InfoHub Logo

Ákemteatr bıylǵy maýsymyn abyroımen bastady. Memleket deńgeıinde toılanyp jatqan el Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy syndy mereıli toıǵa tarıhymyzdyń aqtańdaq betterin túgendeýge arnalǵan «Aqtastaǵy Ahıko» spektaklin tartý etti. Spektákldi baryp kórdik. Artynan pesany da oqyp shyqtyq. Baspasóz betterinde jaqsyly-jamandy synı pikirler bildirilip jatqanyna qaramaı, bul spektákl Qarlagtaǵy azapty kezderdiń shejiresindeı áserge bólegeni taǵy ras. Sahalın dalasynda ustalyp, Qarlagta qamaýda bolǵan Ahıko ómirde bar adam. Sol Ahıkomen qosa, barsha qurbandardyń táleıin baıandaıtyn spektákldiń rejıseri Ashat Maemırov bolsa, pesa avtory — Mádına Omarova. Ákemteatrdyń tabaldyryǵyn attaǵandaǵy maqsatymyz da avtor Mádına Omarovamen áńgimelesý edi...

— Bul kabınette Qalıhan Ysqaq, Asqar Súleımenov otyrǵan.

Meni áldeqandaı tolqýly kúı qursap ala qoıdy. Jadyma Qalıhannyń «Sybaǵasy» oralǵan. «Jákem ózinen bes jas úlken Qorlyǵaıynǵa qyz kezinen ǵashyq bolǵan...»

— Asqar Súleımenovtiń kezinde tolǵan jylqynyń kartınalary ilinip turady eken.

— Sozaqtyń jylqylary bolý kerek...

Kózimniń qıyǵymen qabyrǵany bir adaqtap shyqtym da, «Asqar Súleımenov kabınetinde...» dep bastalatyn estelikterge shoma bastappyn.

— Kofe ishesiz be, álde sháı durys pa?

— Sháı isheıik.

Sháı tym qoıý demdelipti. Tilim ýylyp ketti.

— «Aqtastaǵy Ahıko» qashan jazyldy?

— Qarlag taqyrybyn zertteýshi Nurlan Dýlatbekov teatr dırektory Erlan Bilálǵa osy ıdeıany aıtqan eken. Qarlagqa qatysty osyndaı ýaqıǵa bar, kelip, kózben kórip, tanysyńdar degesin, ol kisi Qaraǵandyǵa baryp qaıtqan bolatyn. Kelgen boıda shtattaǵy dramatýrg bolǵandyqtan, maǵan jazýǵa usynys tastady. Aýyr taqyryp. Jazyp kóreıin degenmen de, jazatynyma asa senimdi emes edim. Meniń negizgi taqyrybym basqa ǵoı, mıstıka, adamnyń psıhologıasyndaǵy ıirimder... Shyny kerek, tarıhı taqyrypqa barý, Alash azamattaryn qozǵaý túsime de kirgen emes. Qorqa-qorqa kiristim de, izdendim, zerttedim. Aqyry osy dúnıe shyqty. Bir jaǵynan meniń jazǵanym da durys bolǵan syqyldy. Óz basym tarıh qatty qyzyqtyrady dep aıta almaımyn. Biraq, Alash taqyrybyn zerttep júrgen «Abaı.kz» saıtyndaǵy jigitter sekildi azamattar barshylyq qoı. Olar buǵan qatysty arhıv materıaldaryn da, tyń aqparattarǵa da qanyq bolǵandyqtan, birden kórkem keskinin jasaı almas pa edi, kim biledi. Al maǵan barlyǵy jańalyq boldy. Oqyǵan kezde denem túrshikti. Qazaqtardy jek kórip ketkendeı kúıdi de ótkerdim jan álemimde. Tereńirek zerttegen saıyn jyladym. Alash qaıratkerlerinen bastap, qarapaıym halyqtyń shekken japasyna tózý múmkin emes! Psıhologıalyq úlken soqqy boldy maǵan. Sol áserdiń ústinde jazylǵandyqtan, ári syrt kóz retinde ózim úshin tyń jan arpalysyna bólengendikten kórkem dúnıe jazyldy. Teatrda, ádebıette júrgen kóp kisiler: «Kórermendi bir jarym saǵat boıyna qalaı ustap otyrasyń? Qarlagty qalaı jazbaqshysyń? Ýaqıǵany qaı arnada toǵystyrasyń?» — dep jatty. Men basqa qyrynan kelgen sıaqtymyn. Jalpy kartınany basqasha sezinip, basqasha kórgendikten, obrazdarǵa ortaq bir tynys tapqan bolýym kerek.

