InfoHub Logo

(Madına Omarovanyń shyǵarmashylyǵy haqynda)

Madına Omarovanyń shyǵarmasymen stýdent kezimizde «Jambyl» jýrnalynan tanysqan edik. XX ǵasyrdyń sózge baı jazýshylarynyń kólemdi dúnıelerimen «aýyryp» júrgen biz úshin ol kezde Madınanyń qysqa monolog pen dıalogqa qurylǵan týyndylarynyń tili jalań, sózge sarań sekildi áser bergeni ras. Degenmen, áńgimelerdi oqyǵan soń shyǵarmanyń oqyrman janyn beı-jaı qaldyrmaı, tipti, qysqa ǵana týyndylardyń osynsha zor áser qaldyrǵanyna tań qalyp, «osylaı da jazýǵa bolady eken» degizgeni jáne ras. Ol kezde belgili jazýshy Nesipbek Dáýtaıdyń: «Shyǵarmanyń qýaty — oqyrmanǵa qaldyrǵan áserinde» degen sózin estimegen kezimiz bolatyn. Kóp ýaqyt ótpeı jazýshynyń «Ana ǵumyr», «Qadir túni» kitaptarymen tanystyq.

Búginde ádebıetimiz jańa, sony qundylyqtarmen tolyǵý ústinde. Keshegi sosıalısik realızm kezeńinde qalyptasqan kópsózdilik, qyzyl sózge basymdyq berýshilik búginde oqyrman talǵamyna jaýap bere almaı otyrǵandyǵyn ýaqyt ózi dáleldep otyr. Álbette, bul kólemdi shyǵarmalardyń dáýreni taýsyldy degen sóz emes. Tek, uzyn-sonar baıandaý men ásire sýretteýdiń zamany ótti me deımiz. Óz kezeginde buny táýelsizdikten keıin kelgen qalamgerler jaqsy túısindi. Sodan ba eken, áńgime janrynyń dáýreni júrip-aq tur. Az sózben oımaqtaı oı aıtatyn qalamgerler molaıyp, túrlishe eksperımentterge «aýyz saldy». Jańa baǵyttaǵy sony stıldik, tildik izdenister óz nátıjesin berip te keledi. Ásirese, ekzıstensıalızm aǵymy, aıtpaq oıdy keıipkerlerdiń realısik psıhologıasy arqyly jetkizý ádebı tendensıalardyń birine aınaldy. Ádebıettegi sana aǵymy, jańa fılosofıalyq tanym kórkemdik ereksheliktermen berilgen shyǵarmalar qatary molaıa tústi. Buǵan búgingi qazaq prozasyna jańasha serpinmen kelgen jazýshy Madına Omarovanyń shyǵarmalary tolyq dálel bola alady. Jazýshynyń adam bolmysyndaǵy qaıshylyqtardy jetkizýdegi tereń sýretkerligi rasynda sátti shyqqan.

Rýhanı toqyraǵan keıipkerler men qatygez "qaharmandar"

