrma tórt jylda bir urpaq túgel aýysty. Káriniń ornyn jas basty. Eski kózderden kim qaldy, aǵaıynnan kimder bar? Barynyń ózi Esbergendi tanı ma? Endeshe... eńirep tabysar eli de, en sap ketken jeri de joq ekenin bile tura bul jaqqa Saryatandaı sar jeldirgen, Qudaı-aý, sonda qandaı kúsh? Samaıyna aq túsip, saqal-murtqa daq túsip, sarkidir bolǵan shaǵynda kóńilin alyp-ushtyryp, áldebir alys qıandy ańsatyp qoıǵan neniń ǵana qudireti? Ne bolsa da, áıteýir, sanany ylǵı sarǵaıtyp, júrekti ámse syzdatyp turar bir dertke dýshar bolǵanyn Esbergen kópten beri sezgen-di. Óstip júrgende jalǵyz uly mert boldy. Bul — ózi de shyǵaıyn dep turǵan kózge shybyqtan kem tımegen.

Ras, ótken jylǵy sol qaza Esbergendi eseńgiretip ketip edi. Kúndiz kúlki, túnde uıqydan aıyryldy. Atar tańdy kirpik ilmeı atqyzyp, batar kúndi qabaq ashpaı ótkizgen kúni qanshama?! Tańerteń moınyna myltyq asynyp, ańǵa attanǵan syńaımen úıden únsiz shyǵyp ketetin de, qyr jelkedegi beıitti betke alatyn. Beıit basyna kelgen soń, Qarajaldy qańtaryp qoıyp, jańa úıilgen jas topyraqty sıpalap, uly sáske bolǵansha uzaq-uzaq otyratyn oılanyp. Til qatpaıtyn, kózinen jas ta shyqpaıtyn. Quddy beıit qasyna turǵyzyp qoıǵan qara tastaı melshıip, qum topyraqtaı bezerip, qaqqan qazyqtaı qatyp qalýshy edi Esbergen. Sosyn biraýyq kózi botalap, qarsy aldynda meńireý múlgip turǵan Kókentaýǵa qaraıtyn. Kókentaýdyń balaǵynan ushar basyna deıin syńsyǵan qalyń orman-dy. Onda buıra-buıra buta men salba samyrsynǵa deıin aǵash ataýlynyń alýan túri bar edi. Biraq Qudaı bir túp moıyl qımapty. Bir túp moıyl! Jo-joq, bir túp emes, Esbergenge keregi onyń bir-aq tilim qabyǵy bolatyn. Sol bir tilim qabyq qana balasyna kóldeneń jabysqan keselden qutqaratynyna Qudaıdaı sengen bu jazǵan. Sengen soń da jany qalmaı izdep edi jer-kókten...

— Óı, jalǵan-aı! — Esbergen bir qyrqaǵa shyqqanda artyna moıyn burǵan-dy. — Qojy-yq, barmysyń?

— Barmyn ǵo-oı... — Qarlyǵyńqy, sharshańqy daýys edáýir jerden báseńdeý ǵana estildi. Jaıdaq aty taqymyn qajap kele me, álde alys joldan qajydy ma, kim bilsin, Qojyqtyń buǵan ilesýi qıyndap bara jatqandaı.

— Bar bolsań bopty, batyrdyń urpaǵy. — Esbergen tebinip qoıyp, taǵy da uzaq joldyń, uzaq oıdyń sorabyna tústi.