— Pesa aıasyna syıǵyzylǵan keıipkerlerdiń ómir joly men ómir súrgen jyldarynda sáıkessizdik baıqala ma, qalaı?

— Kórkemdik shyndyqty umytpaıyq. Negizi Aqaıdyń Qaseni otyzynshy jyldary atylyp ketken. Qyryq bes-elýinshi jyldary ol kisiniń túrmede otyrýy týraly áńgime joq múlde. Qasen aqsaqaldyń taǵdyryna qatysty birneshe derek bar. Bir derek otyzynshy jyldary Shákerim sekildi suraýsyz, sotsyz atylyp ketti dese, endi bir derek «Reseı jerinde kórgen kisiler bar» degenge saıady. Sol jaqta ashtyqtan buratylyp ólgen eken. Erlan Tóleýtaıdyń aıtýyna qaraǵanda, Arqadaǵy ataqty baılardyń biri bolǵan Qasen aqsaqal: «Sansyz baılyǵymnan qalǵany mynaý», — dep dorbasyndaǵy bir tilim nandy kórsetipti deıdi. Ol kisiniń túrmege otyrǵany — kórkemdik dúnıe. Qarlag Saryarqada bolǵandyqtan, sol dalanyń kıesi retinde abyz aqsaqal qylyp jıyntyq obraz jasadyq. Sádýaqas, Seıfollalardyń Qarlagta otyrǵany anyq. Biraq, tórt kún ǵana otyrypty. Sol az kúnnen soń dereý atyp tastaǵan. Bulardy nege qostyq? Pesada Ahmet degen aqyn bar. Ol birde óz óleńi retinde Sultanmahmuttyń jyryn oqıdy, birde Baıtursynovtyń jyryn oqıdy. Bul da jıyntyq beıne. Sol tarıhı kezeńde japa shekken halyqtyń, azaptalǵan zıalylardyń táleıin jınaqtap, kórkem dúnıe jasaýǵa talpyndyq. Eger árqaısysynyń taǵdyryna jeke-jeke toqtalsaq serıal bolǵaly tur. Sondyqtan, syǵymdap, somdap, osy qalypqa keltirdik.

Qyzyl kúreń sháıdan bir urttady da, meniń de sháıǵa qaraýymdy surady. Taǵy da tilim ýylyp qoıa berdi.

— Qalamger úshin tarıhı kezeńniń kórkem sulbasyn somdaý mańyzdy deńiz...

— Bul tarıh pánine qosymsha emes qoı. Iakı, derekti drama emes. Bizdiń negizgi maqsatymyz rýhty berý. Sonyń jańǵyryǵymen qazirgi qazaqqa kim bolǵanyn, neni keshkenin sezindirý boldy. Menińshe, qazaq jaraly halyq, jarasy áli jazylmaǵan. Jarasyna em bolsaq, sol zulmat zamanalardyń sulbasyn kóz aldaryna ákelip, myna beıbit ǵumyrdyń qadirine jetýge úndesek degen maqsat qolǵa qalam alǵyzdy.

— Sizdiń shyǵarmashylyǵyńyzben jaqsy tanys adam retinde maǵan naǵyz keıipkerińiz sýretshi Stepan sekildi kórindi...

