Aqıqat
Árkim jármeńkeni óziniń tapqan zatyna qarap baǵalaıdy.
Ispan maqaly
1
Robert sińiri tartylǵandaı qurysyp qabaǵyn kirjıtti. Burshaqtap aqqan ter qus ettenip ketken bórtpe qyzyl moınyna quıyldy. Qart profesor ashshy ter ıisinen tiksinip, basyn shalqaıtty da, onyń nege úndemeı qalǵanyna túsinbeı, tańdanyp, súqtana qarady. «Iapyr-aý, buǵan ne bolǵan?! Álde naýqastanyp qaldy ma? — dep oılady. — Álde seansty tym . uzaqqa sozyp jiberdik pe?..» Profesor saǵatyna qarady da: «Joq,— dedi oıyn jalǵastyryp, — álgide ǵana bastadyq. Múmkin emes...»
— Nege úndemeıdi? — dedi jýan general profesorǵa burylyp.
Profesor jaýap qatqan joq, Roberttiń dymqyl bilegin ustap, tamyr soǵysyn tekserdi.
Robert sóıleıtin adamdaı jutynyp qaldy. Sodan soń tisiniń arasynan ysyldap:
— Ne úshin kerek? — dedi estiler-estimes. — Ne úshin kerek osy sumdyq...
Profesor anyǵyraq estý úshin qulaǵyn taqaı bergeni sol edi, Robert ózinde joq minezben shańq ete qaldy:
— Quryp ketsin! Keregi joq, kórgim kelmeıdi! Kórgim kelmeıdi...
Jyndanyp ketpedi me dep záresi ushqan profesor:
— Tek, tek...— deı berdi daýsy qaltyrap.
Robert shynynda da jyndanǵan adamdaı kózi alaryp qyr-qyr etti...
— Joq! Joq! Bul sumdyq! Joq! Joq!
Magnıtofonnyń janynda turǵan profesordyń kómekshisi de, telepattyń ár sózin qalt jibermeı qaǵazǵa túsirip otyrǵan stenografıs áıel de ári qaraı ne dep jazaryn bilmeı daǵdaryp qalǵan.
— Toqtat! — degen generaldyń jaryqshaq daýsy Roberttiń aıǵaıyn úzip ketti. — Bul memlekettik is. Seansty jalǵastyryńyz. Tez!
Telepat taǵy da bajalaqtap, «joq, qurysyn» deı berip edi:
— Robert myrza! — dedi general doldana aıǵaılap. — Siz memlekettik qylmyskerdi kórsetýden bas tartyp tursyz. Siz sot aldynda jaýap beresiz, sot aldynda.
Robert esi kirip, jýasyp, qaltasynan tor kóz oramalyn alyp, moınyn súrtti. Sodan keıin basynyń saqınasy ustaǵandaı mańdaıyn tyrjıtyp, seansqa qaıta daıyndaldy.
— Kórip turmyn...
General da, profesor da jymyń ete qaldy.
— Kórip turmyn...
Profesordyń kómekshisi magnıtofon tetigin basyp qaldy da, mıkrofonnyń baýyn shubaltyp, ilgeri attap, telepattyń qasyna taqaldy. Stenografıs áıel jazýǵa daıyndaldy.
— Gangsterler mashınaǵa otyrdy... — Robert denesiniń qurysy tarqaǵandaı qozǵalaqtap jótkirinip aldy da, kóz aldynda ótip jatqan oqıǵany baıandaýǵa kiristi.
Bul oqıǵa da budan buryn polıseıler qansha izdep, izine túse almaı, telepattyń kómegimen ǵana tappaq bolǵan qyrýar qylmysty áreketterdiń biri edi.
Onyń osynaý kisi aqyly jetpeıtin qupıa qabiletine, tipti telepattyń aza boıyn qaza qylyp jatqan jan túrshigerlik oqıǵalarǵa mundaǵylardyń etteri úırengeni sonshalyq, osyǵan pálendeı tańyrqap, bolmasa syry nede dep bastaryn qatyryp qıaldap jatpaıtyn. Eń mańyzdy másele tek baıandalyp jatqan qylmysty oqıǵanyń ózinde ǵana dep uqqandyqtan, telepat sýrettegen kóshelerdiń, úılerdiń belgilerine, lústra, eden tereze jaqtaýlarynyń, mashınalardyń boıaýyna, esikterdiń oıýyna adamdardyń kıimderi men túr-sıpattaryna ǵana kóńil bóletin.
— Bireýiniń jelkesinde tyrtyǵy bar. Basynda... myjyraıǵan qalpaq... Ekinshisiniń ústinde... jaǵasyn kótergen súr plash, qoly qaltasynda... murty bar... orta jasta... kózi qysyńqy...
General óziniń tanıtyn adamyna dál kelgendeı, kózi aqshıyp, odyraıa qaldy.
