InfoHub Logo

Qysqa jazylǵan shyǵarmany keıbir oqyrman jaqsy qabyldap jatsa, keıbir egde jastaǵylar keńistik aıasy tar áńgimelerden rýhanı qýat almaı jatatyndary da bar. Oqyrman talǵamy árqalaı. Daǵdy, súrleý jol ádettegi baǵytynan aınyǵanda ádebı oı-tanymda tartys, pikir qaıshylyǵy jarysqa túsip, qoǵamdyq kózqarastyń ekige jarylar tustary baıqalmaı qalmaıtyny anyq. Máselen, búgingi qysqa jazylǵan áńgimelerdiń negizgi kókózegine keıbireýler boılaı almaı, asyǵys baılam jasaıtyndary da kezdesip qalady. Endi bir pikir «Qalyń kitaptardy oqýǵa ýaqyt tapshy» deıtinder qatary. Kez kelgen jańa týyndyny osylaı topshylasaq, jeńil-jelpi oılarmen jeldirtsek, avtor oıyn, keıipkerler qyryn, oqyrman tanymyn alty qyrdan mejeleı almas edik. Shyn máninde qap-qap kitaptardy taýysýǵa ýaqyt tapshy, olar oqyrman suranysynan áldeqashan shyǵyp ketken desek, onda nege álem ádebıetiniń temirqazyǵyna aınalǵan «Soǵys pen beıbitshilik», «Óli jandar», «Qylmys pen jaza», «Úzilgen úmitter» syndy shyǵarmalar ádebıet alańynan shettetilmedi. Kerisinshe aty atalǵan romandar tizimi búgingi kúnderi de eń kóp oqylatyn kitaptar retinde baǵalanyp otyr. Munyń mánisi qysqalyq pen salaqulashtyqta emes, mánisi sapada, maǵynada, tereń oıda.

Búgingi qazaq prozasyndaǵy jemis, azdy-kópti áńgimeler erteńge rýhanı baqyt syılaı ala ma? Osy kúnderi qandaı avtorlarmen jaqyn tabystyq? Nendeı shyǵarmalar dúnıege keldi? Jazýshy ne aıtqysy keldi? Oqyrman ne kútedi? Keıipkerler ereksheligi kezdese me? Bul suraqtarǵa qazaq prozasy zaman kózqarasymen baıqastaǵanda ár ýaqytta da jaýap berip kelgen. Múmkin sananyń ózgerýine baılanysty jylt etkish qomaqty dúnıeler ádebıet aýylynan alystar da, biraq ál-qýatyna qaraı sol shyǵarmalar zamandas oqyrmanyn beı-jaı qaldyrmaǵanyn da aıta ketýimiz oryndy. Jazýshynyń qalaýy, rýhanı damýy árqalaı. Tipti ol oqyrman oıymen bite qaınaspaýy da múmkin. Siz ol úshin ony kinálaı almaısyz. Ádebı syn sot emes. Taǵy bir qyrynan kóz salyp qarasaq, suranysty óteý de qajet. Oqyrmanmen sanasqan da jón. Al, sanasyp júrmiz be? Qazaqtyń baǵzy sózine salsaq, «Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy». Bir ókinishtisi - óner men ádebıetke halyq óz pikirin árqashan qosyp otyrǵan joq. Kezinde bilseńizder etti... Ótejan Qanahınniń «Qudiret» romanyna zıalysy bar, qara jaıaýy bar, barlyǵy birdeı syn taǵyp edi. Qazirgi zamanymyzda kitap taratyp, jón suraýdyń arasy shalǵaılanǵan saıyn shyǵarma da suıylady. Jazýshy da óziniń qalaǵanyn jazady. Sol qalaǵannyń ishinen ara-tura jalt etken sáýleler de kórinbeı qalǵan joq.