— Rasymen meniń keıipkerim. Basynda aıtqandaı Qarlagtaǵy jantúrshigerlik jaǵdaıattardyń tarıhı kelbeti men úshin jańalyq boldy. Stepan osy zulmattyń sımvoldyq keıipkeri. Bul jerde túrli salanyń ǵalymdary, óner maıtalmandary, tipti, Nobel syılyǵynyń laýreattary otyrǵan. Sút betindegi qaımaqtar, ıaǵnı álem elıtasy otyrǵan. Olar munda ne kórdi? Adam tózgisiz azap pen jaýyzdyqtan ózge ne kórdi?! Qarlagtyń mýzeıine barǵanymda, adam adamǵa osynshalyq qıanat jasaýy múmkin be degen oıǵa qaldym. Aqylǵa syımaıtyn ozbyrlyq bolǵan. Mundaǵy jaǵdaı tolyǵymen absýrd. Sahnada munyń bárin táptishtep túsindire almaısyz. Qalaı kórkemdep bergińiz kelse de jetkize almaısyz. Buny bir keıipkerdiń aıasyna túgendeý ǵana qaldy. Stepan sondaı keıipker. Sýretshi Stepan obrazy arqyly sol kezdiń elesin teatr kórermenderiniń tula boıynan ótkizgimiz keldi. Bul oıdan shyǵarylǵan keıipker. Neshe túrli oqymystylar qaýipti qylmyskerlermen bir kamerada jatty. Óıtkeni, zıalylardy dymyn bildirmeı joq qylý, azaptaý degen jymysqy saıasat ta boldy. Sol zulmatty qalaı kórsetýdiń amaly bul.

— Spektáklde Stepan namaz ústindegi Qasen aqsaqaldyń aldyna jatyp alady, tıisedi. Óltirmek bop pyshaq ala bergende namazyn aıaqtaǵan qarıa «astapyrallasyn» qaıtalap qolynan ustap qalǵanda Stepan jyndanyp ketedi. Iaǵnı, jyny qozady. Al pesada bul jeri joq qoı...

— Pesada bul jeri joq ekeni ras. Bul — rejıserlik sheshim. Pesany jazý barysynda kóp nárse ózgerdi. Jetpis paıyzy tuǵyry retinde qaldy da, otyz paıyzy ózgerdi.

— Maǵan joldaǵanyńyz sońǵy nusqasy ma?

— Sońǵy nusqasy sol. Premera aldynda azdaǵan ózgeris taǵy boldy. Men jasaǵan Stepan zulymdyqtyń, ıaǵnı İbilistiń elshisi. Ol Qarlagta saltanat quryp otyr. Qaramaǵyndaǵy adamdardy mazaq etip, qorlaýdyń ábden shegine jetken kezde, sol dalanyń kıesi retinde abyz aqsaqal keledi. Aqaıdyń Qasenin árýaq retinde alǵan bolatynmyn. Pesada ol tiri adam emes edi. Túrmege kelip adamdarǵa kúsh-qaırat berip júretin-di. Aqsaqal namaz oqyp otyrǵanda Stepan úsh ret pyshaq suqsa da, qulamaı namazyn jalǵastyryp otyra beredi. Úreılengen Stepan aıǵaılap kúzetshilerdi shaqyrady da, kelgen kúzetshilerge de pyshaq suǵa beredi. Buǵan tózbegen kúzetshiler Stepandy óz qoldarymen jahannamǵa jóneltetin. Pesadaǵy nusqasy osylaı negizi. Al, sońǵy nusqa rejıserdiń sheshimi. Asylynda, rejıserdiń sheshimi utymdy bolǵan bolýy kerek. Sebebi, ádebıet bólek te, sahnanyń zańdylyqtary bólek qoı.

— Ahmet esimdi aqyn keıipkerińiz bar. Qasen kirip kelgende sol Ahmet qarıany qushaqtap jylaıdy ǵoı. Sonda Sádýaqas «aqynjandy názik jigit, kóńili bosap jatyr» dep músirkegendeı bolady. Aqyndy nege bulaı berdińizder?