...Iá, bul alty kún boıy attan túspeı, bel sheshpeı moıyldyń bir tal qabyǵyn zar eńirep izdegen. Tóńirekte barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalǵan joq. Qoınaý-qolat, saı-sala, ózen boıyn túk qaldyrmaı súzip shyqty adaqtap. İzdegenin tappady. Al ishken asy ishinen sýdaı aǵyp toqtamaı, az-aq kúnde ınelikteı buratylyp qalǵan balasy kóz aldynda jas quraqtaı qýrap-solyp bara jatty sát sanap. Aqyry kóktemniń bir maıdaı erigen aq shýaqty tańynda, kúnniń nury taý basynan endi ǵana tógilip kele jatqanda... jalǵyz uldyń aqtyq demi úzildi. Sol kúnnen bastap Esbergenniń bul ólkeden kóńili múlde sýyǵan. Sol kúnnen bastap esi aýysqan, shalyq urǵan adamnyń bir jyndy súreı kúıin keshkeni jáne bar. Tegi, keshegi qoınaý-qolat, saı-salany kezip júrip: «Átteń, moıyl! Átteń, moıyldyń bir tilim qabyǵy!» — dep zar jylatqan jalǵyz sóz mıyna ábden sińip qalǵan sekildi. Endi kúndiz-túni sol sóz esinen shyqpaıdy, til ushyna qashanda «moıyl» iligip turady, qaraıǵannyń bári buǵan moıyl bolyp kórinedi. Bunyń sońy Esbergendi baıaǵy jastyq shaǵyna, Buqtyrmanyń jaǵasy men Moıyldysaıdyń boıyna qaraı súıreıdi. Bir ǵajaby... munda taban tiregen alǵashqy jyldary artta qalǵan sol Buqtyrma men Moıyldysaıdy oılaýdyń ózi qorqynyshty edi. Oılasa boldy, nebir sumdyq jaılar kóz aldyna kele qalatyn da, tóbe quıqasy shymyrlap qoıa beretin. Ras, sumdyq jaılar edi ol... Ár úıde kirpigi ǵana qımyldap jatqan kók qaryn bala... Bala qasynda bir túıir dánge, bir tamshy nárge zar bolyp máńgirip otyrǵan shesheler... Syrtta ıt pen mysyq qýyp, ustaı almaı táltirektegen ash-aryq ákeler... Jol jıekterinde qap-qara bolyp isinip, qulap jatqan arystaı azamattar... Syńsyǵan daýys... Yńyrsyǵan únder... Osy súreńsiz sumdyq sýretter Esbergendi shyrt uıqysynan shoshytyp oıatqan da kezi kóp. Biraq ýaqyt óte kele bul sýretter birtindep kózinen kómeskilene bergen de, olardyń ornyn basqa bir ádemi, júrekke jyly kórinister aýystyra bastaǵan. Onda da kóretini — álgi Moıyldysaı... Moıyldysaıdan maıysyp sý alyp kele jatqan moıyl kózdi momyn qyz... Momyn qyzdy bir túp moıyl túbinde urlana kútip, uıala qyzaryp turǵan jas jigit... Tasbulaqtyń syldyry... Jas júrektiń dúrsili...

— Óı, jalǵan-aı...

Sol moıyl kózdi momyn qyzdyń keıin óziniń jary bolaryn Esbergen sonda bildi me? Joq, úsh uıyqtasa túsine de kirmegen. Taǵdyr ekeýin tarshylyq kezde taǵy bir jolyqtyrdy da, máńgige qosaqtap qoıa bergen bul jaqqa. Sol kesh, sol tún ǵaıyptan bolǵan bir qyzyq, áıteýir...

Ashtyqtan ábden qaljyraǵan qalyń eldiń aldy aqyrynda arǵy betke jylystap jatqan kez edi. Ata-anadan erte aıyrylǵan soqa basty Esbergen de kóp qaraǵa ilesip, betti alysqa burǵan. Art jaǵynda qaraılaıtyn jalǵyz ǵana qımasy — anda-sanda Moıyldysaıda qos júrektiń lúpili birge soǵatyn moıyl kózdi momyn qyz-tuǵyn. Keterde ony taǵy bir kórip qalaıyn degen nıetpen at basyn ádeıi Moıyldysaıǵa buryp edi keshtetip. Ádetinshe jar túbindegi jalǵyz úıden júz qadamdaı jerdegi qalyń moıyl ishine kerbestisin jasyryp qoıyp, qyzdyń syrtqa shyǵýyn kútip edi sarylyp. Iá, sarylyp kútken. Buryn kún batar aldynda ylǵı da irgedegi tas bulaqqa kelip sý alatyn momyn qyz. Sý almasa, kók kóılegi kólbeńdep syrtta júrýshi edi kóbinde. Bul joly zym-zıa. Jym-jyrt. Sút pisirim ýaqytta jataǵan úıdiń esigi bir ashylǵan emes. Óz betinshe kirip barýǵa qara shaldan qorqady. Shynashaqtaı boıyna qaramaı shaq-shaq etken qatal kisi edi jaryqtyq. Aqyry kútýmen kún batqan... Qap-qarańǵy tún bolǵan. Sosyn... Úıdiń bergi betindegi jalǵyz jetim terezeden bolmashy jaryq jylt ete qalǵan kezde, ábden shydamy taýsylǵan Esbergen úıge tura umtylyp edi... İshine kirip kelse... tór basynda búk túsip shal jatyr. Qasynda bilteli shamdy jaǵyp qoıyp, moıyl kózdi momyn qyz otyr egilip. Uzyn qara shashy dýdyrap betine túsip ketken.

