InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy Aqtas aýylynda turatyn Ahıko Tesýronyń ómiri kórkem dúnıege arqaý boldy. Qazir Ahıko aqsaqaldyń kózi tiri. Seksenniń beseýine keldi. Ol óziniń ótken ómiri jaıly sóılegisi kelmeıdi.

Tyńdarman qyzyǵyp tyńdaǵysy kelgenimen, onyń ózine aýyr. Ol tutqynǵa alynǵanda 18 jastaǵy kýrsant eken. On jylǵa sottalyp, azap lagerin bastan ótkerdi. Ashtyq pen qatygezdikten 1954 jyly ǵana qutyldy. Ahıkonyń tozaqqa bergisiz ómiri týraly estelikteri «Aqtastaǵy Ahıko» spektakline negiz boldy. Spektákl Muhtar Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatrdyń sahnasynda qoıyldy. Alaıda rejıserlik sheshim men avtorlyq kózqarasqa qatysty kórermendi tolǵandyrǵan saýal kóp. Osyǵan oraı jazýshy, pesa avtory Mádına Omarovanyń oıyn bilgimiz keldi.

— Mádına, kózi tiri adamdy kórkem shyǵarmanyń keıipkerine aınaldyrý qıyn bolǵan joq pa? — Kózi tiri adamdy jazý nemese derekti shyǵarmaǵa aınaldyrý, kerisinshe jeńil bolýy múmkin. Óıtkeni derekti dúnıeni oıdan qurastyryp, qıalǵa kóp erik bere almaısyń. Onyń qıyndyǵy sonda: onyń shekteýli bıografıasynyń shekarasynan shyǵa almaısyz. Ras, Ahıko aqsaqaldy kózimmen kórip, áńgimelesip qaıttym. Úıinde boldym, sóılestim. Ol kisini kórgen soń, qatty áserlendim. Óte qarapaıym jan eken. Mektepten bilim almaǵan. On jeti jasynda Karlag túrmesine túsken. Til bilmeıdi. On jyl túrmede otyryp shyqqannan keıin, eńbekke aralasady. Tirshilik etpeske taǵy bolmaıdy. Ydys jýǵan, shahtada jumys istegen. Qurylysshy bolyp ta nápaqasyn tapqan. Ómir boıy qara jumys atqarǵan eńbek adamy. Tup-týra sahnadaǵydaı tolǵaý-tolǵaý sóz sóılep, óziniń muńyn aıtyp otyratyndaı ýaqyty da bolǵan joq. Qarapaıym adamnyń tirligi qandaı bolsa da, ol da sondaı qońyrtóbel tirlik keshken adam.

— Spektáklge deıin Ahıkonyń obrazy eshbir kórkem shyǵarmaǵa arqaý bolmaǵan ba? — Tipti ózi týraly kórkem dúnıe jazylady dep oılamaǵan adam. Úıine barǵanymda, qatty tolqyp, qalbalaqtap, degbiri shyǵyp ketti. Ol kisini kórgenimde kóz aldyma alyp báıterek elestedi. Báıterek te mylqaý. Alyp aǵash ǵasyrlar boıy ómir súrgenimen, eshkimge syryn aıtyp, aqtara almaıdy. Biraq onyń qasynda turǵanyńda qýatyn ishteı sezinesiń. Sol sıaqty, Ahıkonyń bolmysy da maǵan erekshe áser etti. Jaı qasynda únsiz otyrǵannyń ózi kóńilge basqasha sezim uıalatady. Ahıko aqsaqaldan Karlag týraly suraǵanym da joq. Ekeýmizdiń áńgimemiz kúndelikti turmys-tirshilikten aspady. Almatynyń jaıyn aıttyq. Onyń azapty ómir tarıhyn suraýǵa tilim batpady. Óıtkeni ótkenin sóz etse, kózi jasqa tolady. Onyń ústine, sońǵy kezderi júregi de syr berip júr eken. Sondyqtan áıeli de torǵaı sıaqty shyryldap, ol taqyrypt sóıletkisi kelmeıdi eken. Sol sebepti de, keıipkerimmen turmystyq máseleden aryǵa bara almadym.  — Aqsaqaldyń qazaqsha tili jatyq pa? — Qazaqsha sóılemeıdi. Orysshanyń ózin durys meńgermegen. Shala-sharpy biledi. Oıyn durys jetkize almaıdy. Japonsha hat tanıdy eken. Aýdarmashy bolyp júrgen japon qyzy onyń japon tilin azdap umyta bastaǵanyn aıtady. Japonsha sóılep otyrǵanda, orysshany kóbirek qosyp jiberedi. — Ahıkonyń taǵdyryna nege qyzyqtyńyz? — Bul taqyrypty jazamyn dep múldem oılaǵan joqpyn. Ádebıettegi baǵytymnyń bólek ekenin ózińiz de bilesiz. Meni mıstıka, psıhologıalyq dúnıeler, adamnyń ishki álemi kóbirek qyzyqtyrady. Maǵan mundaı naqty, tarıhı dúnıelerdiń aýyly alys kórinetin. Qazaqtyń tarıhynan, jalpy tarıhtan qarapaıym oqyrman retinde habardar bolǵanym bolmasa, túbine úńilip kórgen emespin. «Jazýshy jan-jaqty bolýy kerek. Tarıhty búge-shúgesine deıin bilýi kerek» degen sarynda pikirler aıtylyp jatady. Ol da durys shyǵar. Biraq tarıh taqyryby ózimdi qyzyqtyrmaǵandyqtan, oǵan kóp boılaı bermeıdi ekenmin. Tarıhty mektepte oqydyq, ýnıversıtette de arnaıy bilim aldyq. Ahmet Baıtursynov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev, Mirjaqyp Dýlatov jáne ózge de alash arystarynyń ádebı týyndylaryn oqyp óstik. Olardyń ádebıettegi ornyn jaqsy bilemiz. Biraq olardyń jeke taǵdyry maǵan saǵym sıaqty bulyńǵyr kórinetin. Ótken jyly ǵalym, depýtat Nurlan Dýlatbekov bizdiń teatrymyzǵa kelip, jıyn ótkizdi. Sol jıynda óziniń Karlagty kóp zerttegenin, sondaǵy túrli taǵdyr ıeleriniń azapty ómirinen kórkem pesa jazylsa qalaı bolatynyn aıtyp, másele kótergen edi. Basshylyq Nurlan aǵanyń pikirine qarsy bolǵan joq. Biraq bul taqyrypty sahnada kórsete alamyz ba? Basshylyqty da tolǵandyrǵan dúnıe osy bolatyn. Karlagty qalaı sýretteımiz? Ras, onda qanshama taǵdyr azap shekti. Onda qanshama adamnyń mıyna syımaıtyn jaýyzdyqtar istelindi. Ony qalaı sahnalaımyz? Qur sózben, qur aqparmen kórermendi aldaı almaıtynymyz taǵy belgili. Jıynnan soń basshylyq «Mádına, sen osyny jazyp kórseń qaıtedi?» dep, maǵan tapsyrdy. Teatrda qyzmet etkennen keıin, qarsy bola almaısyń. «Jaraıdy, kóreıin» dedim. Ol kezde ne jazatynymdy uqqan joqpyn. Qolymda daıyn taqyryp tur. Ary qaraı ne isteýim kerek? Sol kúnnen bastap, osy taqyrypty qaýzap, zertteı bastadym. Túrme ómirin baıandaıtyn túrli derekti fılmderdi, kórkem dúnıelerdi sholyp shyqtym. Túrmedegi adamnyń psıhologıasyn jazǵan psıhologtardyń eńbekterimen tanysa bastadym. Kóp izdendim. Karlagtyń mýzeıin araladym. Ahıko aqsaqalmen tildestim. Karlagty kórgen kezde janym túrshikti. Mundaı bolýy múmkin emes degen oı keldi. Baıqasańyz, spektáklde Ahıkonyń: «Bulaı bolýy múmkin emes qoı, adamdar!» deıtin sózi bar. Bul — meniń ishki