InfoHub Logo

Skýlshýtıng fenomeni: sebepteri men aldyn-alý sharalary

Ańdatpa: Bul maqalada avtor skýlshýtıng degenimiz ne, onyń sebep-saldary nede, oǵan ne áser etedi degen suraqtarǵa avtor jaýap beredi. Onyń álemde alatyn orny qandaı jáne bul fenomenmen qalaı kúresýge bolady?. Avtordyń oıynsha buǵan kim jaýapkershilik alýǵa tıisti. Avtor bul qaraketten qalaı qorǵaný joldaryn ashyq jazady.

Tirek sózder: skýlshýtıng, qaraket, álemdegi orny, sebep-saldar, qorǵaný joldary, shabýyl.

Anotasıa: V etoı state avtor otvetıt na voprosy, chto takoe skýlshýtıng, v chem ego prıchına ı posledstvıa, chto na nego vlıaet. Kakovo ego mesto v mıre ı kak borotsá s etım fenomenom?. Kto, po mnenıý avtora, doljen nestı za eto otvetstvennost Avtor otkrovenno pıshet, kak zashıtıtsá ot etıh deıstvıı.

Klúchevye slova: skýlshýtıng, deıstvıı, mesto v mıre, prıchınno-sledstvennye svázı, sposoby zashıty, napadenıa.

Annotation: in this article, the author will answer the questions what is schoolshooting, what is its cause and consequences, what influences it. What is its place in the world and how to deal with this phenomenon?. Who, according to the author, should be responsible for this. The author frankly writes how to protect himself from these actions.

Keywords: schoolshooting, action, place in the world, cause-and-effect relationships, methods of protection , attacks.

Balabaqsha, mektep, ýnıversıtet — bul adam bilim men tárbıe alatyn, adamdarmen ózara qarym-qatynas jasaıtyn jáne bolashaǵyn oılap, josparlaryn quratyn oryndar. Bul oryndardy qaýipti dep eshbir adam sanamaǵan. Biraq skýlshýtıng fenomeni bárin ózgertti. Sonymen skýlshýtıng degenimiz ne?. Skýlshýtıng, nemese oqý oryndaryndaǵy qarýly shabýyldar - oqý oryndarynyń aýmaǵynda qarýly kúsh qoldaný, kóbinese jappaı qyrǵynǵa ulasatyn qaraket. Buǵan qaramastan bul qylmyskerlerdi serıalyq óltirýshiler qataryna jatqyzbaımyz. Bundaı shabýyldyń azdy-kópti jabyq toptardaǵy shabýyldardan aıyrmashylyǵy oqý oryndaryna shabýylda shabýyl jasaýshylardyń maqsattary jıi kórsetilmeıdi, sonyń saldarynan atys beıbereket bolyp shyǵady. Qarastyrylyp otyrǵan qubylysty ártúrli qarý túrleri qoldanylatyn lańkestik  áreketterden ajyrata bilý qajet. Oqý oryndaryna qarýly shabýyldardy bóten adam ǵana emes, oqýshy nemese stýdenttiń ózi de josparlaýy ábden múmkin.