— Ki-im?.. — dedi shal yńyrsyp.

— Esbergen, — dedi qyz álsiz ǵana daýystap. — Á-álgi a-ańshy bala ma?.. Basymdy kó-ótershi, qulynym, — dep shal yqylyq ata til qatty.

Qyz ornynan tura berip, etpetinen tústi. Esbergen umtylyp kelip, ony súıemeldep qaıta otyrǵyzdy da, sosyn shaldyń basyn kóterip, arqasyna eki jastyqty tıanaqtap qoıdy.

— A-ashpyz, balam... Be-es kún bo-oldy, nár syzǵamyz joq, — dep shal kemseńdep jylap jiberdi. — Me-eni qoıshy, myna bala óletin bo-oldy.

Esbergen atyp syrtqa júgire jóneldi de, kúndiz kól betinen atyp alǵan eki úırektiń birin jedel úıge alyp keldi. Dereý qazan astyna ot jaqty. Áp-sátte et pisti. Ystyq sorpany shal men qyzǵa aldymen qasyqtap berip, ash ózekterine nár júgirtip aldy da, endi óle qoımas degen kezde qustyń jumsaq etin japyraqtap týrap, az-mazdap aýyzdaryna sala bastady. Nedáýir ýaqyttan soń ekeýi de jan shaqyryp, boılaryna ál kirip, kádimgideı adam bop qalyp edi.

— Balam, — dedi shal keýdesin tikteı otyryp. — «Ólmegenge óli balyq» degen, seni Qudaı bizdi óltirmeıin dep jibergen shyǵar. Bizdi deımin-aý, men — asarymdy asaǵan, jasarymdy jasaǵan adammyn, bárinen de myna tel ósken teńdesińe qıyn bop tur ǵoı... Senen qalǵan jarty úırektiń eti bul ekeýimizge jarty kúnge azyq bola ma? Ólsem — men óleıin, teńdesińdi aman alyp qal, balam. Keshkilik úı syrtynan atyńdy talaı kórip em, «uly sózde uıattyq joq», tegin kelip júrmegen bolarsyń, sol atqa endi ekeýiń birge minip ketińder. Moınyńda myltyǵyń bar adamsyń, torǵaı atyp jeseńder de ashtan ólmessińder.

— Ata, men arǵy betke ótip baram, — dedi bul kúmiljip.

— Ne, arǵy bettegi bireý saǵan jalǵyz kel dep pe edi? — dep shal shaq ete qaldy.

— Jo-joq.. Ózine qıyn bolmasa degenim ǵoı... Ala keteıin, ata, ala keteıin, — dep bul qalbalaq qaqqan. İshteı qýanyp turǵany da ras edi.

— Endeshe... Qudaı joldaryńdy ońǵarsyn! Ámın! — dep shal betin sıpaǵan.

Sol kúni tún aýa ózimen birge alys jolǵa attanyp ketken moıyl kózdi momyn qyz búginde jat topyraqty jastanyp qalǵan Ǵazıza edi!..

— Óı, jalǵan-aı!

Iá, ol jat topyraqty jastanyp, máńgige artta qaldy. Bul bolsa, mine, Saryatandaı sar jelip, Moıyldysaıyn izdep keledi. Áldekimdi saǵynyp izdep keledi. Kóz aldynda — moıyl kózdi momyn qyz. Moıyl kózdi momyn qyz — endigi jerde qýsań jetpes, qolǵa túspes, bálkı, bunyń jas shaǵy shyǵar, kim bilsin...

— Aǵa-a!.. Aǵa-aý, toqtashy!

Jol ushy Kógildir taýdyń etegindegi úlken ózenge tirelgende, art jaǵynan Qojyqtyń aıqaılaı daýystaǵan jalynyshty úni estildi. Biraz keıindep qalǵan eken, Esbergen at basyn tejep, kútip aldy.

— Ne boldy? Sharshadyń ba, batyrdyń urpaǵy?

Qara terge malshynǵan kúreńqasqany tekirektete jelip kep, bunyń aldyna toqtaǵan ol, jaýap ornyna at jalyn qushaqtap jata ketken.