«Jas tolqyn» prozalyq jınaǵyna engen Mádına Omarovanyń «Jol ústinde» degen shaǵyn áńgimesindegi adam tabıǵatyna jat minezder, ar aldyndaǵy boıjetkenniń kúızeliske túsken kúıi oqyrmandy oılandyrmaı qoımaıdy. Bizge bul áńgimeniń etene jaqyndyǵy qazaqy uǵymdaǵy eles, óli men tiriniń arasyndaǵy dıalog, olardyń bir-birinen qanshalyqty rýhanı alshaqtaǵanyn kórsetý arqyly oqyrmanyn biraz oıdyń tereńine súńgitýi. Oqıǵa Almabek qarttyń marqum bolǵan balasymen aýylǵa jaıaý kele jatqan qyzdyń áńgimesi arqyly damıdy. Tabıǵatynan saqaý jigittiń kemistigin aqymaqtyqqa balaǵan jas qyzdyń osynsha pendelik oıǵa barýyna ne sebep? Ómir men ólim arasyndaǵy alshaqtyq myna bir tustarda jiti kórinedi:

«— Ortalyqqa jaı baryp pa edińiz?

— Men be?

Tańdanǵany sonsha sýyt júrisinen jańylyp, betime úńilgen. Sodan keıin sabasyna túskendeı, baıaǵy jyldamdyǵyn qaıta tapty. «Esi durys emes pe?» degen oıdyń basyma jańa kelgenine qaıran qaldym. Ózi saqaý, ózi jyndy. Qudaı, saǵan ne jazdym.

— Kelisinshe, oltalyqtan kelemin. Aýylda tyǵyz shalýa bolyp. Túkke tulmaıtyn shalýa, bilaq ózim kelmesem bitpeıtin boldy.

— M-m-m, túsinikti.»

Avtor bul áńgimede qaltarysta jatqan kóp saýaldarǵa jaýap izdegendeı. Birinshi jaqtan sóılegen jas qyzdyń saqaý jigittiń aldynda ózin tym joǵary qoıýy adamgershilikke jata ma? Adamdar arasyndaǵy teńsizdik, bir-birinen ústemdigi, ómir kórmegen jas qyzdyń oıyna álgindeı músirkeýshiliktiń qaıdan kelgenine tań qalasyz. Ózimiz baıqamaıtyn kóp qatelikterimizdi avtor eske salǵandaı kórinedi. Eger bul shyǵarma gotıka janrynda jazylmasa, oqyrmandy anaý aıtqandaı áserge bólemes te edi. «Abaıdyń: «Adamnyń tirisinde jaqsysy joq, ólgennen soń jamany joq» ıdeıasymen sabaqtas keletindeı.

Jolda kele jatqan jas qyz saqaý jigittiń ólgen adam ekenin bilmeıdi.

Keıin apasy ekeýiniń arasyndaǵy:

«— Jalǵyz kelgen joqpyn. Almabek shaldyń balasy ekeýmiz keldik, — dep shynymdy aıttym.

— Qaı Almabek?

— Itteri bar she.

Apam ernin sylp etkizdi.

— Onyń balasy ólip qalmap pa edi.

— Ólmeı-aq tiri. Birge keldik dep turmyn ǵoı.

Apam sandyqtyń ústine otyra ketti.

— Onyń jalǵyz saqaý balasy avarıadan ketken. On jyl boldy, mine.

— Saqaý deımisiń?» degen dıalog-sózden soń ǵana oqıǵanyń anyq-qanyǵyna kózi jetedi.

«Jol ústinde» atty bul áńgimede keıipkerdiń ókinýi, artyq ketken sózi úshin ózin-ózi jegideı jeýi de, taýsylýy da áńgimeniń ishinde kórsetilmegen. Kerisinshe oqyrmanǵa oı salady. Jas boıjetkenniń áńgime syrtyndaǵy ısharasy oqyrman kóńil-kúıimen bite qaınasyp ketken. Shyǵarma sońy sheshýin tappaǵan saýaldarmen aıaqtalady.

