InfoHub Logo

"Aqtastaǵy Ahıko" qoıylymy ótkenine kóp ýaqyt ótpese de ol jaıly birneshe pikirler men taldaýlar jazylyp ta, aıtylyp ta jatyr. Belgili jýrnalıser, ádebıetshiler qoıylymnyń artyq-kem tustaryna toqtalyp, baspasóz betterine jyly lebizderin bildirdi. Solardyń izin sýytpaı jas ádebıetshi Kúltegin Aspanuly jan jaqty ǵylymı taldaý jasapty. Qoıylymnyń kórkemdik álemine jasalǵan sholýdy oqı otyryńyzdar!

«Áli-aq týar ádilettiń aq tańy»  Keıýana

Tarıh dańǵylynan ótken qalyń kósh ishinen sán-saltanaty jarasyp, jibek-zúbárját jamylǵan áshekeıli arba-kúımeler men jantúrshigerlik azaptyń aıqaıy, ońyp-tozǵan portretter syǵalap turady. Tarıhı sanany qaıta túzeý isi kez kelgen belim bekem bolsyn degen eldiń negizgi ýázıpasy. Dúr dáýirdiń ǵazız ǵasyrǵa óz buıyryǵy men sybaǵasyn úlestirilgeni laýqul maqpuzdan málim is-ti. Kóp jurtqa shúlen taratqan Táńiri jazǵany buljymas kepıet zańy. Sol kóp juraǵattyń ishinde kóktúrkiden kógerip-óngen qazaq halqynyń arǵy-bergi tarıhynyń kóbi áli kúngi ashylmaǵan jumbaq kúıinde. Baıtaq taýarıhta ıgerilmegen taqyryp, kóbesi sógilip izdeýshisin tappaǵan dúnıe taǵy «kóp». Qasyret ne mamyrstan shaq, báribir, ult ótkenin alalamaı týralyqpen, zor yqylaspen, mahabbatpen tanýy tıis. Bul onyń tabıǵı quqy. Ult pen ulystar basynan ótkergen ýaqıǵa oqshaý bolýy múmkin emes, bar áreket adamzattyń ortaq muhıtyna baryp quıady. Tabıǵat — komponentterdiń maksımýmdyq úılesim kartınasy, komponent degenimiz barlyq sóz taptaryn qamtıdy.

Maǵjannyń qapastaǵy qalin tanyp, kórsetkim keledi degen bir aǵamnyń tilegi keledi oıǵa. Iá. Ótkenin tanymaı bolashaqqa alshańdap barý qaterli. Taǵdyrdyń salǵanynan tuqymy seń soqqandaı kúırep, qara jerge sýdaı sińip kete jazdaǵan úmitshil ulttyń baǵyn baptap, kóshin túzegen Aqıqattyń aqtyǵyna kúmán joq. Aq Qudaıǵa jaq.

Azyp-tolǵan on ekiniń biri aqyraptyń aınalasy qazaq qaıtqanymen qaıta qaýyshqandaı, qaımyǵyp-qýanyp «qoryqqany men qýanyshy birdeı» erekshe kúı keshti. Budan ózge reaksıa kútý beker. Qazaqfılm «Anaǵa aparar joldyń» qasıetin uqtyryp, Ákemteatr «Aqtastaǵy Ahıkonyń» qazaqpen-adamzatpen japsarlas taǵdyryn tanytty. Úlken sharýa. Toqmeıilsýge bolmas, osy qyzýmen qaýzaý-izdenis jalǵanýy tıis. Búgingi sóz «Aqtastaǵy Ahıkonyń» aqjarma jan álemine arnaýly áńgime. Jan azyǵy tirek qazyǵyna aınalǵan, oıkózi sezgish kórýshini kúıinishke bóktirip, kóńilin kóbiktetken qoıylymdy pesımızmge balap, eńseni ezgish deý qata tujyrym. Joǵaryda aıtqandaı, kórgen quqaı-qorlyǵy mol, qaskóı úlbi úrip tompaıtqan dáýir dorbasyn arqalaǵan arqaly halyqtyń tragedıasyn basqy sapqa túzý zańdy.

Tarıhı sana taıqazanyn qaıta qalyptap, qaqpaǵyn quıý — mádenıettiń enshisi. Jalań aqparattandyrý jan-dilmen seziný syzyǵyna jetkizbesi anyq — tym shaban. Kisi jalqy álemimen ótken-aldyńǵysy, ishi-syrtyn, asty-ústi men syrt-aınalasyn uǵynýynda Ónerdiń járdemi ólsheýsiz. Ádebıet, teatr, beıneleý, án-kúı men bı... bári-bári «Bir atanyń balalary». Jandy aǵzanyń qaı bóligi dertti bolsa, bar bólshegi birge bolysyp, kúresedi, medeti sarqysa qosyla syrqyraı aýyrady, bir bólisedi. Mádenıettiń de máneri sol áýez.

