InfoHub Logo

Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqta kún jańa ǵana shyǵyp, sary altyn sarǵaldaq gúlderiniń hosh ıisine lyqyldaǵan kógildir tuman aral tastarynan kókke kóterilip turǵan kez.

Aspannyń aqshyl kúmbeziniń aıasynda, manaýraǵan qap-qara sý jaıqynynyń qaq ortasynda jatqan aral kún táńiriniń aldyna shalǵan qurmandyqqa mezgeıdi.

Juldyzdar jańa ǵana sóngenmen, biraq úlbiregen ulpa bult ústinde, kúńgirt aspannyń muzdaı shyrqaýyna bólengen appaq Sholpan áli de jalt-jult etedi; sál qyzǵylt shapaqqa boıalyp, kúnniń alǵashqy shuǵylasymen eptep qana ǵaıyp bop bara jatqan bulttyń múlgigen teńiz aıdynyna túsken sáýlesi kókpeń-kók sý tuńǵıyǵynan júzip shyǵa kelgen merýertten aýmaı qalǵan.

Kúmisteı shyqqa shylanyp, aýyr tartqan shóp pen gúl sheshekteri kúnge qaraı boı túzegende, shóp basynda móltildegen móp-móldir shyq monshaqtary pysynaǵan uıqydan terlep-tepshigen jer betine sapyryla saýyldap jatyr. Sol monshaqtardyń jerge túskendegi syldyryn estigiń kelgenmen, biraq ony qulaǵyń shala almaı qapa da bolasyń.

Dúr silkingen qustar záıtún japyraǵy arasynda ushyp-qonyp, kúıge saıraǵanda, kún nurymen uıqydan oıanǵan teńizdiń kúrkireı kúrsingen lebi yldıdan taýǵa qaraı órmelep jatqan edi.

Sonda da bolsa — jym-jyrt, jurt áli de uıqyda. Jasańǵyraǵan tańeleńde gúl men shóptiń jupar ıisi dybystan da beter saıraı esip turǵan bolatyn.

Kókpeń-kók teńiz tolqyny shymqaǵan qaıyq syqyldy, júzim ósimdigine shyrmalǵan appaq káýkenshiktiń esiginen qoly maımyldyń qolynsha soraıyp, ózi danyshpansha taqyr basty kelgende, ýaqyttyń ýmajdaýynan bet-álpetiniń bolbyraǵan ájimderinen kózderi tipti kórinbeı de qalǵan, jurttan saıaq, salt turatyn, qaýsaǵan qart Ettore Chekko kúnniń qarsy aldynan shyqqan edi.

Túkti, qoshqyl qolyn mańdaıyna baıaý ǵana aparǵan ózi alaýraı bastaǵan aspanǵa uzaq qarap alyp, sodan soń aınalasyna bir kóz jiberip qoıdy; onyń kóz aldyndaǵy araldyń kókshil-surǵylt tastarynyń ústi jaıyp tastaǵan ızýmrýd pen altynsha qulpyra qubylyp, qyzǵylt, sary, qyrmyzy gúlder jaınap turǵan edi; qara-qoshqyl bet-álpeti jaıdary jymyńmen dir ete túsken qart jup-jumyr, aýyr basyn maquldaı bir ızep qoıdy.

Salmaǵyn súıemeldegendeı, belin sál búgip, aıaǵyn alshıta basqan onyń tóńireginde atyp kele jatqan tań barǵan saıyn dýyldap, júzim japyraqtary jarqyraı jaltyldap, vúrka men shymshyqtar shyryldaı shyqylyq atyp júrgen bolatyn; qara búldirgen men lomonos qopasynda, súttigen butalarynda bódeneler bytpyldaqtap, áldeqaıda, aýmaǵan neapolıtan jigiti syqyldy, kerbez ári qamsyz kelgen qara shymshyqtar ysqyryp qoıady.

Qart Chekko uıyǵan uzyn qoldaryn basynan asyra kóterip, tostaǵanǵa quıylǵan sharapsha, tunyp jatqan teńizge tómen qaraı qarǵyp ketkisi kelgendeı, bir kerilip aldy.

Sóıtip, saýdyraǵan súıekterin jazyp bolǵan soń esik aldyndaǵy tasqa kep jaıǵasyp, kúrtesiniń qaltasynan bir ashyq hatty aldy da, hat ustaǵan qolyn kózinen alystata túsip, erinderin únsiz ǵana jybyrlatyp, syǵyraıa qarady. Sol jerde onyń quddy kúmis jalatqandaı, kópten beri qyrylmaǵan kep kesek bet-álpetinen mahabbat pen qaıǵy jáne maqtanysh sezimi oǵash aralasqan bir jańa jymyń elp ete de qaldy.