Qaı jyly oqý oryndaryna qarýly shabýyldar bastaldy?. Tarıhqa úńilip qarasaq, 1764 jyly alǵashqy mektepke shabýyl bolǵan bolatyn. Muǵalim sonymen qatar 9 oqýshy úndisterdiń qolynan óltirilgen bolatyn. Bul jaıt Amerıka Qurama Shtattarynda, ol kezderi bul brıtandyq Pensılvanıa provınsıasynda boldy. Osyndaı jaıttardyń bolýnyń sebebin kóptegen adamdar ınternet pen áleýmettik jelilerden kóredi. Biraq baıqap otsaq, alǵashqy shabýyl 18 ǵasyrda bolǵan, ınternet áli bolmaǵan kezderi. Kelesi oqıǵa 1840 jyly Amereıka Qurama Shtattarynda, profesorǵa shabýyl jasaldy. 1764 jyldan, alǵashqy mektepke shabýyl jasalǵannan keıin 1900 jylǵa deıin, osyndaı 38 jaǵdaı tirkeldi, tek AQSH-ta. Biraq 1999 jylǵa deıin shabýyldarǵa asa qatty mán berilgen joq, «skýlshýtýng» degen termınde bolǵan joq. 1999 jyly búkil álemge tanymal skýlshýtıng oqıǵasy boldy, ol oqıǵany «Kolýmbaın» dep te jatady. 1999 jyldyń 20 sáýiriniń tańynda Dılan Klıbold pen Erık Harrıs, Kolorado shtatynda, Djefferson okrýginde ornalasqan «Kolýmbaın» mektebiniń joǵarǵy synybynda oqıtyn oqýshylar, mektep ǵımaratynyń batys kireberisindegi baspaldaqpen kóterilip oqýshylarǵa oq jaýdyrǵan. Olardyń alǵashqy qurbandary 17 jasar Reıchel Skott pen Rıchard Kastaldo boldy, olar jáı ǵana mektep janynda tamaqtanyp otyrdy. Reıchel sol jerde mert boldy, al Rıchard 8 aýyr oq alsada aman qaldy. 58 mınýt ishinde mektep aýmaǵynda jáne ǵıarat ishinde qozǵalyp Erık pen Dılan 13 adamdy óltirdi, onyń ishinde 12 oqýshy jáne 1 muǵalim. 23 adamdy jaraqattap, olar óz-ózderine qol jumsaǵan bolatyn. AQSH-ta adam ólimi budan kóbirek jaǵdaılar biraz bolsada, mysaly Tehasta Charlz Djozef Ýıtmen 1966 jyly 1 tamyzda Tehas ýnıversıtetiniń 28 qabatynan 96 mınýt boıy syrttaǵy adamdarǵa oq kózdegen bolatyn, biraq ta «Kolýmbaın» oqıǵasy «skýlshýtıng» termınin engizdi. Oǵan sebep bolǵan árıne Buqaralyq aqparat quraldarynyń osy oqıǵaǵa tereń úńilgeni. Al kórshiles Reseı Federasıasyndaǵy eń alǵashqy oqıǵa 2014 jyly  3 aqpanda Máskeý qalasynda boldy. Al áleýmettik jelilerdi shýlatqan oqıǵa, osydan bir jyl buryn 11 mamyrda Tatarstan Respýblıkasynda, Kazan qalasynyń Djaýdata Faızı kóshesinde ornalasqan №175 mektep-gımnazıasynda boldy. Shabýyldy jasaǵan buryn sol mekteptiń oqýshysy Ilnaz Galávıev boldy. 11 mamyr kúni tańerteń gımnazıaǵa shabýyl jasamas buryn Galávıev óz páterin úsh jerden órtep, as úıdiń edenine orasan zor amıak selıtrasyn shashyp jibergen. Alaıda, kóp uzamaı órt sónip, alty qabatty ǵımarat jarylǵan joq. Aıta ketetin jaıt, onyń ata-analary jáne týystary basqa úıge kóship ketken bolatyn. Sodan soń jas jigit qolyna qarýdy alyp mektepke jol jónetti. Qolynda qarýy bar adamdy kóshede biraz adam kórgen, biraq olardyń eshqaısysy ol týraly polısıaǵa habarlaýdy sheshken joq. Psıholog mamandarynyń aıtýynsha, adamdar qolyndaǵy qarýdy jáı ǵana oıynshyq nemese sahnaǵa shyǵýǵa arnalǵan rekvızıt dep oılaýy múmkin. Sonymen qatar adamdar óz-ózderin qorǵaý maqsatynda oǵan qarsy shyǵýǵa bet burmaǵan. TASS aqparat kóziniń habarlaýynsha, polısıaǵa tótenshe jaǵdaı týraly aqparat 9:18-de