Osy tusta Alash qaıratkeri S.Sádýaqasovtyń «Teatr — jandy kitap. Kitaptan teatrdyń órisi keń. Kitap — jalǵyz hat tanýshylardyń qarýy, teatr — kópshiliktiń qarýy» deýi kóńilge qonymdy, sıtýasıa shyndyǵyn ashady. Rýhanı mazmun jaǵynan tolysýdy qajetsinetin aýyr da ajarly janr — dramatýrgıany «ádebıettiń bekzadasy» dep boısunǵan qalamger Madına Omarovanyń «Aqtastaǵy Ahıkosy» jańa olja. Adaldyń arqany uzyn. Ahıkonyń senimi — ishki kúshi. Senimine adaldyǵy. Avtor birde «Ulttyń sharshaýy etnıkalyq qundylyqtaryn, rýhanı bazalaryn joǵaltýymen aıqyndalady, ómirge qushtarlyqtyń, jańarýǵa, órkendeýge yjdyhattylyqtyń bolmaýy — búkilulttyq sıpat alatyn bolsa, árıne, qorqynyshty kartına» degeni pesanyń ótken men búgingi mánin ańǵartsa kerek-ti.

Rejıser Ashat Maemerov pen dramatýrg Madına Omarovanyń shyǵarmasyna arqaý bolǵan jazyqsyz jandardyń japa shekken jartykesh talmaýyt taǵdyrlary. Keńestik aýdany keń, aýany tar temir sharbaqtyń ishindegi múshhil hálder. Taýarıhtyń qan juqqan, totyqqan sarǵysh paraqtarynda 1932 jyly Lagerler bas basqarmasy quramyndaǵy eńbekpen túzeý lagerleriniń sany 11-ge jetkeni, al 1944 jyldary 58 lager jáne 424 eńbekpen túzeý kolonıasy qatań rejımde jumys jasaǵany aıtylady. 1930 jyly qurylǵan KARLAGtyń on jyldan sońǵy «baǵyndyrǵan bıigi» Lagerler bas basqarmasy quramyndaǵy «eń iri qurylym» statýsy. Sóıtip az ýaqyt ishinde Karlag eń úlken jáne áıgili lagerlerdiń qatarynan sanalǵan. 1939 jyly İİHK-nyń 42 lageri arasynda Karlag tutqyndar sany jaǵynan 9-shy orynǵa ıe boldy, ıaǵnı — 35 myń 72 ólimshi júrek ıeleri. Al bul kezde lager kontıngenti sany 1 mln 668 myń 200 adamǵa jetken edi. Árıne, bul bir ǵana jıyrmajyldyqtyń statısıkasy.

Bul qasap qamytyn jalǵyz qazaq emes, jat ata urpaqtary da kıip kórgen. Álemdi ózindik ótkenine úńiltip, muńyn bólisken sátti týyndylardyń batys jurtynda dástúrli mektebi qalyptasqan. Ulttyq minez talǵamaı kóptiń kóńilin aqtarǵan «Oblava» («Le rafle», 2010), «Malchık v polosatoı pıjame» («The boy in the stryped pyjamas», 2008), «Spısok Shındlera» («Schindler's List», 1993), «Pıanıs» («The Pianist», 2002), «Pobeg ız zamka Koldıs» («Colditz», 2005), «Sýd nad bogom» («God on Trial», 2008), «Jızn prekrasna» («La Vita e bella», 1997) fılm-spektaklderiniń jetistikterin  kádege jaratý — durys baılam. Bir qyzyǵy barlyǵyna ortaq belgi, teńdeı fınısh — ómirge oralý konsepsıasy.

«Jańa týǵan sábıden bastap eńkeıgen egde kempir-shalǵa deıin shemirikpesten jutatyn» Karlagty «Ajal mashınasy» dep Aqıqat tarapynan aıyptaıtyn Ahıko Tesýro róli óz oıynshysyn tapqan. Tutqyndar ishinen Ahıko beınesi — D. Aqmoldanyń oıyny qoıylymnyń qaıtalanbas akterlik jemis-kórki. Onyń oınaýynda ótkizgishtik koefısenti joǵarylaı túsedi. Sezim-kúıdi kórýshisine tez ám nanymdy sińiredi. İshki dıalektıkalyq qaıshylyqtardy dál ashý — onyń ádeti. Zymystan borandy shaqtyń shıyr-shıyr sýretteri sana sáýlesin taýsyp tastamaq. Alystaǵy arman men taıaý turǵan tajaldyń qaısy jarylqaıdy?!