Belgili synshy Ámına Qurmanǵalıqyzy jazýshy Nesipbek Dáýtaı shyǵarmashylyǵy jaıly «Aty joq áńgime» nemese aıdyń arǵy beti» maqalasynda qalamgerdiń shyǵarmasyndaǵy keıipkerlerdi bylaısha tizedi: «Jumyssyzdar. Seıfýllındegi jigitter. Saındaǵy qyzdar. Belsiz erkek, bedeý qatyn, laqtyrylǵan sábı. Kóńildesten toqalǵa aınalǵan qyzdar. Oı — shorqaq, til — maqaý máńgúrt urpaq. Bir jezóksheni kezek paıdalanyp otyrǵan qasıetsiz áke men qarǵys atqan ul. Babasynyń zıratyn syryp tastap ornyna restoran salyp jatqan bıznesmen. Árqaısysy óz ata-babasynan bir batyr ne bı shyǵaryp, soǵan óz kóshesiniń atyn berip, eskertkish ornatyp jatqan essiz tobyr. ...Ólsem de kitabymdy shyǵaram dep, kóringen esikti jaǵalap, kóringendi kókelep júrgen darynsyz jazýshylar. Joǵarydan úlken kisi keledi dep 3-4 adamǵa sóz úıretip jatqan ákim-qaralar. Paraqorlar, jemsaýyn toltyryp shetelge qashqan chınovnıkter, baıy — asqan baı, kedeıi — asqan kedeı. Qadiri ketken muǵalim, satyp alǵan dıplom, bilimsiz dáriger… Mine, Dáýtaıulynyń keıipkerleri». Rasynda búgingi qoǵam shyndyǵyn áshkere etetin, aqıqattyń syzdaǵan jarasy bolǵan beıneler. Nesipbek aǵamyzdan keıingi jalpyǵa ortaq máseleler men qoǵam dertin ózek etken shyǵarmalarymen kózge túsken qalamgerler ishinde Madına Omarovanyń da orny bólek. Qalamger týyndylarynan san alýan keıipkerler taǵdyryn kóresiz ári ol keıipkerler jazýshy qıalynan týyndaǵan kórkem obrazdar ǵana emes, kúndelikti aınalamyzda ózimiz kýá bolyp júrgen beıneler. Degenmen, biryńǵaı sondaı keıipkerlerden quralǵan jazýshy kitabyn bastan-aıaq oqyp shyqqanda búgingi qoǵam kelbetinen jerkenip, eriksiz qorqynysh qorshaýynda qalasyz. Máselen, jany júdegen, jalǵyzdyq dertine shaldyqqan, shekten tys egoıst ári sadıs, sezimnen ada qatigez jandar, ıntımdik qatynasty biletin bes jasar qyz, ápkesiniń ólip qalǵanyn jaıbaraqat baıandaıtyn sábı, narsıstik psıhologıa, ıt pen mysyqty serik etip, qapalanǵan qarttar, qýyrshaqty bala qylǵan kelinshek, áke-shesheniń tárbıesine qanyp óspegen urpaq syndy obrazdar qorshaǵan ortamyzdyń rýhanı daǵdarysynyń kartınasy dep aıtsaq bolar. Mysaly, «Kúzgi bir keshte» áńgimesinde kishkentaı Janna esimdi bes jasar qyz úlkenderdiń uıatty qylyqtaryn qaıtalaıtyn bolsa, «Konák qosylǵan kofe» dramasynda da Batyr men Shámenniń qyzy sondaı uıatty qylyqty qýyrshaǵyna qaıtalaıdy. Jantúrshigerlik bundaı oqıǵalar búginde kórinis taýyp otyrǵany ras. Sońǵy ýaqyttary pedofıldik qylmystar kóbeıip ketkeni de jasyryn emes. Bul — búginde búkil qoǵam tragedıasy. Bundaı jaǵdaılardyń barlyǵy teksizdikten, ata-ana tárbıesiniń jetispeýshiliginen ekenin jazýshy ár shyǵarmasynda shegeleı túsedi. Máselen, «Men ákemniń kim ekenin de bilmeımin, sheshemniń ózi de bilmeıdi. Suraı qalsam, shatasyp eki-úsh kisiniń atyn aıtady» dep jymıatyn Shámen (Konák qosylǵan kofe), mysyǵy úshin jaqynynan bezingen jan (Mysyq), Baǵlan degen dosymen kezdesýge baryp, janyndaǵy beıtanys jigitpen «jaqyndasa» salatyn Aıjan syndy (Qarǵalar) san alýan obrazdar — sondaı teksizdiktiń qurbandary. Iá, Madına rýhanı keselge shaldyqqan qaharmandar arqyly arqyly adam janynyń arpalysyn ashýǵa kóp talpynys jasaıdy. Osy rette ony qazaq ádebıetinde qala prozasyn damytýshy jazýshy dep aıtsaq ta bolatyn shyǵar.

