InfoHub Logo

(Taǵdyr men oı úndestigi)

Ózinen burynǵy maıtalman sheshen, arnaly aqyndar murasyn molynan ıgergen Shortanbaı Abaıǵa deıingi qazaq poezıasynyń asqar bir shyńyna aınaldy. Reseı otarshyldyǵy qazaq halqynyń basyna kıgizgen taýqymetinen azyp-tozyp bara jatqan el qamyn oılap, jany shyrqyraǵan onyń poezıasyna soqpaı ketken de, keter de aqyn bolmaǵan, bolmas ta.

Kóziniń tirisinde otarshyldarǵa arqa súıegen bı-bolysty qatty túıregeni úshin talaılarǵa unamaǵan, «ádiletshil», «kedeıshil» dep kelgen sovet dáýirinde de óresiz basshylardyń kóńil qonbady. Biraq sondaı asaý da asqar tulǵa Abaıdyń nazarynan tys qalmaǵan. Keshegi Shortanbaıdyń atqosshysy Ábeýdiń, jyrshy Anarbektiń aıtýyna qaraǵanda, aqyn óziniń dosy osy Janǵutty, Aǵybaı, Qunanbaı, Baıseıit, Dúısenbaımen aralasyp, erekshe syılasqan. Shortanbaıdyń sap tolǵaýyn Abaı Qarqaralyda da, óz aýylynda da óz aýzynan estigen.

Ǵumyrynda týǵan halqynyń bolashaǵyna kózi jetpegen qaıǵyly Shortanbaı Uly Abaıǵa da qatty áser etkenine eki alyptyń shyǵarmalaryn oqyǵan saıyn tańdaı qaǵa tamsanasyń.

Bir jaǵy, otarshyldyq obyrlyǵynan, ekinshiden, kapıtalızmniń qaýlap enýinen buzyla bastaǵan, ash-jalańashtyqqa, tasbaýyrlyqqa urynǵan qazaqy qoǵamnyń sury qashyp, ımandylyq ketip, azyp-tozý kórinis beredi. Bul qubylysqa kúıingen Shortanbaı:

Zamanaqyr kezinde
Ul syılamas atasyn,
Aram sidik bolǵan soń,
Atasy bermes batasyn.
Qazy bolys qoıady
Nekesiz týǵan shatasyn.
Ózi qylǵan ókinbes,
Túbinde sonan tatasyń,
Abaqtyda jatasyń.
Qyz syılamas anasyn,
Jasy on beske kelgen soń
Kemmin be dep tap senen,
Sheshesimen jarysyp,
Salystyrar shúıdesi men jotasyn.
...Pysyqsyǵan nemesi,
Kózin boıap barady,
Kúnde tesip tóbesin...
Jas syılamas aǵasyn,
Alyp jyrtar jaǵasyn, —

degen. Osy qubylysty dál baqqan Abaı da:

Zamanaqyr jastary,
Qosylmas ábden bastary.
Bir-birine qastyqqa
Qoınyna tyqqan tastary, —

dese, taǵy bir óleńinde:

Atany bala ańdıdy, aǵany — ini, It qorlyq nemene eken súıtken kúni, —

dep ashylady.

Shortanbaı bul qubylystyń tereńdeı túsetinin kóre bilgen. Qoǵamnyń moraldyq negizi shaıqalýynan ár oshaq tútini túzý shyqpaıtynyna, erli-zaıyptydan da syılastyq, uıat ketetinine kózi jetken. Aq kóńil de adal qazaqy aqyn budan da aza boıy qaza.

Sıyr degen pul bolar,
Urǵashydan bı bolar.
Árkimmenen yrjyńdap,
Qatyn degen tul bolar;

nemese

Sabyrly sabaz jigittiń
Qylymsyǵan qatyny
Qyzyl kóılek kıedi,
Óziniń baıyn mensinbeı,
Kóringendi súıedi.