Konflıkt — ózdiginshe týmaıdy, ómirdiń ár deńgeıli, durysy ár túrli keıipkerlerdiń kúres ústinde kórinetin, kópqyrly harakterlerdi ashatyn kúsh. Ol — dramalyq árekettiń sújettik serippesi, jany, tamyrsoqtyrar saf tynysy. Harakterler qaqtyǵysy qoǵam-ýaqyt qubylysyn tanytýy tıis. Bul rette Ahıko men Ahmet — murattas, rýhtas jandar, jendetterdiń janjemirgish zor tábeti; alapıǵyl Stepannyń «egoıkýsstvosy»; jazyqsyz uldaryna jaýapty ákeler (Sádýaqas, Seıfolla); únemi «saýatsyz», «sorly» dep sógis estıtin ánshi-aqyn, ónerpaz qazaq jigitteri; toqsannyń úshinde «lager dırektoryna kárin tókken» abyz-aqsaqal men «óshkeni qaıta janǵan» qart keıýana... bári-bári kollızıanyń (ıdeıalar qaıshylyǵy) qanat jaıýyna jaǵdaı týǵyzady. Konflıktiniń ómirlik ne jasandy bolýy, ne onyń qoǵamdyq máni, tıptiligi, — barlyǵy ıdeıalyq-kórkemdik jaǵynan taldaýǵa kiredi. Ómir shyndyǵynyń qaı dárejede sýrettelgendigin belgileýge kóbirek kóńil bólgen jón. Soqtyǵystar árkez jańa tıptiń, aıqyn kúılerdiń aralyq jańa halin týdyrmaýshy ma edi?! Dál sol izben aıtylǵan obrazdar orta jolda turalap qalmaı árekette áldeneshe ret boıaýyn qanyqtyra túsedi. Bul pesa kórkemdigine qatysty. Onyń tirilip, aıaq-qolyn baýyryna aman-esen jıýy bólek áńgime. Shamasy, «kókjıekten qyltıyp sheti kóringen taǵy bir obrazǵa jan bitirgisi keletin» izdengish, ańǵarympaz avtor keıipkerdi akterge arnap jazǵan bolý kerek. Qaı keıipker kimniń enshisine buıyratynyn bilgendeı-aq.

Personajdar júıesi barynsha jınaqy, shashaýy joq. Qart dalanyń jas órkenin qynadaı qyryp, ortalaǵany men qarıasynyń kóńilin qusadan keptirgen qanqasap qyzyl jaǵalylar — zulymdyq sımvoly. Qondyrma ıdeıany súıretip jazýdyń sharttylyǵy dep biletin jaǵymdy-jaǵymsyz jiktelimi tarıhı taqyryp bolǵandyqtan óz janyn joǵaltpaǵan. Bul — zańdy da. Qudyq qulqyny úshin adamtózgisiz azapty qoldan týǵyzý — aqtaýǵa kelmeıtin, lajsyz qalypqa salýǵa týra keletin qylmys. Birdiń emes — myńnyń taǵdyry. Eldik murat, jurt obaly týrasynda áńgime qozǵala qalsa, aıypty taraptyń aıqyndalýy shart. Ádebıet — túpnusqa. Túıeni qazanǵa, batyrdy qabirge túsirgen qyzyl kózdiń qanqushtar isin kim súısin, kim aqtasyn?!

«Amaly jetse aqyly jetpeı, aqyly jetkenge amaly jetpeı aınala toly aqyldy dushpandarmen alysyp, talaı báıterektiń tamyryn qıyp, tóbesin kúıdirgender» (Qasen qarıanyń sózi) monology meńzeý arqyly kúlli zulymdyq kúshi ómir fılosofıasy konteksinde «esińizde bolsyn biz mindetti túrde qaıtyp kelemiz, qaıtyp kelemiz!», «Biz tiri júrmesek te biz sıaqtylardyń izi men kóleńkesi jer betinde qalady» dep qarastyrylady.  Júrekterinde ekijúzdilik óskini qylańdaǵan jendetterdiń doqtan etip ses sezdirýi kórýshisin ashyndyrmaı qoımaıdy. Áttegen-aıy tergeýshilerdiń daýys qoıý, mımıkalary bir-birin jıi qaıtalap, ózindik daralyq belgisin tappaýy.  (Ánshi jigit shaqyrylady)  — Eı, sorly, japon shpıon ekenińdi moıyndaısyń ba?  — (áreń) Iá, japon shpıon ekenimdi moıyndaımyn, biraq japon degen kim? ...Tym bolmasa bilip óleıin.  — Mynaý kontrrevolúsıonershiler jaǵynda osyndaı qaıtpas qaısar jigitterdiń bar ekendigin biz moıyndaımyz! (Basynan tars ete qalady)  Biraq onyń qaıtpas qaısarlyǵynan ne paıda? Óldi de qaldy sorly! (shólmekten araq ishedi jendetter)