Mıstık ári sadıs jazýshy

Jazýshynyń «Gúljamal» atty áńgimesinde jasy on tórtke tolmaǵan Gúljamal esimdi qyzdyń psıhologıasy tym kúrdeli. Áńgime basynan-aq onyń qatygez minezi qylań beredi — esik aldynda aıaǵyna oralǵan Aqtós ıtin teýip jiberýi. Qyz bolǵanmen er balaǵa tán minezimen ol qyzdardyń náziktigin, «ne bolsa soǵan jylaı salatyn» áreketterin jek kóredi. Sińlisi Maıranyń ájethanaǵa qamalyp, shyǵa almaı jyap otyrǵan dármensiz qylyǵy da onyń júıkesine tıedi. Onyń aldynda «ájethanaǵa kirme, túsip ketesiń» dep eskertý jasaǵanyn aıtqan onyń qatygezdik qyryn jazýshy bylaı beıneleıdi:

«...Ol esikti julqyp tartyp qalǵanda, eski aǵash dárethana solq ete túsken. Búrisip buryshqa tyǵylǵan Maırany qolynan tartyp ornynan turǵyzdy.

— Mine, myna tesikke túsip ketesiń. Aldymen bylaı aıaǵyń kiredi. Sodan keıin beliń kiredi.

Janushyra tyrmysqan kishkenntaı qyzdyń qobyraǵan uzyn shashy aýzyna kirdi. Ásirese shyrqyraǵan ashshy úni ashýyn qozdyrǵan. Basyn ońaı tyqty. Sodan keıin bylsh etken jaǵymsyz dybys. Maıranyń álsiz qumyqqan úni estildi. Ol keýdesiniń aýyr júk túskendeı jeńildegenin sezingen». Sadızm degen osy bolar, sirá. Sebebi, dármensiz sińlisin ájethana ishine tastaǵan keıipkerdiń odan keıingi áreketi tómendegideı: «Úıge kirip, teledıdardy qosty. Múltfılm kórsetip jatyr eken. Ol tósegine qaıta qulady». Boldy. Bundaı qatygez sújetti áńgimeler jazýshyda az emes. «Qatygezdik» áńgimesinde de biz búgingi tehnokrattyq zamanda adamnyń sezim ataýlydan jyraqtap bara jatqanyn baıqaımyz. Bul shyǵarmalardy oqyp otyrǵanda búginde azıattyq kınolarda qatty kórinis tabatyn sadıstik sújetter kóz aldyńa keledi..

«Sen adam óltirip kórip pe ediń? Alqyzyl ystyq qan alaqanyńdy jýyp, júregińde muz bop qatyp jatqan kesek kekke nursha quıylǵan sátti bastan keship pe ediń. Qan, tek qan ǵana jýa alatyn, tazarta alatyn kek bolady ómirde...», deıdi Shámen esimdi keıipker (Konák qosylǵan kofe).

Poetıkalyq proza deýge bolady

M.Omarovanyń shyǵarmalaryn oqý — depressıalyq kóńil-kúı syılaıdy. Ár áńgimesinen shókimdeı bolsa da muń juqtyryp alasyz da, bul kúıińizdi qalaı sýretteýge bolatynyn bilmeı dal bolasyz. Bul jaǵynan kelgende jazýshynyń shyǵarmalaryn poeezıaǵa tán deýge bolady. «Emshi apa», «Qudaıy tamaq», «Tań aldynda», «Kúzgi bir keshte» syndy áńgimeleri sonyń dáleli. Jazýshy Dıdar Amantaı prozany — áleýmettik-antropologıalyq, fantasıkalyq, komersıalyq nemese detektıvtik, fılosofıalyq nemese metafızıkalyq, aqyndyq, ıakı poetıkalyq proza dep bes túrge bólip, ishindegi shoqtyǵy bıigi aqyndyq proza dep sanaıdy. Madına Omarovanyń da shyǵarmashylyǵyn aqyndyq prozaǵa jatqyzar edik. Ásirese, «Qońyr áýen» atty áńgimesi bul údeden tolyq shyǵatynyna senimdimiz.