oıym, jan-aıqaıym. Spektákl sahnalanǵan sátten bastap, túrli oı-pikirler aıtylyp jatyr. Teatrdyń ishinde de talaı pikirtalastar boldy. Tipti úlken aktrısalardyń biri: «Jendetterdi zulym etip kórsetipsińder. Keńes ómirin kózimiz kórdi. Keńes áskerin de kózben kórdik. Komýnıstik ıdeıaǵa ımandaı sengen adamdar da boldy. Biraq olardyń bári birdeı qatygez emes edi ǵoı» degendeı pikir aıtty. Durys ta shyǵar. Alaıda Karlagtaǵy adamdardyń taǵdyryn kózge elestetip kórińizshi. Ondaǵy adamdardyń ómiri týraly jazylǵan dúnıelerdi oqysańyz, jan túrshigedi. Spektáklde ony jeńildetip ǵana kórsetip otyrmyz. Karlag mýzeıin kórdińiz be? Kóz aldyńyzǵa sumdyq sýretter elestemeı me? Azap lagerine túskenderdiń kóbi osal jandar bolǵan joq. Nebir ǵalamat ǵalymdar, zıalylar azap shekti. Qazaqtyń ǵana emes, búkil adamzattyń betke ustar qaımaqtaryn túrmege toǵytyp, ábden qorlaǵan. Qorlyqtyń nebir sumdyq túrlerin paıdalanypty. Túrmede bosanǵan áıelderdiń balalaryn týa salysymen úlken bóshkege salatyn bolypty. Bóshke tolǵan kezde dalaǵa aparyp, tógip tastap otyrǵan. Munyń bári tarıhı shyndyq. Ol shyndyqtan qasha almaımyz. Máselen, spektákldegi Stepan — jıyntyq obraz. Sol arqyly aıýandyqty kórsetkimiz keldi. — Sonda tarıhı shyndyqty Stepannyń obrazynda kórsetkińiz keldi me?  — Tarıhı shyndyqty osylaısha jıyntyq obraz arqyly bergim keldi. Stepan meniń sol úmitimdi aqtady dep oılaımyn.  — Stepan — jıyntyq obraz. Ahıko — kózi tiri adam. Al Sádýaqas pen Seıfolla spektáklde qaıdan júr? — Sádýaqas pen Seıfolla aqsaqal, Aqaıdyń Haseni — bulardyń bári tarıhta bar adamdar. Al aqyn Ahmet — bul da jınaqy obraz. Ol spektáklde birese, Sultanmahmuttyń óleńin oqıdy, birese, Ahmet Baıtursynovtyń óleńin oqıdy. Ahmet — atylyp ketken, Sibirge, Magadanǵa aıdalǵan, zorlyq-zombylyq kórgen, qýǵyn-súrginge ushyraǵan alash ardaqtylarynyń jınaqy obrazy. Odan tarıhı astar izdeýdiń qajeti joq. Aqaıdyń Haseni — qazaqtyń myqty tulǵalarynyń biri. Biraq ol kisini de 30-jyly atyp jibergen. Seıfolla men Sádýaqas aqsaqaldyń Karlagqa túskeni ras. Olar Saryarqanyń mańaıynda turǵan. Túrmege ákelgennen keıin úsh kúnniń ishinde atyp tastaǵan. Spektáklden hronologıalyq derekterdi izdeseńizder, ony taba almaýyńyz múmkin. Óıtkeni Ahıkonyń óziniń jasyn on beste dep aldyq. Shyn máninde, ol Karlagqa túskende 18 jasta bolǵan eken. Munyń bárin burmalaý dep eseptemeımin. Sahna, óner — ol tarıh pánine qosalqy oqýlyq emes. Ol — kórkem dúnıe. Sol zamannyń shyndyǵyn, sol zamannyń azapty ómirin sahnaǵa alyp shyǵý úshin osyndaı qosalqy obrazdardy paıdalandyq. Shynaıy derekterdi paıdalanar bolsaq, olardyń árqaısysy bólek-bólek keıipker, bólek-bólek shyǵarmanyń arqaýy bolary sózsiz. Bizdiń maqsatymyz — sol