Kórinistiń eń joǵary núktesi — tapansha daýysy ekinshi kúni qoıylýynda tehnıkalyq ne samarqaýlyqtan týǵan olqylyqtyń ornyn úsh ret shúrippeni basyp, «Ajaly joq eken» dep kúlýmen toltyrýǵa tyrysqany, árıne, ımprovızatorlyq. Biraq, árekettený túbi sátsiz aıaqtaldy. Kidiris uzap, ýaqytty qarýyn túzeýmen ysyrap etip aldy. Osy sýretterden keıin Ahıkonyń «Moıyndaımyn, moıyndaımyn, men shpıonmyn! Qol qoıyp beremin. Men shpıonmyn, men shpıonmyn» deýi tapanshanyń sýyq tarsylynan keıin ǵana mándirek, jandy bolýshy edi. Kemshilik qaıtalanbaıdy degen oıdamyz. Birinshi kúngi úreı údetken jalbarynysh pen jendettiń shoqmeıil kúlkisi qatar qabysyp zor ekpin týdyrǵan etin. Tásiri zor úreı ǵaıyptan emes, oılamaǵan aýyr soqqydan týýy tıis.

Daryndy «qolyńa Qudaıdyń almas qylysh bergenimen birdeı, tek ıgilikke paıdalanýyń kerek» dep biletin jazýshy gýmandyq ıdeıasyn kórermenge múldem joǵaltqyzyp, birde qaıta jaqtyryp, kúderin úzip-jalǵatyp otyrady. Bul sheberlik — kórýshige alda ne bolaryn bildirmeý, bilgen kúnde barar joldyń hálin sezdirmeı, qupıa qaldyrý. Sahnaǵa úńilýshiniń kóńilin bir sátke múlgýge mursat bermes jetekshi kúsh — spektákldiń basty kapıtaly.

Órtti selin kókten tókken bu qysmettiń qaıyrynan úmit etip, keler kúnniń jaryǵyn júregine toqyǵan aqsaqal Aqaıdyń Qaseni oıynyn Bekjan Turys óz bıigine qınalmaı jetkerdi. Kóz kórgennen oı túıgen, ıman tunǵan kókirek, Abyz tili ózine jarasty, kesteli. Dáýirine saı shuraıly. Akterdiń tabıǵatyna týralaı dilmar, sózýar, beıneli shyqqan. Imany berik, salmaqty, urpaǵynyń baqytyna senip, tilek etetin, eshkimnen seskenbeıtin, tipti zálim Stepannyń qolyn qaıyryp jiberetin aqsaqal obrazyna súısinip, ishteı tileýles bolyp otyrasyz. Qaı boıaýy kem deıtin shıki keıipker emes. Erleri úzilissiz ezgiden esi shyǵyp, eńsesi túser shaqta «Já, bosamańdar, bosama, balam» dep demep-súıegen eldiktiń jarshysy el Abyzyna laıyq dárejede «Bul el týmaı jatyp talaı zobalań kórdi, talaı nárseden taryǵyp ta, toryǵyp ta ósken. Birjola únsizdikke berilmeı, ishteı medet etken urpaqtyń ókilimiz. ...Jaratqan ıem jabyqqanyn kórip jeber, taryqqanyn kórip demer» dep erteńgi kúnge qol sozady. Aqyldy akterdiń róli jalpy adamgershilik sapasyn kórsetý jaǵyna talaptanatyny belgili.

 Qaqyratyp ketken keseldi kezeń quıyny sahnany salqyndatyp otyrady. Kamera kórinisterinde bári birdeı muńdy bolǵanymen (taýqymet — ortaq), harakterler kartasynda kúrdelilik saqtalǵan. Nómirlengen jandardyń sapqa túzilý modeli, málimdeýleri árqıly. Rejıserdiń abaqty ujymyn kópúndi etip jasaqtaýy oń sheshim. Árqaısy óz aldyna harakter. «Bir harakterge kúsh berý úshin, ekinshi harakterdi nasharlatýǵa bolmaıdy. Dramatýrgtiń mindeti — bárin kúsheıtý» (Dıdro). Qatelikke jol bermegeni qýantady. Ońasha oı-tolǵanysy molyraq ishki monolog, kórermenge qarata aıtylǵan baıandaýshy-geroı sózi, ózara árekettesken dıalog ta jetkilikti ári óz ornymen. Birsydyrǵy odadaı kóriner, biraq tórt tuıaǵyn teń basqan pesanyń baǵy bes eli bolsa ne dersiz?!