— Meniń qoljazbamda shynynda da aqyn sondaı keıipte beınelendi. Bul keıipkerdi rejıser Ahmet dep atady. Al men jáı ǵana Aqyn dep alǵan edim. Bul sol zamandaǵy Alash zıalylarynyń jıyntyq obrazy. Endi... aqynnyń aty aqyn ǵoı. Siz de, biz de olarmen aralasamyz. Olardyń rasymen jany názik keledi emes pe? Aqyn degen — aqyn, batyr emes. Asan Álı degen jigit spektákl jaıly resenzıasyn jaqsy jazypty. Men Asannyń sózimen jaýap bereıin. Onyń pikiri «biz aqyn jigitke qarap, Alashordashyl aqyndardyń da et pen súıekten jaralǵanyn, sonsha azapqa qaramaı óz pozısıasynan, azamattyq prınsıpterinen taımaı jankeshtilikpen kúreskenin túsindik» degenge saıady. Eger sahnada arpyldap atylyp tursa ótirik bolar edi. Ózińiz de bilesiz, Sákenniń murtyn bir taldap qalaı julǵanyn. Kerzi etikpen aıaýsyz tepkennen beti adam tanymastaı kógergen Sáken «qaıda qol qoı deseńizder de qoıaıyn, tek áıel-balamdy munda kirgizbeńizder, meniń bul túrimdi kórmesin» dep jalynǵan eken. Aqyn — áýeli adam. Sony umytpaýymyz lázim. Keıipker shynaıy qalpyn saqtap qalǵan syqyldy...

Kenet meniń jadyma Asqar Súleımenovtiń kabınetinde otyrǵanym tústi. Sosyn kóbine jýrnalıs retinde áńgimelesýshiniń yǵyna jyǵylý lázim ekeni qaperimde sáýlelendi. Sóıtkenshe bolǵan joq, kesh batyp bara jatqanyn oıladym. «Mádınanyń «Aqyn» áńgimesi qyzyq, á». Únsizdik ornap qalypty. Sháıdan bir urttadym...

— Jalpy shyǵarmashylyǵyńyzǵa qatysty surasam, sizdiń baıandaý tilińiz qandaı til? Sóılemderdi uzartyp deımiz be, teńeýler arqyly jazýdan múmkin... sanaly túrde bas tarttyńyz ba, álde bul stıl me?

— Sanaly túrde bas tarttym deýge kelmeıtin shyǵar. Bala kezimde «Ulan» gazetine jas tilshi bolǵam. Aýdandyq gazetke, «Qazaqstan pıonerine» apta saıyn shyǵatynmyn. Kishkentaıymnan jazýǵa beıimdigim baıqaldy. Birinshi synypta oqyp júrgende óleń jazatynmyn. Qalaı hat tanydym, solaı jazýǵa degen qajettilik maza bermeıtin boldy. Sol kezden bastap osylaı jazam. Uzaq jazýǵa kelsek, ol adamnyń ishki yrǵaǵyna, ishki mazmunyna baılanysty. Sol seniń jazý stılińe aınalady.

— Ádebıettegi keıipkerlerińiz arqyly ne aıtqyńyz keledi?