— Aý, ne jetti saǵan? Nege úndemeısiń? — dedi Esbergen. Ol basyn kóterip, buǵan kináli adamdaı jápekteı qarady.

—Aǵa... men bir nárse oılap kelem... Manadan beri oıladym...— dep taǵy únsiz qaldy. Birdeme aıtýǵa jasqanyp turǵandaı.

— Atyńnan tús. Boı jazyp alaıyq, aıtaryńdy sonda aıtasyń, — dedi Esbergen.

Ekeýi jerge túsip, attardy qalmaqsha baılap qoıdy da, kók shóptiń ústine kep otyrdy.

— Aǵa, men osy bir nárse oılap kelem. Aıtsam, renjimeısiń be? — dedi ol jer shuqı otyryp.

— Aıt. Ne oılap kelesiń sonda sen?

— Aǵa, men osy keıin qaıtsam qaıtedi?

— Ne deıd?! Nege qaıtasyń?! — Esbergenniń daýsy qattyraq shyǵyp ketti. Qojyqtan basqany kútse de, dál buny kútken joq edi.

— Ákemdi oıladym... Ólerinen bir jyl buryn Metreıdiń úıine kelgen orystarmen karta oınap, astyndaǵy kúmistelgen erin, aıaǵyndaǵy ámirqan etigin uttyryp alyp, keıin qatty qapalanyp edi. Sonda aıaǵyna shárkeı kıip otyryp: «Erden aıyryldym — jaıdaq boldym, etikten aıryldym — maımaq boldym, jerden aıryldym — beıbaq boldym. Sirá, men ońbaıtyn shyǵarmyn» degeni búgin taqymym qajalyp, quıryǵym oıylyp kele jatqanda esime tústi. Tańerteń jolǵa shyqpaı jatyp erim syndy. Bul jaqsy yrym bolmas, aǵa. Sosyn... ata-baba jerin tastap ketsem — men de ońbaıtyn shyǵarmyn. Ruqsat berseń, men keıin qaıtaıyn, aǵa.

Qojyqtyń betine tańyrqaı qarap, túksıip otyrǵan Esbergenniń sálden soń qabaǵy birtindep ashylyp, dóp-dóńgelek qyran kózderine jyly shýaq oınap shyǵa keldi. Sosyn Qojyqty qolynan ustap turǵyzyp, qapsaǵaı mol deneni qapsyra qatty qushaqtap:

— Aınalaıyn, balam-aı, — dedi emirenip. — Týmasań da týǵandaı bop ketip eń, biraq ishińdegi bar asylyńdy kóre almaǵan, asha almaǵan ekem ǵoı. O bastan qolbala dep qor ǵyp kelgen ekem ǵoı. Shyn asyldyń synyǵy, has tulpardyń tuıaǵy ekenińdi endi ǵana bildim, balam, kesh meni!.. Múmkin bárine kináli men emes, eń áýeli ákeń shyǵar keshegi. Jerin satqan, elin satqan adamdar eki dúnıede ońa ma?! Nemerege nesibe, shóberege nápaqa edi ǵoı Kókentaý... Joq, Kókentaýdy eshkim alyp ketken joq. Senińdaǵy kúniń týar bir kezde. Tart, balam, týǵan jerińe, qaıt, qalqam, Kókentaýyńa! Menen ruqsat, qaıyr-qosh!

Kóz jasyn jeń ushymen bir súrtip tastap, Qojyq kúreńqasqaǵa qarǵyp mindi. Janaryn jasqa shylap turyp, Esbergen de qarajalǵa qaıqaıa qondy.

Biri Kógildir taýdy betke aldy.

Biri Kókentaýǵa buryldy.

...Ushy-qıyrsyz sary dala. Sary dalanyń bir ushynda sary bel. Sary beldiń baýyry — saǵym ba, álde shalqar kól. Shartabaq kún tóbede. Shalqyǵan ystyq jer-kókte. Tabanyn tasqa tildirip, janaryn jasqa jýdyryp, mańdaıyn jel kúnsitip, tańdaıyn shól qańsytyp, sar jelip keledi Saryatan. Taýsylmaıdy sary dala, jetkizbeıdi sary bel. Sary beldiń ar jaǵy — bota kúngi mekeni. Bota kúngi mekenin bozdap izdep keledi, júrektegi bar sherin qozǵap, izdep keledi.

---