Tek profesor aıaǵyn aıqastyra salyp, kózildiriginiń ústinen súzile qarap, sabyrly otyr. Ol basqa bir zatqa – on jyl boıyna júrgizilgen tájirıbeden beri telepattyń aqylǵa syımaıtyn dárejede óskendigine tań qaldy. «Bálkim, parapsıhologıanyń adamdary da óz arasynda danyshpan nemese jaı telepat bolyp bólinetin shyǵar, — dep oılady ol. — Bolmasa mynaý Roberttiń ári elesti kórý, ári oı qabyldaý sekildi eki qabiletti qatar meńgerýin nemen dáleldeýge bolady?» Ol Roberttiń alǵash sýǵa ketken balany, urlanǵan qupıa dokýmentterdi qalaı tapqanyn, odan keıin arnaýly komısıanyń kózinshe jabyq pakettiń ishindegi hatty oqyǵanyn esine aldy. Profesordyń on jyl boıyna jınaǵan materıaldary az emes edi. Onyń tańǵajaıyp faktilerdi kóp jıǵandyǵy sonsha, osydan bir júıeli zańdylyq taýyp, ıgere almaı qalarmyn-aý dep te qorqatyn. Sol qorqynysh paıda bolǵan sátterde ózi men telepattyń arasynda turǵan kózge kórinbeıtin bir berik qamaldy sezedi. Sol qamalǵa tirelgen kezde ar jaǵy bir qupıa beımálim, bas suǵýǵa bolmaıtyn múlde jat dúnıe ekenin ańǵarady. Ol tek bir zatqa – sanadan tys qudiretpen adamdar dúnıesin baılanystyra alatyn kóripkelderdiń bar ekenine ǵana qýanatyn. Sol baılanystyń bireýi qazir óz ýysynda otyrǵanyna odan de beter qýandy. Ol anda-sanda Robertti aıaıtyn da edi. Adam balasynyń tabıǵatynda óte sırek kezdesetin kóripkeldik qasıettiń biróńkeı qylmysty isterdiń izin baǵýǵa qyzmet etýi shynynda da, kisi aıarlyq jáıt edi. Alaıda, profesor Robertti dúnıe júzindegi eń baqytty adam dep esepteıdi. Tipti ol jaıyndaǵy ǵylymı eńbeginiń bir taraýy tek osyny dáleldeýge arnalǵan. Amal qansha, bul kúnde qoǵamnan, memleketten tys múdde joq. Bári de – adamgershilik, ar-ujdan da, maqsat, murat ta, eńbek te memleket múddesine qyzmet etýge tıisti. Tipti sol memlekettik múdde degenniń ózin baıybyna jetip túsinbeı-aq qoı, óıtkeni onyń ózi tym salystyrmaly túrdegi árqıly uǵym. Biraq qalaı bolǵanda da memleketten, qoǵamnan tys ómir joq. Adam ózimen ózi nemese taza tabıǵatpen betpe-bet qala almaıdy. Osylardyń bárin profesor jaqsy biletin. Sondyqtan anda-sanda Roberttiń jaǵdaıyna ishteı aıaýshylyq bildirgenmen, ıesiniń qansha aıasa da, kóligine júk artýyn qoımaıtyny sekildi, ǵylymı zertteý jumystaryn polıseılik krımınalısik istermen biriktirip júrgizýin qoıǵan joq.
Seans bitkennen keıin taǵy da analız alý jumysy bastaldy: medıýmnyń qyzýy, tamyr soǵysy ólshendi, kardıogramlar tekserildi, tipti kúlimsi sasyǵan ter tamshylary da kishkene shólmekke quıylyp, laboratorıaǵa jiberildi. Sodan keıin baryp profesor Robertti qoltyqtap óz kabınetine ákeldi.
— Osymen búgingi sharýamyz támámdalsyn, — dedi Robertti dıvan kresloǵa otyrǵyzyp jatyp. — Men tek... — sony aıtyp esine áldene jańa túskendeı knopkany basyp qaldy da, esikten basy ǵana kóringen sekretar áıelge: — Bizge bir ishimdik jaǵyn qarastyrsańyz, — dedi kóńildi únmen.
Sekretar áıel tańyrqaǵany, álde jaqtyrmaǵany belgisiz qabaǵyn sál kerip, únsiz joq bolyp ketti de, ile bir bótelke sharap pen eki rúmka ákeldi. Sodan keıin ábden beıimdelgen qyzmetshilik mashyqpen bótelkeni op-ońaı ashyp, rúmkalarǵa eppen quıdy da, beımálim jymıǵan kúıi shyǵyp ketti.
Profesor tyrnanyń sıraǵyndaı rúmka-bokaldan qylq etkizip bir jutty da, stolǵa qoıdy.
— Tamasha! — dedi ol áldeqalaı, sosyn uzaq otyratyn adamnyń syńaıymen kresloǵa nyǵyzdalyp shalqaıa tústi. — Tamasha! Tipti ǵylym úshin budan artyq tájirıbeniń qajeti de shamaly. Qarǵys atqyr myna bir qosalqy mindet bolmasa, men sizdiń demalǵanyńyzdy, tipti uzaq ýaqyt demalǵanyńyzdy qalar edim.