— Basynan bastaıyn. Prozaǵa alǵash ret jıyrma jasymda keldim. Oǵan deıin maqala jazatynmyn. Kishkentaıymda ertegi jazatynmyn. Keıin muny da qoıdym. Alǵashqy áńgimemdi Jumabaı Shashtaıulyna alyp bardym. Ol kezde «Jas Alashta» isteıtin. «Bul áńgimeńdi túzep ákel. Biraq sende birnárse bar» dedi. Qaıta túzep taǵy aparǵan edim, ol kisi birden gazetke basty. Sodan mende senim paıda boldy. İzdenisim keńeıdi. Qysqa áńgimelerimdi jazyp bastaǵanym sol kez. Artynsha «Ǵajaıyp kól» degen poves jazdym. Eń kólemdi shyǵarmam sol. Bertingi kezeńderde ádebıette ózimdi joǵaltyp alǵandaı kúı keshtim. Endigi jerde qysqa áńgimeler jazý qyzyqsyz. Kez kelgen jerde, kez kelgen jaǵdaıda otyryp qysqa áńgime jaza alatyndaı sheberlikke jettim. Bul alynyp bolǵan asý sekildi men úshin. Fentezı janrynda jazýǵa qulshynys boldy. Ony da jazdym. Ary qaraı ne jazam degende, teatrǵa keldim. Teatrǵa kelgesin dramatýrgıada ekinshi tynysym ashylǵandaı boldy. Alǵash jazylǵan pesam Chehov shyǵarmashylyǵynyń áserinen týǵan ekspromt edi. «Qadir túni» atty bes-alty bettik pesam da bir otyrǵanda jazylǵan dúnıe. Qarasam pesa da jaza alatyn sıaqtymyn. Bul da ońaı ma sonda? Al maǵan ońaı nárseler unamaıdy. Keıin teatrǵa kelgesin ońbaı qateleskenimdi túsindim. Tipti, dramatýrgıany shyndap uǵyna bastaǵanda shoshydym. «Tor» jáne «Kvartıranttar» degen eki pesam Oral teatrynda Alma Kákishevanyń rejıserligimen qoıyldy. Bular meniń keıingi kezdegi izdenisterim. Osy izdenisterime ózim erekshe moıyndaıtyn Serik Asylbekuly synı pikir bildirdi. «Biraq senen túbinde jaqsy dramatýrg shyǵady, ınshalla» dedi. Ol kisi tájirıbeli dramatýrg, ǵalym, ustaz qoı. Sózine sendim. Endi tek jumys isteımin. Al, men áli úlken deńgeıge jetý jolyndaǵy izdenýshi avtormyn.

— Kınosenarıı jazatyn oıyńyz joq pa?

— Usynys bop jatsa, nege jazbasqa?!.

— «Qazaq jazýshylarynyń kınosenarııler jazýǵa táýekeli jetpeı júr» degen pikirińizdi oqyǵan edim...

— Bizdiń jazýshylarǵa qatysty, ádebıetke qatysty unamsyz tendensıa qalyptasqan. Depressıalyq kúı dep te ataýǵa bolatyn shyǵar. Kitap oqylmaıdy, kitap shyǵarýdaǵy sapa men júıeniń beıbereketsizdigi bar, jazýshynyń sózin eshkim tyńdamaıdy da. Ádebı álemde ne bolyp jatqany eshkimge qyzyqsyz. Álem ózgerip ketken sekildi. Aqsha, ataq, qyzyl-jasyl álem, shoý... Eldi qyzyqtyryp otyrǵan ánshiler ómiri. Kim kimmen turady, kim ne istepti, pálenshe bala týypty degen syqyldy dúnıeler modaǵa aınaldy. Halyqtyń túsinigi osy tar sheńberge shyrmalyp qalǵan. Al, jazýshylar ózderiniń kúńgirt, syrly áleminde qalyp qalǵan sıaqty. Aıanyshty hál ǵoı... Qoǵamdy ma, adamdy ma, kimdi kinálaısyz?! Kinámshildikten túk utpaımyz. Jazýshylar áreket etýi kerek. Tanylýdyń da, ol mańyzdy emes deseńiz, óz potensıalyńyzdy tanytýdyń da birden-bir tóte joly — kıno. Kınosenarııler jazý. Ol úshin telearna basshylary, kınostýdıa prodúserleri qazaqtyń janyn tanytýǵa múddeli bolýy da mańyzdy.

Osyny aıtty da, qaınaǵan samaýrynnyń aptyǵyn basyp alaıyn degen bolýy kerek, qaıtadan sháı demdeýge kiristi. Men jymıyp qoıdym...

— Shyǵarmashylyq laboratorıańyzben bólisseńiz...

— Máselen?

— Qadyr Myrza Álıdiń «avtordyń shyǵarmashylyǵyn taný úshin onyń ómirine qatysty usaq-túıektiń bári mańyzdy» deıtini bar edi ǵoı...