túsken, degenmen shabýylshy ǵımaratqa 9:19-da kirgen. Ekinshi habarlama 9:19-da keldi. Qońyraý shalýshy atys pen jarylystar týraly habarlady. Dál osy ýaqytta taǵy bir qońyraý tirkeldi. Mekteptiń syrtynan-aq 19 jasar qyzǵa oq tıdi, ol qylmyskermen birge mektepke kirip kele jatqan bolatyn. Buny kórgen mektep qyzmetkeri onyń jolyn jabýǵa tyrysty, biraq Ilnaz oǵan da oq tıgizdi. Mektep kúzetshisi dúrbeleń túımesin basyp, ústeldiń astyna tyǵyldy. Mektep dırektory oqýshylar men mektep qyzmetkerleri aldynda sóz soılep, shabýyl týraly eskertip muǵalimderge synyptarda oqýshylarmen birge jabylýdy buıyrdy. Birinshi qabatta qylmysker muǵalim Venera Aızatovany atyp, bastaýysh synyp kabınetiniń jabyq esiginde qoldan jasalǵan jarylǵyshty iske qosyp, odan keıin ekinshi qabatqa kóterilgen. Ekinshi qabatta búkil synyp óz esikterin jaýyp úlgerdi. Úshinshi qabatta ol ókinishke oraı synyptarǵa kire aldy. Buǵan sebep shabýyl kezinde synyptaǵy daýys zoraıtqysh jumys istemes qaldy, muǵalim dırektordyń habaryn estimedi. Bul sátte 8 «A» synybynda ana tili sabaǵy ótip jatqan, Ilnaz muǵalimge, sodan soń bir partada otyrǵan 2 oqýshyǵa oq atqan. Sodan keıin ol synyptaǵy barlyq oqýshylardyń basyn kózdep, ata bastady. Aǵylshyn muǵalimi Elvıra Ignateva dálizdegi shýǵa shyqqan kezde, shabýylshy ony óltiredi. Dáliz terezesinen fýtbol oıyn alańynda dene shynyqtyrý sabaǵy ótip jatqanyn kórgen ol terezeden bir-eki oq atty. 8 «A» synybyna qaıta kirgeninde, aman qalǵan oqýshylardyń terezeden sekirgeli turǵanyn kórip, olarǵa oq jaýdyrdy. Saǵat 9:27-de zardap shekkender týraly alǵashqy derekter paıda boldy. Saǵat 9:33-te polısıa qyzmetkerleri kelip, podezge qolyn joǵary kóterip shyqqan Ilnaz Galávıevti dereý derlik ustady. Ol kezde gımnazıada 714 oqýshy jáne 70-ke jýyq ustazdar men qyzmetkerler bolǵan. Oqıǵa ornyna Reseı gvardıasynyń qyzmetkerleri jetip, olar gımnazıa oqýshylary men qyzmetkerlerin evakýasıalady. Saǵat 11 shamasynda gımnazıaǵa Tatarstan Respýblıkasynyń prezıdenti keldi. Saǵat 11:00-de Reseı Federasıasynyń ishki ister mınıstrliginiń baspasóz qyzmeti shabýyldaýshyny qamaýǵa alý jáne terorızmge qarsy operasıa rejımin engizý týraly habarlady. Reseı Federasıasynyń Qylmystyq kodeksiniń 105- babynyń 2- bóligimen («Jalpy qaýipti jolmen eki nemese odan da kóp adamdy óltirý») qylmystyq is qozǵaldy. 2021 jyldyń 10 jeltoqsanynda kúdiktige aqyry aıyp taǵyldy. Oǵan Reseı Federsıasy Qylmystyq kodeksiniń tórt baby boıynsha, atap aıtqanda eki nemese odan da kóp adamdy, onyń ishinde kámeletke tolmaǵandardy jalpy qaýipti jolmen óltirý, kisi óltirýge oqtalý, jarylǵysh zat jasaý, múlikti qasaqana búldirý  boıynsha aıyp taǵyldy. Ol ómiriniń sońyna deıin bas bostandyǵynan aıyryldy. Oqıǵa barysynda toǵyz adam qaıtys bolyp, jıyrma bir adam aýyr jaraqattar alǵan bolatyn. «Kolýmbaın» oqıǵasy men Kazan oqıǵasyndaǵy adamdardy ortaq bir suraq mazalaıdy, ol: «Olar qarýdy qaıdan  aldy, ruqsatty qalaı aldy jáne psıhıkalyq testten qalaı ótti?». Bundaı qylmyskerlerdiń psıhıkalyq aýytqýlary bar ekeni birden anyq, ol qandaı aýytqýlar:

1) shamadan tys agresııa

2) depressıa

3) potologıalyq ótirik

4) shızofrenıa

Olar óz-ózderin aldaý arqyly psıhologıalyq testten ótip, qarý-jaraqqa lısenzıany qınalmaı ala alady. Mektep atqyshtary jaıly aınalasyndaǵy adamdar jaqsy pikir qaldyrady. Eki jaǵdaıda qylmyskerler kúndelik jazyp, daıyndyq barysyn jazyp turǵan, olar ózderin Qudaıǵa sanaǵan.

Mektep atqyshtarynyń tabıǵaty men qubylysyna keletin bolsaq, mektep aýmaǵynda zorlyq-zombylyqqa baılanysty oqıǵlar jıi bolyp turady. Bul usaq tártipsizdiikten tulǵaaralyq qaqtyǵystarǵa deıin, terrorısterdiń ǵımaratty basyp alýyna deıin bolýy múmkin. Biraq mektepke qarýmen shabýyl jasaýǵa jeke qubylys retinde qarastyrýǵa múmkindik beretin birqatar belgiler bar:

— quqyq buzýshy mektepke tikeleı qatysy bar mektepte (oqıdy nemese oqydy);
— qasaqana, biraq paıdakúnemdiksiz óltirý nemese jaraqattaý;
— tek qarýdy qarýdy kórsetý maqsaty joq – mektep atqyshy árqashan atýǵa daıyn;
— qurbandar kezdeısoq adamdar bolady, naqty qylmyskerge jamandyq jasaǵan adam emes;
— aınaladaǵy adamdarǵa qandaı da bir habardy jetkizý nıeti júzege asyrylady, ıaǵnı sımvoldyq sıpaty bolady.

Ǵylymı qoǵamdastyqta áleýetti mektep atqyshyna birden birneshe faktorlar áser etedi degen pikir bar. Olardyń patologıalyq áseri ýaqyt ótken saıyn kúsheıip, qaıǵyly jaǵdaıǵa ákeledi. Atap aıtqanda, psıhologtar Djek Levın jáne Erık Madfıs óz zertteýlerinde mundaı faktorlardy «deformasıalar» dep ataıdv jáne oqýshyny shabýylǵa ákeletin kelesi kezeńderdi ajyratady: sozylmaly deformasıa, baqylanbaıtyn deformamsıa, ótkir shıelinis, josparlý kezeńi jáne júzege asyrý kezeńi.

Oqıǵalar barysynda adamdarda atqyshtyń keskini paıda bola bastady. Ol oqýshy mektepte synyptastarynyń jaǵynan zardap shegetin, zorlyq-zombylyqqa baılanysty oıyndardy oınaıtyn, áleýmettik qabiletsiz, árdaıym ózi júretin adam retinde beıne qoǵamdyq sanada ornyqty. Biraq is júzinde bári kóringennen de kúrdelirek.

Eń aldymen nazar aýdarý kerek nárse – sońǵy ýaqytqa deıin mektep atqyshtary arasynda birde bir qyz bolmaǵan. Birinshi mundaı jaǵdaı 2021 jyly 7 mamyrda Aıdaho shtatyndaǵy mektepte boldy, onda oqýshy úsh oqýshyny jaraqattady. Muny genderlik sáıkestiktiń ereksheligimen túsindirýge bolady: atys qarýyn qoldana otyryp, jastar ózderiniń erkektik qasıetin rastaýǵa tyrysady.

Sonymen qatar barlyq atqyshtardyń qarym-qatynasta problemalary joq ekeni qyzyq. Kerisinshe jartysynan kóbi mekteptiń sporttyq ómirine belsene aralasady nemese qosymsha sabaqtarǵa barady. Tek úshten birinde ǵana áleýmettik oqshaýlanýdyń aıqyn belgileri baıqalady jáne barlyq atqyshtardyń shamamen 12% ǵana jaqyn dostary múldem bolmaǵan.