«Erteńine ulyǵan ıtterdiń daýysy astynda qalǵan aýyl Almabek qarttyń qaıtys bolǵanyn estidi» dep bitetin áńgimede negizgi kúre tamyr Almabektiń ólýine baılanysty emes te edi. Negizgi oı-ózegi adamnyń tirshiliktegi bar baqytynyń qaıda bara jatqanyn baǵamdaýda edi. Taǵy da qaıtalaımyz. Mádınanyń bul áńgimesi keıipkerdiń qaltarystaǵy oıy arqyly jumyr basty pendeniń basynda bolatyn rýhanı múgedektiktiń betin ashý. Áńgimeniń myna bir tusyn: «Eń bolmasa qolymdy qaltasyna salsam ǵoı. Biraq áıeli bar ma, joq pa, sony bilip alsa bolar edi. Degenmen esiniń durys emestigi ras bolsa, boıdaq shyǵar. Kúlkim keldi» degendi kózińizge elestetińiz. Qýystanǵan keıipkerdiń janyn jaralaǵan osynshama surqıa oılar durysynda sanaly oqyrmannyń ómir saýaldarymen kúresýine jol ashqandaı. Mádına tylsym oqıǵalar jelisin ala otyryp, adamdar psıhologıasynda kezdesip jatatyn egoıstikti kórsetip bergen. Almabektiń balasynyń saqaýlyǵy bolmasa, esi durys emes deıtindeı ol qandaı óreskel qylyq jasady? Nemese jas qyzdyń odan artyqshylyǵy nede? Atalǵan áńgimede avtor, keıipker, oqyrman úsheýi birtutas shyǵarma syrtyndaǵy «ómir máni» degen suraqqa birlesip jaýap izdeıdi.

Mádınanyń «Qazaq ádebıeti» gazetinde jaryq kórgen «Kúzgi bir keshte» (mıstıkalyq áńgime), «Qadir túni» (dıalog-áńgime) sıaqty áńgimeleri de tylsym oqıǵalarǵa toly. Sońǵy jyldary qazaq prozasynda keıipkerlerdiń «dúnıeden jerinýi», aınaladan tazalyqty izdeýi kóbirek oryn alýda. «Kúzgi bir keshte», «Jol ústinde» áńgimelerindegi Almabektiń balasy men Janna esimdi qyzdyń (ólgender) bu dúnıedegi jekelegen adamdarmen ǵana kezdesýi tań qaldyrady. Alty jasar qyzdyń Ashat esimdi bas jasar balaǵa ǵashyq bolýy, basqa jandardy mise tutpaýy, kózge ilmeýi adamnyń tazalyqty ańsaýy, ómirden bereke ketýiniń bir belgisindeı. Avtordyń: «Men bir bólmeli úıde jalǵyz turamyn. Úlken qalada, mıllıonnan astam halyq turatyn qalada jalǵyz bolǵan qandaı úreıli, adamǵa adam pana bola almaıtyn bolyp tur ǵoı sonda» degeninen qoǵamdaǵy jazylýy qıyn derttiń órship bara jatqanyn taný qıyn emes. Aıtpaqshy, Janna esimdi perishte qyz Ashatty nege izdeıdi? Sebebi, Ashat taza, ol pák. Onyń kúıeýin ózgeden qyzǵanǵan nemese temekini burq-burq býdaqtatqan jalǵyzbasty áıelde nesi bar? Biraq jalǵyzbasty áıelimiz Marıashqa qaraǵanda táýir keıipker. Ol oılana biledi. Perishteniń (múmkin ólgen qyz) oǵan jaqyndaǵany da sodan bolsa kerek. «Úlken qalanyń qaı jerin meken etýde ol qazir? Áli Ashatty jaqsy kóre me? Nege keldi, qaıda ketti?» dep bitetin shaǵyn mıstıkalyq áńgimeniń aıtary kóp.

Marat Ázimhan, ádebıettanýshy «Syn» jýrnaly

---