Teatrdyń áreketke qurylǵan tabıǵatyn jete sezingen ártister qaýymy jaýaptylyqpen qaraǵan. Spektákl saıyn san alýan ómir keship júrgen Dýlyǵanyń dúnıetanym dorbasy baı, qory jetkilikti. Ártis shyǵarmashylyǵynyń túrlený óneri prınsıpine saı Ahıko oınalymy «moıyndamaımyn» men «moıyndaımynnyń» arasynda táýir reńk kórsetken. «Túsinbestik bolar» dep otyrǵan on bes jasar bozbala kóz aldynda oqqa ushqan ánshi qazaq jigitiniń kórinisinen keıin shımaılanǵan baǵynyshty sananyń abdyraǵan, shatyp-aptyqqan, qatty qysymnyń qursaýynda qalyp qoıǵan kúrdeli kúıin sezinedi.  — Men shpıon emespin?  — Endi?..  — Men aqynmyn!  Alash týy astynda kún sóngenshe sónbeımiz,  Keń dalasyn eshkimniń quryǵyna bermeımiz.  Qandaı shaıtan kelse de aldaýyna kónbeımiz,  Jasaıdy Alash, Jasasyn Alash, Jasasyn!  — Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov... Ó-óı, sen solardyń ıtaıaǵyn jalaǵan ıt deıdi ǵoı, a? Solaı ma?

Tıptik harakterlerdi tıptik jaǵdaıda ashýdan ózge jol tabý múmkin emestigin aıttyq. Qaqtyǵys damýynda maǵynalyq jınaqtylyq, júzi ótkir az sózdilik ónimdi fýnksıa retinde belgilenedi. Til — júrektiń shómishi, ár keıipker óz minezine tán tilde sóıleýi tıis. «Til júrektiń aıtqanyna kónse, jalǵan shyqpaıtynyn» (Abaı) sýretker jaqsy biledi. «Taǵdyrdyń sheshimimen sol bir elge baılandym, batańdy ber, erkime jiber» degen ulynyń qalaýyn áke kóńilqımastyqpen sharasyz qabyl qyldy. Áke sózin shyǵyndamaı basynan sıpap batasyn ymdap, ıshara etti. Bu da — avtordyń minezinen bolsa kerek. Týra baılam. Kóńil ańǵaryp otyrǵandy qaıta jaıý artyq. «Tejeý seziminsiz sýretkerdiń, ásirese dramatýrgtyń bolýy múmkin emes» (L.Tolstoı). Keıipker qarý-qýaty, muń-shýaǵy, kúıin qyryq qubyltatyn kúsh — sóz. Munda júk dramatýrgke túsedi. Árkim ózine jarasyp tur, shyǵarmashylyq tejegishi der kezinde qoldanylǵan.

«Atadan jalǵyz», elgezek aqyn Ahmettiń Ahıkoǵa amanatyn tabystar sáti talaı aqtańger azamattardyń beınesin elestedi. Eriksiz bas ıesiń. Aqsaqal Qasen úmitsizdikke toqtaý salyp, demesin aıtqanda alǵash bop eńse kóterip, kúsh alǵan da Aqyn Ahmet. Óıtkeni ol aqyn ǵoı. A.Ashatulyna «Bilesiń be, men qorqam. Qanmen jazylǵan jyrlarymdy keler urpaq oqı almaı ma dep qorqam, Ahıko!» degen kúdik-nazy quıyp qoıǵandaı jarasa qalǵan. Al minez tanytar tusy joqtyń qasy. Kózinde ot janyp, qanatyn keń serıtin jyrlaý zamaty solǵyndaý. Bizdiń etalonǵa aınalǵan ór rýhty jandardyń et pen súıekten jaralǵanyn eske salyp, sonda da týralyǵynan taımaǵany tańdandyryp-kúrsintedi.

«Iá, men urymyn. Úıde tórt shıtteı bala-shaǵam ashtyqtan janushyryp shyryldaǵannan bir ýys bıdaı urlaǵanym ras» deıtin tergeýdegi tutqyn áıeldi kórip, kórýshilerdiń kóńilinen «bulary nesi» dep zalymdarǵa qarsy laǵynet jaýdyrtady. Ananyń meıirimine qarsy qastandyqqa, kúńgirt kabınettegi tergeý, basqasha aıtqanda «moıyndatý» úderisine úrkı qaraǵan Ahıko «Bulaı bolmaıdy, bulaı bolmaıdy ǵoı (daýys kóterile beredi). Ne úshin, osynyń bári ne úshin, kim úshin, nege men, nege-e men?» deı bergende mýzykalyq árleý óz sıqyryn iske asyrady. Erekshe kúı keshesiz. Bar tamyryńyz týlap, boıdy julyn jıyryp alady. Aýyrlap qalasyz.

Etnoharakter silemderi buldyrap, kókten tómen tóngende qara jer betin tuman búrkep turǵandaı. Árıne, qazaqtyń rólindegiler minezi kóńil nanarlyq, tabıǵı, onda talas joq. Aıtarymyz, «ata-anasymen oısha sóılesetin» japon jetkinsheginiń psıhoportreti alǵashqy kórinisterde ulttyq kolorıttik shtırhtardy qajetsinip tur. Qapas tabaldyryǵynan keıingi qazaq ishinde qazaqqa beıimdilik, etnoadaptasıalaný túsinikti, oryndy.