Onyń aldyndaǵy bir japyraq qatty qaǵazǵa jaıdary ǵana jymıysyp, ıin tirese otyrǵan, buıra shashty, keń ıyqty ári Chekkonyń ózi syqyldy dáý bas kelgen eki jigittiń kók boıaýmen salynǵan sýretteriniń ústin ala:

Chekko Artýro men Enrıko

Óz tabynyń múddesin kózdegen eki ıgi kúresker.

Bul ekeýi aptasyna 6 dollar tabys tapqan 25000

toqyma jumysshysyn uıymdastyrǵan, osynysy úshin

ekeýi de abaqtyǵa jabylǵan.

Áleýmettik ádilettik úshin kúreskerler jasasyn — dep, iri árippen anyqtap tasqa basylǵan jazý bar edi.

Qart Chekko hat tanymaıtyn adam edi, ári jańaǵy sózder de jat tilde jazylǵanmen, biraq ol hattyń árbir sózi kókeıine qona jez kerneıshe syldyrlaı saırap, tap osylaısha jazylǵanyna qanyq ta bolatyn.

Kógildir tartqan osy bir ashyq hat qartty kóp áýrege sap, ábiger etken edi; bul hatty ol osydan eki aı shamasy buryn alǵan bolatyn, sóıtip ala salysymen istiń shataq ekenin ákelik túısigi sol jerde-aq seze de qoıǵan edi; óıtkeni, paqyr adamdardyń sýretteri olardyń tek zańdy buzǵan kezderinde ǵana basylady ǵoı.

Osy bir japyraq qaǵazdy qaltasyna salyp alǵanmen, biraq Chekkonyń kóńiline ózi túıtkil bolyp, kún saıyn janyn júdete berdi. Hatty popqa kórsetkisi kep talaı ret oqtalsa da, ómirdiń uzaq tájirıbesi jurttyń: «Adam týraly qudaıǵa pop shyndyqty aıtýyn-aıtsa da, biraq adamǵa shyndyqty ómiri aıtpaıdy» degen sózderiniń ádil ekendigine ózi túısingen de bolatyn.

Ashyq hattyń qupıa syryn onyń eń alǵash suraǵan adamy, Chekkonyń úıine kún qurǵatpaı kelip, yńǵaılap qoıǵan molbertiniń qasynda, sala bastaǵan sýretiniń tórt buryshty kóleńkesine basyn kómip, jatyp ketip júretin bir suńǵaq boıly, syıda, shıkil-sary sheteldik sýretshi edi.

— Myrza, — dep surady odan sýretshi. — Bul jigitter ne istegen edi?

Qarttyń eki balasynyń jaırańdaǵan júzine qarap alǵannan keıin:

— Sirá, kúlkili birdeme bolý kerek... — dedi sýretshi.

— Já endi, bular jóninde ne basylǵan eken?

— Bunyń ózi aǵylshynsha jazylypty. Olardyń tilin aǵylshyndardan basqa tek bir qudaıdyń ózi men, bul jóninde eger ras aıtsa, meniń áıelim ǵana biledi. Al basqa jaǵdaılardyń bárin de onyń ózi ylǵı ótirik aıtady...

Sýretshiniń ózi bir shymshyqtan aýmaǵan myljyń edi, sirá ózi eshnárse jaıynda jartymdy jaýapqa da joq adam bolý kerek. Qart onyń qasynan túnere basyp aýlaq jónelip, kelesi kúni áıeline kelip edi, qolqyldaǵan keń ári jarqyraǵan appaq kóılek kıgen kúbideı hanym aspaly tor ústinde kókshil kózin teńbil aspanǵa tuldana tigip, ystyqtan silesi quryp jatyr eken.

— Bul adamdar abaqtyǵa jabylypty, — dedi áıel burmalanǵan tilmen.

Kúrs etken soqqydan kúlli aral solq ete túskendeı, aıaqtary dirildep ketkenmen, biraq sóıtse de:

— Birdeme urlap pa eken álde bireýdi óltirgen be ózderi? — dedi qart qaırattanyp.

— Ýa, joq! Bul ekeýi sosıalıs ánsheıin.

— Sosıalıs degen nemene?

— Bul — saıasat,— dedi hanym ólýsiregen únmen, kózin jumyp.