Zertteýlerge sáıkes atqyshtardyń 98% derlik aýyr kúızelisterdi bastan keshirdi: qarjylyq shyǵyndar, ótkir otbasylyq janjaldar, shekten tys qorlaý epızodtary. Doýv muny «muzdatý áseri» dep atady. Osyndaı  tótenshe jaǵdaıda jasóspirim budan artyq joǵaltatyn eshteńe joq ekenin túsinip, shekten shyǵýǵa bel býady. Sodan keıin qurdastarymen qarym-qatynasy shynymen mırnımýmǵa deıin azaıady, adam ishke kirip, aktini tehnıkalyq josparlaýǵa nazar aýdarady.

Mektepke shabýyl jasaǵan jasóspirimderdiń árqaısysy ne polıseılerdiń qolynan ólýge, ne óz-ózine qol jumsaýǵa daıyn bolǵany da kózge túsetin jáne shyn máninde ortaq qasıet. Iaǵnı, bql jábirlenýshilerge jasalǵan zorlyq-zombylyq áreketi ǵana emes, ózin-ózi óltirýdiń bir túri.

Jastardy osyndaı túrdegi qylmysqa ne ıtermeleıdi?. Keıbir sheteldik zerttteýshiler mekteptegi atý fenomenin túsindiretin negizgi sebebin tabýǵa tyrysýda. Mysaly, olar barlyq «atyshýlarǵa» tán ártúrli psıhologıalyq máseleler týraly aıtyp, olardy psıhopattar, psıhotıkter jánee travmatologtar dep bóledi.

Biraq búginde ǵalymdar jalǵyz ámbebap sebep jaı ǵana joq degen qorytyndyǵa kelýde. Mektepke shabýyl jasaǵan, ıaǵnı lańkestik áreket jasaǵan adamnyń minez-qulqy, árıne, kúrdeli quramdas bólikterden turatyn kúrdeli minez-qulyq, sondyqtan ony bir nársemen túsindirýge bolmaıdy.

Demek, barlyq mektep atqyshtaryn psıhıkalyq saý adamdar dep aıtýǵa bolmaıdy. Árıne, olardyń emosıonaldyq baılanystary jıi úziledi jáne olar turaqsyz, biraq bul mamandarǵa tıisti qorytyndy jasaýǵa jáne olardy qaýipti dep anyqtaýǵa negiz bermeıdi. Biraq olardyń az bóligi naqty psıhologıalyq kómek alǵany anyq.

Mektep oqýshylarynyń muǵalimder men qurdastardy atyp tastaıtyny týraly qıaldary renish, ádiletsizdik sezimi jáne kek alýǵa umtylý tájirıbesimen baılanysty. Bul qıaldarǵa olardyń ulylyǵy men Qudaıdyń quqyǵy týraly oılar qosylady. Mundaı oılar jasóspirimmen birneshe jyl boıy júrýi múmkin.

Áleýmettanýshy Ketrın Núman «Býıstvo: sosıalnye kornı strelby v shkolah» atty kátabynda, bes «qajetti, biraq jetkiliksiz faktorlardy» qamtıtyn mekteptegi atystardyń jan-jaqty teorıasyn usyndy:

— ózin-ózi áleýmettik oqshaýlaýdy qabyldaý, ózin shettelgen adam dep sanaý;
— psıhologıaıdyq aýytqýlardyń bolýy;
— zorlyq-zombylyq máselelerdi sheshý quraly retinde qarastyrylatyn mádenı senarılerdiń taralýy;
— mektepte áleýetti atqyshtardy anyqtaý júıesiniń bolmaýy;
— qarýdyń bolýy.