İshki daýys ulttyq bolmysty ashýǵa aıqyn qyzmet etedi. Keıingi bólimde búrkenip, búrisip jatqan balanyń ishki daýysyn tyńdap kórińiz: «Sen temirden myqty japon balasysyń, ózgege úlgi bop, japon halqynyń qandaı el ekenin kórsetý kerek!» deıdi. Dátke medet bergen samýraıtektilik japon halqynyń etnopsıhologıasy.

RKSFR Qylmystyq kodeksiniń 58 baby boıynsha 10 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵan aıypsyz Ahıkony abaqty basqa qyrynan tanytady. Ánshi. Salmaqty. İzetti. G.Ospanov oınaýyndaǵy kartashydaı qaq-soǵy joq, óz jasyna tán, tárbıeli. «Ǵumyryn ónerge arnaǵan sýretshiniń ár sáti qımyldan turady. Ol toqtaǵan emes, bir kezde sýretshi uıyqtap ketedi. Túsinde sarǵaıǵan japyraqtar, kúz mezgili jáne keremet tabıǵat...». Aýyr jumystan pana izdegen «jandaıshap» ertegishi-tutqynnyń tyńdaýshysy Stepan tek qan tústi ǵana biletin. Sol boıaýmen ǵana elestete alatyn. Oǵan kók, sary, aq pen jasyl da qantústes. Beısana kalpynda qan túsimen sanasyndaǵy sumsýretti ajal aýyzyndaǵy kartınasyna beıneleıdi. Zorlyq-zombylyq atmosferasyn qoıýlata túsken basty jaıt sýretshi Stepannyń kópqyrtysty ishki álemi. Ol áýeli — adam, ónerpaz. Bir kemdigi — túnekti psıhıkaǵa beıim. Ónerpazdan zaýal kútý de zańdylyq. Qolyndaǵy quraly esi aýsa, esepsiz sermep qońsysyn mertiktirý múmkindigin avtor sanaly túrde ańǵartqysy kelgen sıaqty. Q. Qystaqbaevtyń júreginen súzilgen Stepannyń ótkir sahnalyq beıneliligi ómirden baz keshkenin oıdaǵydaı bere aldy. Kúrdeli obraz. Tamyryna taýdaı talant, qýatty qabilet darysa da İzgiligi joǵalǵannyń túbi taýany shaǵylmaq.

Aǵa akterlardyń ishinen Bolat Ábdilmanovtyń oıyny ádetinshe «apama jezdem saı» keıpinde. Ómirlik sabaǵy men jas mólsheri, daıyndyǵy ózara astasyp, tisteri kirikken saǵattyń barabandaryndaı baıyppen qadirli obrazdalǵan. Qazaqtyń qarıasyn kórgende qýanyshpen qushaq jaıǵan, abyzyna aýyz salǵan qyzyldardyń isine qabyrǵasy qaıysatyn, perzentine peıili túsken, hatyn ıiskep oqyp, ánin jatqa shyrqaıtyn tıptik qazaq ákesi. «Taý ishinde» ánin Seıfollalyq rýhta muńǵa shylap áýezdetedi.

Osylardan keıin «Ahmet, bizdiń Japonıada kún týra osylaı shyǵady» dep kúıdirip kúldiretin Ahıkonyń dıalogi. Aralyq kóńil sergiter nota qajet tusynda qoıylǵan. Egilgen kórýshiniń qabyldaý qapshyǵyn qaıta silkýge taptyrmas amal.