«Men bulbuldyń saıraǵanyn eshqashan estigen emespin. Estigen kúnniń ózinde qasymda onyń basqa emes, bulbul ekenin túsindiretin adam bolmasa, tanymasym anyq. Biraq, maǵan báribir bulbul unaıdy. Ábden jaýyr bolǵan, ǵasyrlar boıy aıtyla-aıtyla eskirgen ataǵymen, ásirese men úshin beımálimdigimen…».(Madına Omarova. «Qońyr áýen»)

«Ǵajaıyp kól» jáne japon anımesi

Jazýshynyń shyǵarmalaryn azıattyq kınolarǵa beker uqsatqan joqpyz. Máselen, jasandylyǵy joq, shynaıy beıneleýler Nýrı Bılge Djeılandy, qysqa-qysqa dıalogtarmen, keıipkerlerdiń sózge sarańdyǵy Kım Kı Dýkti, sadızm jaǵynan Pak Chhan Ýkti, psıhologıany jetkizý turǵysynda Vong Kar Vaıdy eske túsiredi.

Jazýshynyń «Qońyr áýen», «Túısik», «Qudaıy tamaq», «Tańǵy etúd» syndy áńgimelerinen — psıhologıalyq drama, «Kúzgi bir keshte», «Jumbaq», «Konák qosylǵan kofe» syndy týyndylarynan - mıstıkalyq, trıllerlik qysqametrajdy fılm túsirse bizdiń rejıserler úshin úlken olja bolar ma edi.

Sonymen qatar, Madına Omarovanyń «Ǵajaıyp kól» degen ertegi-povesti bar. Sony oqyp otyrǵanda esimizge japon elinen kósh tartqan anıme janry orala berdi.

Búginde kún shyǵysta jatqan japon eliniń «anıme» atty anımasıalyq múltfılmder jelisi tek eldiń ózinde ǵana emes, búkil álemge tanymal bolyp otyr. Anımeniń qarapaıym múltfılmderden aıyrmashylyǵy kórermenderi turaqty balalar emes, orta jasqa da jáne úlkenderge de arnalǵandyǵynda jáne bir anımeniń ózinde túrli janrlar men keıipkerler toǵysqandyǵynda. Anıme jalpy kórermenge arnalǵan serıa túrinde jáne jeke qyzyǵýshylarǵa arnalǵan arnaıy fılm retinde de kórsetiledi. Akıra Kýrosava, Makoto Sınhaı ı Haıao Mıadzakı túsirgen anımeler álemde úlken bedelge ıe.

Madına Omarovanyń qysqa áńgimeleri Makoto Sınhaıdyń psıhologıalyq, romantıkalyq dramalaryn, «Ǵajaıyp kól» ertegi-povesti Haıao Mıadzakıdi eske túsiredi. Bul ertegi-povest ásirese, avtordyń «Elester elinde» (Ýnesónnye prı́zrakamı) atty anımesine keledi. Anımelerdiń ishindegi eń ataqtysy da — osy. 274 mıllıon AQSH dollardaı tabys ákelgen bul fılm ataqty gollıvýdtyq «Tıtanık» fılmin de shań qaptyryp, «Eń úzdik tolyqmetrajdy anımasıalyq fılm» atalymymen «Oskar» júldesin de jeńip alǵan bolatyn. Já, ol bólek áńgime.

Endi Madına Omarovanyń «Ǵajaıyp kól» týyndysy men atalǵan anımeniń ózara uqsastyǵyna azyraq toqtalsaq.