Amerıkalyq CNN telearnasynyń 2018 jylǵy statısıstıkasyna súıensek AQSH-ta 2009 jyldan bastap 300 oqýshylar men muǵalimderge shabýyl tirkeldi. Bul basqa elderge qaraǵanda 57 ese kóp. Fransıa jáne Kanada elderinde 2 jaǵdaı tirkelgen bolsa, Germanıada tek 1 jaǵdaı tirkeldi. Al Ulybrıtanıa, Italıa jáne Iaponıa elderinde bundaı jaǵdaı bolmaǵan. Al Reseıde 2014 jyldan bastap 18 jaǵdaı tirkeldi. Onyń altaýy 2017 jyly boldy. Bir qýantarlyǵy, Qazaqstanda da mundaı jaǵdaı múldem bolmaǵan.

Mundaı jaǵdaılardy qalaı aldyn alýǵa bolady?. Reseıde 2019-2020 jyly mekteptegi atystyń birneshe epızodtaryn aldyn aldy, atap aıtqanda, mektep oqýshylary men muǵalimderiniń birden polısıa qyzmetkerlerine habarlap úlgergeni, sonymen qatar, áleýmettik jelilerdi baqylaý arqyly júzege asty.

Keıbir memleketterde atyspen kúresýde oń tájirıbe bar. Mysaly Germanıa men Fınlándıada sońǵy 15 jylda mundaı jaǵdaı tirkelmegen. Bul mektepterdegi áleýmettik-psıhologıalyq qoldaý júıesiniń myqty bolýynyń arqasynda. Bul eldegi mamandar jalpy bilim berý mekemesindegi klımatty qalypqa keltirý úshin úlken jumys atqaryp, árbir jeke oqýshynyń máselesin túsinýge tyrysady. Mundaı oqıǵalardyń yqtımaldyǵyn azaıtýdyń taǵy bir joly - jasóspirimdi qorlaýshyny dáriptemeý. Bul kóbinese qylmyskerdiń jeke basyna, onyń devıanttyq motıvterine jáne shabýyl jasaý tehnıkasynyń sıpattamasyna tym kóp kóńil bólgen BAQ kináli, biraq qurbandar men olardyń jeke basy týraly aıtpaıdy. Bul mektep shabýyldary kontekstinde Verter áseri dep atalatyn áserge yqpal etedi. Arızona ýnıversıtetiniń zertteýine sáıkes, Qurama Shtattardaǵy uqsas «juqpaly» oqıǵalar orta eseppen birinshi týraly jańalyqtar BAQ-ta paıda bolǵannan keıin eki apta ishinde oryn alady.

Sondyqtan da mektepte psıhologtar ár oqýshymen jumys jasaýǵa mindetti. Ata-analar balsyn tyńdaýǵa jáne túsinýge tyrysý qajet. Al memleket bolsa mektepterdegi jáne joǵarǵy oqý oryndaryndaǵy kúzetti kúsheıtýge mán berý kerek. Qarý-jaraqtardy memleket azamaty tek zańdy túrmen alýyn qadaǵalaý kerek.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Davydov D. G., Hlomov K. D. Massovye ýbııstva v obrazovatelnyh ýchrejdenıah: mehanızmy, prıchıny, profılaktıka// Nasıonalnyı psıhologıcheskıı jýrnal. — 2018. — № 4(32). — b. 62–76.
2. Ferguson, C. J., Coulson, M., & Barnett, J. (2011). Psychological Profiles of School Shooters: Positive Directions and One Big Wrong Turn. Journal of Police Crisis Negotiations, 11(2), 141–158.
3. Knıjnıkova S. V. Amok: aktýalnostızýchenıa napadenıı v shkolah, prıchıny, vozmojnostı pervıchnoı profılaktıkı // Sosıalnaıa psıhologıa ı obshestvo. 2019. Tom 10. № 1. b. 152–168.
4. Dozorseva E.G., Oshevskıı D. S., Syrokvashına K. V. Psıhologıcheskıe, sosıalnye ı ınformasıonnye aspekty napadenıı nesovershennoletnıh na ýchebnye zavedenıa // Psıhologıa ı pravo. 2020. Tom 10. № 2. b. 97–110.
5. American Psychological Association. (2013). Gun violence: Prediction, prevention, and policy. Retrieved from.
6. Ketrın Núman, Býıstvo: sosıalnye kornı strelby v shkolah — 2004 — b. 66-68.

---