Qoıylymnyń taǵy bir jańalyǵy — Danagúl Temirsultanovanyń arysy men botasyn izdep bozdaǵan, boıyna syımaǵan analyq meıirin bótendi «bólek» demeı, násil-ultyn aıyryp jatpaı Bronıslav, Albert pen Katá, poshtagerlerdi ólimshi kúıden aıaqtandyrǵan, el súısinip «Aqtamaq» atanǵan keıýanany somdaýy. «Máńgilik bala beınedegi» Láılámen keregesi keńeıegen aktrısadan egde tartqan Ana obrazyn tabý qıyndyq týdyrmady. Ajaryn qımyly men bet-álpetindegi, yrǵaqtyq ózgerister yzaǵa býyp, úmitpen shúıile qaratyp, qaraly habarlaýda azalap, bir balasy ekeý bolǵanda yrzashylyqpen batasyn bergizdi. Zamanynda «KARLAGta japa shegip, Halyq jaýy dep jaladan jala atylyp ketken myna azamattardyń qanyn kimge júkteısińder. Ultymnyń altyn dińgekteri, alyp báıterekterin nege, ne úshin qulattyńdar?» degen ana azasyna qulaq túrer eshkim tabylmaǵanymen ýaqyt óz tyńdaýshysyna jetkizdi. 25 jasynda 24 kelide shyǵar-shyqpas jany bar júzi jat jigitti adam etken jannyń meıiriminde shek bar ma. Qazirgi baıraqtyń astynda júrgender jigit túgil beıkúná, balaýsa sábıdi baýyryna basýǵa qulyqsyz. Bálkim peıil-súıýi tardyń júreginen sábıdiń shattyǵyna oryn tabyla qoımas. Iá, sonymen, Danagúl daryny «Ahmetimniń ama-na-a-ty ǵoı» deı bergende jaryqtanyp, ıirimi uıyǵyp baryp, Jaratqannyń ulynan buıyrtqan jyrtysymen qaýyshar kezi ómirdiń ózinen aýmaı qalǵan. Pesa sońynda aq kımeshek kıgen el anasynyń kóńili jaýynnan keıingi kerilgish kempirqosaqtaı túrlenip, shúkirlep sala beredi. Ártis jasaǵan obraz ulttyq tereńdigimen, kórkemdik shyndyǵymen, sahnalyq dáldigimen dara shyqqan.

Jylaýshy D.Anarbaı róli sahnalyq sýretteýde sondaılyq shynaıylyq tapqan. Onyń eńireýi erekshe, óksik pen kúltústes kúlkiniń taby bar. Áreketterindegi syrtqy soqqydan reaksıashyldyǵy, oqys qozǵalysy, daıyndyqsyz-jasandylyqtan tazalyǵy eriksiz sendiredi. Ekinshi plandaǵy keıipker ekendigine qaramastan nazaryńdy alady. Buny baǵalaǵan lazym. Baǵy ashylsyn dep tilek etemiz.

Shyǵarmanyń sońǵy sekýndtary ıdeologıalyq júktemege arnalǵan. Shablondyq úkimet sharty bolsa da, tarıh tornadasynda pana tapqandardyń aıtary bar. Tirliginiń álsiz jaryǵy sóner shaǵynda, nópir jurtqa qorǵan bolyp, san myń rýhty amanat etip qabyldap, «kóbesin buzbaı, aralaryn sıretpeı, Otan-Analaryna jibergen» Qazaq halqyna ekinshi, úshinshi jaq tarapynan alǵys aıtylady.

«Óz Otanymdy súımegendikten emes, seniń aldyńda boryshtar bolǵandyqtan, yntymaqtyń uıasy, jeruıyq meken Qazaqstan endi meniń de Otanym» dep oralýy talaı týǵan qandasqa oı salatyn saýapty moıyndaý. Biraq búgingi qalyptasqan jaǵdaıǵa baılanysty «Yntymaqty uıaǵa» qonaq bolyp kirgendi esirtip, qojaıyndyq quttaǵyna qondyryp, esik syndyryp, taba-aıaq syndyryp, syrtqa beze qalý jaǵyn eskerý qajet. Oraıy kelgende aıtylǵan oı dersiz.

Pesa poetıkasyna zor energıa sińiretin, alynbas qamal azý tisti syzdatyp, janyńdy ushyra jazdaıtyn názik talshyqtyń qudiretindeı ne bolý múmkin? Ol, dóp detal — shyǵarma baǵy. Bular temir qasyq-tostaǵandardyń jamyraǵan syqyr-syqyry; ashqursaq boıǵa qýat darytar qurttyń untaǵyna deıin jerden jantalasa terip, barmaǵyndaǵy tabyn soryp talǵajaý etken sáti; «teńizdiń, balyqtyń ıisi shyqqan, áke jazýymen» jazylǵan hat. Myna kórinister shynaıylyǵymen onyń tutas kórkemdik sıpatyna kepil bolǵan.

Ár obrazdyń ishki jan dúnıesin tolyq jarqyrata bilý — keıipkeri kóp pessaǵa aýyr mindet. Sahnalyq realızm ádisine negizdelgen tarıhı-derekti dramanyń polıfonıalyq platformasy kim-kimdi de ózine eriksiz eliktirip, ásem áserge bóleıdi. Aqsqal memýarshy Ahıko Tesýronyń jandy esteligi — týyndynyń shyndyǵyn aıqyndaýda alǵysharttyq tushshymdy materıaldar qoryn quraıdy. Kóz kórgenin kóz ushynda turǵan qalpynda qaıta aıtyp bergen qaharmannyń amanat jany aman bolýy tarıhtyń qutty násibi. Eger jandy kýáger jaryq álemde bolmaǵanda «sıntezdik óner» ujymy táýir týyndy jasap, kórýshi de sonshalyq shynaıy sezine alar ma edi?!