Sheteldikterdiń naǵyz mıǵula keletindigine Chekko qanyq edi, olardyń ózderi kalabrısalardan da zerdesiz bolǵanmen, balalary jaıynda shyndyqty bilýge yntyqqan qart manaýraǵan badanadaı kózderin qashan ashar eken dep, hanymnyń qasynda telmirip turyp qaldy. Aqyr aıaǵynda áıel kózin ashqan soń, saýsaǵymen hatty bir túrtip qoıyp:

— Munyń ózi — adal ma? — dep edi ol.

— Bilmeımin,— dedi áıel shytynyp.— Aıttym ǵoı muny saıasat dep, uǵyp turmysyń?

Joq, ol uǵynǵan joq bolatyn: óıtkeni, jarly adamdardan alatyn salyqty ósirý úshin Rımde saıasatty mınıstrler men baı adamdar jasaıtyn. Al endi, onyń balalary — Amerıkada turatyn, jumysshy, aıaýly jigitter bolatyn — olarǵa saıasat jasap ne kerek?

Aı sáýlesimen qaraýytyp, kóńiline burynǵydan da beter sumdyq oılar salǵan balalarynyń sýretin qolyna alyp uzaqty tún uıqy kórmeı otyrǵan ol tańerteń poptan suraýǵa bel baılap edi, — jeleń jamylǵan qara kisi:

— Sosıalıs degenimiz qudaıdyń qudiretin moıyndamaıtyn adamdar bolady bilgiń kelse, osynyń ózi de jetip jatyr — dedi qatal ári qysqa ǵana qaıyryp.

Sóıtip, ketip bara jatqan qarttyń syrtynan:

— Seniń jasyńdaǵy adamǵa mundaı nárselermen áýestený uıat! ... — dep, burynǵydan da zekińkirep qosyp qoıdy.

— Sýretti kórsetpegenim jaqsy-aq bolǵan eken, — dep oılady Chekko ishinen.

Arada taǵy da úsh kún ótken soń ol kerbez ári jelókpe bir shashtarazǵa kelgen edi. Jas esekteı myǵym jaralǵan bul jigitti jurt aqshaǵa bola, teńiz kórkinen lázzat alýdy syltaýratyp, shyndyǵynda jarly jigittermen oqıǵa izdeı keledi-mis degen amerıkan kempirlerin jaqsy kóredi eken dep ósek etetin.

— Jasaǵan-aı!— dep baj ete tústi bul sum, jazýdy oqyp, sóıtip óziniń eki beti qýanǵannan dýyldaı jóneldi. — Mynaý meniń Artýro men Enrıko joldastarym ǵoı, bátir-aý! O, Ettore ákeı, sizdi jáne ózimdi shyn kóńilimmen quttyqtaımyn! Meniń, minekı, taǵy da eki dańqty jerlesim boldy — shynymen-aq, buǵan dardımaýǵa bola ma endi?

— Kóp sóılep kókime, — dep qart eskertip qoıyp edi.

Biraq anaý qolyn sermep:

— Bul tamasha nárse! — dedi áńgirlep.

— Bul ekeýi jaıynda ne dep jazylǵan eken?

— Onysyn oqı almaı turmyn, biraq shyndyqtyń jazylǵanyna kámil senemin. Túptep kelgende ózderi týraly jurt shyndyqty aıtý úshin jarlylar uly batyr bolýǵa tıis!

— Óshir únińdi, ótinemin, — dedi de, aǵash shárkeıin tasqa tarsyldata basyp Chekko jaıyna jóneldi.

Ol, jurt ózin meıirimdi ári adal adam deıtin bir orys myrzasyna tartqan edi. Kelgen soń, álgi adam hál ústinde jatqan tósektiń janyna kep jaıǵasty da, suraı qoıdy odan:

— Myna adamdar týraly ne aıtylǵan eken?

Aýrýdan nury taıyp ári muń basqan kózderin syǵyraıta qaraǵan orys ashyq hattyń betindegi jazýdy ólýsiregen únmen oqyp shyǵyp, qartqa eljireı bir ezý tartyp qoıǵan edi, anaý oǵan:

— Myrza, kózińiz kórip otyr — ózim ábden qartaıyp, táńirime endi taıaýda attanǵaly otyrǵan adammyn. Balalaryńdy qaıttiń dep madonna ózimnen suraǵan kúnde oǵan shyndyqty shyrǵasyn shyǵarmaı aıtyp berýge tıispin. Myna hattyń betinde turǵan meniń balalarym edi, biraq bulardyń neden jazyp, abaqtyda nelikten otyrǵanyna ózim tipti túsine almaı otyrmyn.— dedi.