zamannyń kelbetin búginge alyp kelý edi. Jyrtqysh keıpine túsken adamzattyń aıýandyǵyn kórsetý qajet boldy. Jyrtqysh ekesh jyrtqysh ta óz uıalasyna qarsy shappaıtynyn aıtqymyz keldi. Biz osy ıdeıany kórsetý arqyly mundaı ozbyr, qatygez tarıhty qaıtalamaý qajettigin kórermenge uǵyndyrǵymyz keldi. Qazir HHİ ǵasyr. Ózimiz de zıaly dep eseptelemiz. Tehnologıamyz damyp ketti deımiz. Sonyń ózinde árbir adamnyń boıynda elý paıyz Alla amanatyna adaldyq bolsa, elý paıyz jyrtqyshtyq ınstınkt bar ekenin umytyp kete beremiz.  — Avtor óz oıyn aıtady. Rejıser óz sheshimi boıynsha spektákl qoıady. «Aqtastaǵy Ahıko» spektaklinde qaısysynyń múddesi basymyraq? — Jazýshynyń mindeti — jazý. Odan keıin shıkizatty rejıser óz qolyna alady. Sodan bastap, shyǵarmanyń ekinshi kezeńi bastalady. Rejıser pesanyń qur sólin alyp, óz topshylaýymen qoıyp shyǵýy múmkin. Meniń alǵashqy nusqam múldem ózgerip ketti desek te bolady. Onyń ózgergenine renishim de, ókinishim de bolǵan joq. Ózgeris barysyna ózim de atsalystym. Rejıser oıyna da, akter sheshimine de qarsylyǵym bolǵan joq. Olardyń ishki oıyn durys qabyldadym. Sebebi, rejıser avtor ıdeıasynan kóp aýytqyp ketpeıdi. Tipti o bastaǵy Aqtamaq spektáklde adam tanymastaı bolyp ózgerdi. Sebebi, meniń Aqtamaǵym múldem basqa adam bolatyn. Meniń Aqtamaǵymnyń prototıpi Gúljamal Maılına edi. Gúljamal apanyń ómiri únemi oıymnan shyqpaıtyn. Sony pesada paıdalanǵanymmen, sahnanyń standarty basqa eken. Meniń keıipkerim sahnaǵa jaramaı qaldy. Spektákldiń rejıseri Ashat Maemırovpen aqyldasa otyryp, jańa Aqtamaqtyń obrazyn jasap shyǵardyq. Rejıser óziniń únin, óziniń dúnıetanymyn qosty.  — Spektáklge qatysty áleýmettik jelide aıtylyp jatqan syn-pikirlerge kózqarasyńyz qalaı? — Bul spektákl tarıhty jaqsy biletin, saýatty adamdardyń túsinispeýshiligin týdyrǵan da shyǵar. Biraq buǵan aqtalyp jatqym kelmeıdi. Ahıko taǵdyryn, Karlagtaǵy tutqyndardyń taǵdyryn qalaı túsindim, solaı bergim keldi. Kórkem dúnıe qur sózben jazyla salmaıdy. Onda jazýshynyń emosıasy, bolmysy, kelbeti sezilip turýy shart. Dáýirdiń shyndyǵyn qalaı qabyldasam, solaı bergim keldi. Ondaǵy keıipkerler de meniń ishki aıǵaıymdy, jan-dúnıemdi kórsetedi. Ol shynaıy tarıhqa janaspaı jatsa, ony qatelik dep eseptemeımin. Taǵy da aıtamyn, ol jerden tarıh izdeýdiń qajeti joq. Spektáklden rýh izdeńizder! Moral izdeńizder! Bul sumdyq eshqashan qaıtalanbasyn dep tileńizder. Osylaısha, búgingi kórermen ótkennen sabaq alsa deımin. Tarıh izdegińiz kelse, hronologıa izdeseńiz, ony spektáklden kóre almaısyz. Negizi «Aqtastaǵy Ahıkoda» rýh bar, oı bar. Bastysy, o bastaǵy aıtqymyz kelgen ıdeıany jetkize aldyq.

Áńgimelesken Gúlzına BEKTAS

«Aıqyn» gazeti 02.11.2016

---