Materıaldyq jabdyqtaý baǵamyna qatysty dekorasıalyq kórkemdeýdi jasaǵan sýretshiniń kórkemdik oılaý júıesine kúmánimiz joq. Qoıylymnyń plasıkalyq sheshimi — barlyq maǵynada da «sulý». Dekorasıa spektákldiń mazmunyn baıytyp, ún qosyp otyrady. Bir aınalǵany shyr aınalyp, Zar zamany zoraıyp tar zamanǵa aınaldy. Temir «shymyldyq» túrme tynysynyń tarlyǵyn jetkizýde zor kádege jaraǵan. Oqpyndy qaqpannyń tar órisin keń sahnada uqsata bilgen. Tutqyndardyń turǵyn-turmystyq jupyny jaǵdaıyn kórsetýde tozǵan túrme kıimi men álsiz jaryq kóp sep etken. Japon jerindegi aýra sakýra men asa sypaıy halyq mádenıeti sátimen týǵan. Keńestik kózden qyzartyp qan shyǵarý. Qyzyl tús sahna óńin qıý-qazanǵa úndestirgen. «Alystaǵy sorly anamdy saǵyndym» deıtin sezimtal jigittiń saǵynyshyna sary jaryq quıý tabylǵan aqyl. Sheıit bolǵan aqtańdaqtardyń aqyrǵy mezetindegi ishki aqtyǵy, jazyqsyzdyǵy — aq kıimmen, qaraly habar men abaqty japqandaǵy syrttaǵy týystyń qaraly kúıi — qara jamylǵymen áserdi eseleı túsken. Maýyty-paıy, maqpal kóılek, qyzyldy-jasyl kıimder jarqyn shaqtyń belgisi. Báıterektiń mıfopoetıkadaǵy «Ómir aǵashy» uǵymyn ǵasyrlar aýdaryp qaıta jandandyrý, eskertkish esebindegi qýarǵan qara talǵa mán ústeý — kópmıssıaly metodtyń máýesi. Bular rejıser men qoıýshy-kıim sýretshisiniń eńbegi. «Aqyn Ahmet atylyp ketken» degen sýyt habar oqylǵanda hor erekshe effekt ústeıdi. Japon halyq mýzykasy, Sot úkimi jarıalanymy... tutas qoıylymǵa tuzdyq bolǵan mýzykanyń alar orny aıryqsha. Qatty-aqyryn, údep-baıaýlaǵan saz aýysymdarynda naqyshyna saı áshekeı taqqandaı qýanyshty áserge bólenesiz.

Birde Ǵabeń (Ǵabıt) «Abaıdan» alǵan alǵash áserin «Sóz ben kıim obrazdiki, obraz pesaniki, postanovka Asqardiki» dep jetkizip edi. Búgin de bútindi kórdik, kórdik te beıil berdik. Sóz jazýshyǵa, dekorasıa sýretshige, obraz ártiske búırek tartqysh dertten ada táýir týyndy.  Qoryta tujyrsaq, ÓMİR úshin kúres — adamnyń biz bilmegen múmkinshilikterin ashatyn, tarıhı-qoǵamdyq formasıanyń, tulǵa jaǵdaıynyń ózgerýine qaraı jańaryp otyratyn, túr-sıpaty qubylmaly taqyryp. «Túp maqsatym, kózdegenim — izgilik» dep bekigen avtorǵa jaz ishin aralar aq shaǵalaly úmit artamyz.

Zertteý túıinine sáıkes, «Aqtastaǵy Ahıko» qazaq rýhynyń rezonansynan týǵan jalpyadamzattyq ortaq mádenı ónim. Halyqtyń ar-ujdanyna yqpal jasaı alatyn, ata-baba amanaty men ótkergen náýbetiniń jaýaptylyǵyn sezindirip, amal júkteıtin Qazaq teatryndaǵy tyń tabys. Jaı tabys emes, el talaby men talǵaýyn kótergen, qatalaǵan shólin basyp, kóńil jubatqan yrysy mol tabys.

Myń qarǵaǵa bir kesek. Osylaısha álem jaılaǵan zulymdyqqa qarsy Alataýdyń eteginde jan tazartyp, aýyrdan aıyratyn áýezdi İzgilik gımni shyrqaldy. «Qar jaýdy, iz joǵaldy» úkimi júrmes, turaqty qorjynnan oryn alar, kelesheginen úmitker dúnıe týdy. Alyp kúnniń nury kemgen kúreń kúzde mataý kórip, «kózge kórinbeıtin, aq pen qaranyń, qarańǵylyq pen jaryqtyń arasyndaǵy maıdanda», «qanisherler men aqyl-esinen adasqandar úshin jumaq» bolǵan jaýyzdar duzaǵynyń buǵaýyn buzyp shyqqan qaharmandar úshin ESKERTKİSH ornatyldy.

Kúltegin Aspanuly

---