Solaı bolǵan soń orys oǵan:

— Madonnaǵa: balalarym sizdiń ulyńyzdyń eń negizgi ósıetin kókeılerine múltiksiz quıyp, adam balasyn jany eljireı jaqsy kórip júr deńiz ... — dep asa baıypty ári op-ońaı ǵana bir aqyl aıtty.

Kópirme sóz ben kórkemdeýdi kóp tileıtin ótirikti aıtý ońaı bolmaǵan soń, qart orysqa ılandy da, onyń eńbek istep kórmegen, kip-kishkentaı qolyn qatty-qatty qysty.

— Sonymen bul abaqtynyń ózi olarǵa masqara nárse emes pe?

— Joq, — dedi orys.— Óıtkeni, dáýletti adamdardyń abaqtyǵa jaýyzdyqty basynan asyra istep, onysyn jasyra almaǵan kezde jabylatynyn, al endi jarlylardyń abaqtyǵa tek tıtteı jaqsylyqty oıyna alǵan kúnde ǵana túsetinin ózińiz de bilesiz. Siz baqytty ákesiz, meniń sizge aıtarym osy!

Sóıtip ol ólýsireı sóıleı otyryp Chekkoǵa ómirdegi joqshylyqty, nadandyqty jáne sol nadandyq pen joqshylyqtan týatyn kúlli sumdyq pen surqıalyqty jeńbek bolǵan adal adamdardyń ıgi nıetteri jaıynda uzaq-sonar áńgime shertip ketti...

Kún óziniń altyn sáýlesiniń tozańyn surǵylt jaqpar tastyń kókiregine sebelep, jalynnan jaralǵan gúlshe, aspanda jaınaǵanda, qulpyrǵan shóp pen aspannan aýmaǵan kókpeń-kók gúlder árbir tas ájiminen sol kúnge qaraı qulshyna boı túzeı bezenip turǵan edi. Móltildegen móp-móldir shyq monshaǵyna shaǵylǵan kún sáýlesiniń altyn ushqyny jylt etip, sónip qalyp jatqan bolatyn.

Qarttyń eki kózi kún sáýlesiniń nárli qýatyn boıyna simire dem alǵan tóńiregindegi dúnıe men saıraı júrip uıa salyp, ábigerlengen qustarda edi; onyń esil-derti balalary bolatyn; jigitter muhıttyń ar jaǵyndaǵy bir úlken qalada abaqtyda otyr — bul olardyń densaýlyǵyna jaman, ıa, jaman-aq …

Biraq olar abaqtyda, abyroıyna ómiri kirshik jýymaǵan ákesi syqyldy, adal jigit bop erjetkendikteri úshin otyrǵan edi,— bulary ózderine, ári áke kóńiline de jubanysh bolatyn.

Sóıtip, qarttyń jyltyr qara bet-álpetinen bir maqtanyshty jymyń elp ete qaldy.

— Jer degeniń baı, jurt — jarly, kún — meıirimdi, adam — zulym. Ómir boıy oılaǵan osy nárselerim aýzymnan shyqpasa da, biraq ózderi ákeniń oıyn túsingen. Aptasyna alty dollar degeniń qyryq lır bolady eken, ehe! Áıtse de muny ózderi azyrqanǵan, sóıtip ózderi syqyldy jıyrma bes myń adam da olarmen bátýalasqan — jaqsy turmys quram degen adamǵa bul, árıne, az ǵoı.

Óz júreginde jasyryn jatqan oılardyń balalarynyń boıynda da órbip, órkendegenine den qoıǵan ol muny qatty maqtanysh tutqanmen, biraq jurttyń kún saıyn ózderi jasap júrgen ertegilerine ózderi onsha sene qoımaıtyndyǵyn bilgendikten, jumǵan aýzyn ashpaı júrdi.

Tek keı-keıde ǵana keńpeıil qartaıǵan júrekti balalarynyń keleshegi jaıyndaǵy oılar kernep ketetin, sol kezderi qart Chekko qaljyraǵan belin túzep, kókiregin búgip, boıyndaǵy aqtyq qaıratyn jınaıtyn da, teńizge, balalary júrgen qıyr-qıanǵa qaraı:

— Valo-o!.. — dep barqyrap aıqaı salatyn.

Sóıtip, teńizdiń qoımaljyń ári sýdyraǵan sýy ústinen barǵan saıyn sharyqtaı bergen kún de kúlip jiberetin de, júzim egisiniń arasynda júrgen jurt qartqa:

— Oı-ı!. .— dep jaýap qatyp qoıatyn.

---