— Kúndelikti kúıbeńde mán bermeıtin dúnıemiz kóp. Asyly, barlyq jazýshy birdeı. Óz álemińde júresiń. Óz álemiń ǵana shyn sekildi. Ásirese, jazyp júrgen kezińde... Jazyp jatqan dúnıeńniń óz formasy bolady. Sanańdaǵy ýaqıǵa ótip jatqan kezeńge sapar shegesiń, ár keıipkerińmen jeke-jeke tanysasyń. Sıtýasıaǵa baılanysty áreketterin baqylaısyń. Qabaq shytasyń, muńaıasyń, qýanasyń... Munyń bári sanańda júrip jatqan proses. Sóıtesiń de jazasyń. Mundaı kezde sol álemnen ótken shyndyq joq. Ondaıda myna bizdiń álem, bizdiń tirshilik saǵym sekildi bet kórsetedi. Bul jaıynda kóp aıta berýge de bolmaıdy-aý. Óıtkeni bul tym ıntım nárse. Demek, jazý barysynda siz basqany umytyp qalasyz. Qıyn. Ásirese, otbasyń úshin qıyn. Balalarym, joldasym úshin joq sıaqtymyn. Kórip tursam da, kórmeımin. Estip tursam da estimeımin. Bul birneshe aıǵa sozylýy múmkin. Árıne, kúndelikti tamaǵyn daıyndap, kirin jýyp, úıdi jınap júresiń. Jar retinde, ana retinde atqarýǵa tıis mindetterińniń bárin atqaryp júresiń. Al janyń, oıyń basqa álemde. Shyǵarmashylyq laboratorıa degen osy. Óner adamynyń, onyń otbasynyń tragedıasy osy shyǵar, bálkim. Jazýymnyń qysqalyǵyna, stılime kelsek, ol meniń minezim shyǵar.

— Jastanyp jatatyn jazýshyńyz bar ma?

— Kóp jazýshylardy úlgi tutamyn. Úsh jazýshy: Hemıngýeı, Fazıl Iskander, Akýtagava — ıdealdarym. Solardyń deńgeıine jetkim keledi. Men tipti deńgeıine jetýdi armandaýǵa táýekelim jetpeıtin shyǵarma — «Master ı Margarıta». Býlgakovtyń barlyq shyǵarmasy shedevr deı almaımyn. Osy «Master ı Margarıtasy» bul álemge tán emes sekildi, bul álemniń sheńberinen shyǵyp ketken sekildi.

— Qazaq prozasyna kelsek...

— Ardaq Nurǵazynyń shyǵarmashylyǵyna qyzyǵam desem de bolady. Prozasy da, poezıasy da erekshe áser etedi. Biraq, qazir moıyndala ma, bilmedim. Onyń adaldyǵy, jankeshtiligi tánti etedi. Biz kóbine komýnıkasıalyq ádep saqtaımyz. Ol bet-júziń demeı shyndyǵyn aıtady.

— Ózińizdi dástúrshilmin dep esepteısiz be, álde, jańashylsyz ba?

— Osy eki túsiniktiń ómir súrýi zańdy. Klasıka báribir tuǵyrynda qalady. Degenmen, eksperımentsiz damý joq. Ádebıette qozǵalys bolmasa ne bolǵany?! Dástúrshilder meni qabyldaı ma bilmedim, biraq ózimdi dástúrshilmin dep esepteımin.

Biz de dástúr boıynsha jyly qoshtastyq. Dástúr boıynsha qol alystyq. Dástúr boıynsha ol kisi meni shyǵaryp saldy. Dástúr boıynsha rahmetimdi aıttym. Dástúr boıynsha kúrteshemdi qymtanyp alyp, ilbip baramyn. Jańashyldyq... Áńgime barysynda bir ǵana jańashyldyq boldy: men kesemdegi sháıdi taýyspaı kettim...

Úsen TORTAI

«Aq jelken» jýrnaly

---