XIX ǵasyrdyń orta kezinde qazaq dalasyna kirgen reseılik tártip qazaq qaýymynyń irgesin shaıqaltty. Buryn «týra bıde týǵan joq» deýshi edi, bıdi eshkim saılap, taǵaıyndamaıtyn, al onyń ádildigine júginetin. Endiginiń bıi ulyq orysqa arqa súıegen, halqyn qandala sora bastaǵan. Bul jaǵdaı Shortanbaı nazarynan tys qalmady:

Bıler, para jemeńder,
Jalǵandy joldas demeńder,
Jatty tipti kózdeńder, ...
Kisi aqysyn almańdar,
Aýyzǵa haram salmańdar.
áıtpese,
Shoshala degen úı shyǵar,
Shoshańdaǵan bı shyǵar, —

dep túırese, onan sál keıinirek uly Abaı:

El janaǵan bıler joq,
El qydyryp sandaldy.
Astyrtyn baryp jolyǵysqan,
Aqsha berip jalǵasqan,
Aqysyn áreń sol aldy.
Orys sıaz qyldyrsa
Qý starshyn, ash bıler
Az júregin jalǵaıdy, —

dep zamanyn azdyrǵan, qý qulqynyń quly bılerden ókine túńiledi.

«Ý ishseń rýyńmen» deıtin qazaq, joǵyna — saýyn, jetimi basyna úı kóterip beretin el ishi tanymastaı búlinip jatty. El qazaqshylyqtan aıyryldy, qazaq degen bútin dene qaq jaryla bastady. Mine, osy tusta bul sumdyqtan shyǵar jol tappaǵan Shortanbaı:

Baı kedeıdi kórmeıdi,
Kedeı baıǵa ermeıdi.
Qyzmetiń bir kún jaqpasa.
Maıly sorpa bermeıdi. ...
Baıdy qudaı atqany
Jabaǵy júndi satqany.
Kedeı qaıtip kún kórer,
Jaz jataqta jatqany, —
dep kúńirense, onyń izimen Abaı:
Baıda meıir, jalshyda peıil de joq,
Ańdystyrǵan ekeýin qudaıym-aı, —

dep sharasyzdyqtan qınalady.

Kóne zamannan qazaqy qoǵam ózin-ózi basqaryp kelgen. El ádil de abyroıly adamdaryna esh saılaýsyz, taǵaıyndaýsyz bas ıip, aıtqanyn oryndap otyrǵan. Búl jaǵdaı Reseılikter tıimsiz edi. Reseıdiń maqsaty — qazaqtyń birligin saqtaý emes, ishten iritip, degenine kóndirý. Osy múddemen olar han bıligin jaıyp, abyroıly adamdardy bılikten alastaǵan. Endiginiń el bıleýshisi orysqa jaǵýǵa tyrysyp, ardy da, eldi de umytty. Sol jolda malyn da, basqasyn da shashty.

El asyp bolys bolam dep,
İsyrap qyp maldy tókpeńder, —

dep Shortanbaı aqyn sol baıaǵy birlikke, eldikke shaqyrsa, Abaı:

Bolys boldym minekeı,
Bar malymdy shyǵyndap.
Túıede qom, atta jal
Qalmady elge tyǵyndap. ...
Kúshtilerim sóz aıtsa,
Bas ızeımin shybyndap. ...
Kúni boıy shabamyn,
Árli-berli dalpyldap,
At... jalpyldap, —

dep sheneıdi, taǵy bir óleńinde:

Máz bolady bolysyń Arqaǵa ulyq qaqqanǵa.
...Oqaly ton tola ma, Ar-uıatyn satqanǵa? —

dep óltire synap, ózi de yzadan jarylardaı bolady.

Buqar da, Dýlat ta, Shortanbaı da Abaıǵa qatty áser etken tulǵalar ekeni daýsyz. Shortanbaıdyń Qunanbaı aýylymen qarym-qatynasy da óte jaqsy bolǵany belgili. Zar zamanda halqynyń bolashaǵy úshin qınalǵan bul uly tulǵalar biri úlken, biri kishi bop, qazaqtyń kóksegen oıyn jalǵastyra jyrlaǵany, birin-biri tolyqtyrǵany, baıytqany daý týdyrmasa kerek.

---