«Elester elinde» fılminde Tıhıro Ogıno esimdi 10 jasar qyz jańa úıge ata-anasymen birge kóship kele jatyp elester men qubyjyqtar meken etken álemge tap bolsa, «Ǵajaıyp kól» atty ertegi-fentezı búgingi zamanda ómir súretin, jazǵy demalystaryn Anglıada ótkizemiz dep otyrǵan apaly-sińilili eki qyzdy ákeleri sheshimin kúrt ózgertip, shalǵaı aýyldaǵy atasy men apasyna aparyp tastaýynan bastalyp, olar da aıdaladaǵy aýylda ertegiler álemine tap bolady. Fılmde belgisiz eldegi dastarhannan meshkeılenip tamaq jegen on jasar qyzdyń ata-anasyn mystan Iýbaba shoshqaǵa aınaldyrsa, ertegidegi mystannyń uly da tamaqty meshkeılenip jegen shoshqa tektes bolady jáne anımede Tıhıro mystannyń monshasyna jumysqa turyp, ata-anasy men ózin bul mekennen alyp shyǵýdyń jolyn qarastyryp, kóp qıynshylyq kórse, jazýshy jazǵan ertegide qos kishkentaı qyz qaterge tap bolǵan dostary úshin mystannyń ulyna turmysqa shyǵýǵa kelisim berip, han jarlyǵyn oryndaýǵa májbúr bolady. Shym-shytyryq oqıǵaǵa qurylǵan qos týyndy da ýaqyt pen keńistik aıasyndaǵy ómirdi sýrettep, onda ómir fılosofıasy men mıftik saryndar nyshan beredi. Bul rette eki týyndydan da oqyrman qaýym oneırıkalyq áserge bólenedi.

«Konák qosylǵan kofe» men Agata Krıstıdiń shyǵarmasynyń qaı jeri uqsas

«Konák qosylǵan kofe» dramasynyń taqyrybynyń astyndaǵy (Hıchkokshalaǵanda) degendi oqyp, jazýshynyń saýatty kıno kórermeni ekendigin baıqadyq. Ataqty aǵylshyn kınorejısseri, detektıvti jáne trıller men qorqynyshty fılmderi arqyly ózindik qoltańbasyn qaldyrǵan Hıchkok Alfred úlgisinde jazǵan jazýshynyń dramasyn oqyp otyrǵanda bizdiń esimizge Agata Krıstıdiń áıgili shyǵarmasy oraldy. Shyǵarma aty — «Kofeden bolǵan kisi ólimi» («Ýbııstvo za chashkoı kofe» basqa nusqasynda «Kotej Soloveı» nemese «Chısto anglııskoe ýbııstvo» dep te atalady). Endi qysqasha mazmundama bersek.

Dık Gordan esimdi azamat Elıs arýǵa 11 jyl boıy ǵashyq bolady. Biraq, ǵashyǵy Elıs Djerald Martın esimdi azamattyń eteginen ustap kete barady. Keıinnen Elıs qosylǵan jarynyń kisi óltirýshi qylmysker ekendigin, onyń jasyryn atpen qashyp júrgendigin, aldyńǵy áıelderin baılyǵyn ıemdengen soń óltirgendigin bilip qoıady. Endi Elıs óziniń kezekti qurban bolatyn saǵaty jaqyndaǵanda kúıeýine kofe qaınatyp beredi. Shyǵarmanyń sharyqtaý shegi osy jerden bastalady. Madına Omarovanyń dramasynda oqıǵa jelisi múlde basqasha bolǵanmen munda da shyǵarmanyń sharyqtaý shegi Shámenniń kúıeýi Batyrǵa kofe qaınatyp berýimen bastalady. Eki shyǵarmada da kofe keıipkerlerge unamaıdy, óıtkeni: «Ol ádettegiden ashshy». Aǵylshyn jazýshysyndaǵy Elıs keıipker kofeniń jańa túrin qaınatqanyn aıtsa, Shámen kofege konák qosqanyn aıtady. «Men saǵan shyndyqty aıtaıyn» dep bastaıdy Elıs sózin. Shámen de aýyr áńgime bastaǵaly otyrǵandyǵyn aıtady. Bir qyzyǵy, qos shyǵarmada da Elıs pen Shámenniń burynǵy kúıeýleri júrek talmasynan qaıtys bolǵandyǵy baıandalady. Qos shyǵarmanyń uqsastyǵy tek kofeni keıipker shyndyǵyn ashýshy detal retinde paıdalanǵanynda ǵana. Agata Krıstıdiń shyǵarmasynda taza detektıvti oqıǵa bolsa, munda psıhologıa men mıstıka qatar órbıdi. Bizge Madına shyǵarmasynyń kótergen júgi men dramanyń kúlmınasıasy qatty unady. Tektilik pen teksizdiktiń ara jigin ashyp, teksizdik pen arsyzdyqtyń sońy tragedıamen aıaqtalatynyn, arnaıy beıneleý, sýretteýsiz, keıipker áreketterimen-aq sheber beınelegen jazýshy shyǵarmasynyń qýaty — bizdiń qoǵamymyzdyń aınasy bola bilgendiginde. Jazýshy Q.Túmenbaı tektilikti shyńyraý qudyqqa teńep, «onyń sýy móldir bolǵanyndaı, tektilik te móldir bolady» — deıdi. Mundaǵy shyǵarma aıtpaǵy da sol tunyqtyqtyń laılanǵany bolyp tur. Dramadaǵy Batyr ata-anasy tiri, baı-qýatty bola tura tiri jetimdikti kórip ósedi. Óıtkeni, ata-anasy Batyrdyń materıaldyq qajettiligin ótegenmen ata-ana men bala arasyndaǵy dıalog qalyptastyrmaǵan, rýhanı syr bólispegen. Keıinnen Batyr anasymen birge kóńildesterin sanap, shúıirkelesip, syr bólisip otyrǵan áıeli Shámenge qyzyǵa qaraıdy, tipti jylap alady. Óıtkeni, qansha jerden jerkenishti áńgime aıtyp otyrsa da, anasy men qyzy arasynda syr bólisý, ótkendi eske alyp, shúıirkelesý bar. Mine, jazýshy qoǵamdaǵy ata-ana tárbıesiniń máni zor ekendigin osy bir keıipker áreketimen bildiredi. Shyǵarmada Shámen kúıeýi Batyrdyń óz qyzyna arsyz áreket jasap júrgendigin ári kórshiniń joǵalyp ketken qyzyn da kúıeýinen kóredi. Shyǵarma sońyna deıin oqyrman Batyrdy pedofıl dep oılaıdy. Alaıda, oqyrman sanasymen oınaǵandy unatatyn jazýshy tosynnan múlde basqa «kózirdi» ashady. Iaǵnı, arsyz shesheniń kóńildesteri Shámenge zorlyq kórsetip kelgennen keıin, úreı men qorqynyshtyń ortasynda ómir súrgen ol psıhologıalyq dertke shaldyǵyp, kózine týǵan qyzyna óz ákesi zorlyq qylyp júrgendeı kórinedi. Aqyrynda, kúıeýine usynar kofege ý qosyp beredi.

«...Qazir ólesiń. Júrek talmasynan ólgendeı bolasyń.

...Endi aıtshy, ketip bara jatyp shyndyqty aıtshy, men qatelesken joqpyn ǵoı?

— Qatelestiń. Sen qatelestiń. Shámen».

Mundaı shızofrenıa jaıyndaǵy psıhologıalyq dramalar shetel ádebıetinde óte kóp. Biraq, qazaq prozasynda jiti kórinis tappaǵany ras. Osy rette Madınanyń tyńnan túren salǵysy keletindigi, búgingi oqyrman suranysymen jumys isteı alatyndyǵy qýantady. Sebebi, onyń qaı-qaısy shyǵarmasy da táýelsizdikten keıingi jańa qoǵamnyń shynaıy týyndysy deýge ábden negiz bar.

P.S. «Madına Omarovanyń prozasyn qazaq ádebıetiniń jas, alda shapqan alǵadaı býyny dep qaraýǵa bolady», depti ádebıettanýshy, aqyn Ardaq Nurǵazy. Qazirgi qazaq prozasynda ózine tán jazý órnegi, beıneleý daǵdysy bar, tildik, stıldik, kórkemdik, janrlyq ózgeshelikterimen tanylǵan jazýshy Madına Omarovanyń aldaǵy ýaqytta da qazaq ádebıetine úlken dúnıeler syılaryna esh kúmánimiz joq.

Naýryzbek SARSHAEV

---