Robert úndegen joq.
— Danyshpan týyndylar... qustyń uıa turǵyzǵany sekildi soqyr túısikpen jasalady dep Vólter aıtqandaı, myna seanstardyń bári siz úshin birer saǵattyq bos qınalys bolǵanmen, ǵylym úshin, tarıh úshin asa mándi oqıǵa ekenin túsinýge tıistisiz, Robert myrza.
Robert taǵy da úndegen joq.
Profesor orta rúmkany shúpildete toltyrdy da, syzdyqtatyp otyryp túbine deıin ishti.
— Men sekildi profesor kóp, — dedi kenet ashyla sóılep. — Al siz jalǵyzsyz. Siz tarıhta máńgi qalasyz, eger tarıhtyń ózi máńgilik bola alsa...
— Túk emes! — dedi Robert kútpegen jerden.
Profesor bólme ishinde ózinen basqa taǵy bir adamnyń baryn jańa sezgendeı selk ete tústi. Biraq burylyp qaraǵan joq, taǵy ne aıtar eken dep tómen tuqyrǵan kúıi únsiz qaldy.
— Qalaısha? — dedi álden soń baıaý ǵana. — Tarıh adamzat ómiriniń izin óshirmeı, urpaqtan-urpaqqa jetkizedi. Ýaqyttyń ár tusynda ketken qatelik pen kemshilikti, ádildik pen zorlyqty, qylmys pen jazany tarazyǵa salady. Tirshiliktiń máni ashylady...
Robertten taǵy bir qarsylyq kútkendeı profesor kidirip qaldy da, eshteńe demesine kózi jetken soń:
— Tirshiliktiń máni ashylady, — dedi óz sózin ózi qaıtalap. — Degenmen, tarıhqa keıipker bolý árkimniń mańdaıyna jazylmaǵan...
— Túk emes, — dedi Robert taǵy da.
Profesor oǵan tańyrqaı qarady. Biraq pálen dep sóz jarystyryp jatýdy jón kórgen joq. Óz rúmkasyna toltyra quıdy da, bótelkeni Robertke qaraı ysyryp qoıdy.
— Tarıhta qalýda eshqandaı mán joq, — dedi Robert bótelkege áldeqalaı úreılene qarap. — Óıtkeni tarıhta eń qajetsiz zattar dáripteledi... — Kenet, — Qundyz... — dedi ol bas-aıaǵy belgisiz.
Profesor Robertke shoshyna qarady.
— Qundyzdyń dańqyn shyǵarǵan onyń túgi bolǵanmen, — dedi Robert áli de bótelkeden kózin almaı. — Sol túkter qundyzdyń ózi úshin qymbat zat emes. Ol tipti ózine asa mándi bolyp eseptelmeıtin zattyń qalaısha dańqyn shyǵaryp júrgenine tań qalǵan bolar edi. Tarıh ta sol. Oǵan adamdardyń izgi armany, mándi maqsaty, mahabbattary qajet emes. Ol adamdardyń boıynan ózine keregin ǵana alady. Eger san myńdaǵan adamdardyń árýaqtaryn tiriltip alsa, olar da ózderi úshin sonshalyq mańyzdy emes zattardyń tarıhqa dáriptelgenine qarap, álgi qundyz sekildi qatty tań qalǵan bolar edi.
Profesor keltirgen dálelderge áli de qanaǵattanbaǵandaı qabaǵyn tyrjıtty. Robert tap bir bótelkemen sóılesip otyrǵandaı, profesorǵa kóńil aýdarmastan:
— Tipti qaıdaǵy bir, — dedi sózin jalǵap, — maǵynasyz jańsaq maqsattarmen salynǵan áýre pıramıdalar tarıhta qalady, al eń mańyzdy zat – osyny salǵan adamdardyń aýyr azaby, qaıǵy-qasireti, kóz jasy qalmaıdy... Tarıh úshin tarıhı oqıǵalarda kim jeńse, solardiki jón, solardiki qajettilik, solardiki ádil... Iaǵnı Makedonskııdiń qandy joryqtary qajettilik, Sezardyń, Shyńǵyshannyń, Napoleonnyń qandy joryqtary tarıhı qajettilik... Biraq sol tusta tógilgen qan men kóz jasynyń jan azabynyń ne ekenin bular túsine me? Eger sol tusta qurban bolǵan bir adamnyń rýhyn qaıta tiriltip ákelip, laboratorıada tekserer bolsa (eger sondaı bir múmkindik bolyp) sol — jalǵyz adamnyń júrekti qaljyratar ashshy úninen osynaý toǵyshar tarıhshylar qansha zatty túsiner edi. Al sol ashshy qarǵysty myń mıllıon ese, mıllıard ese kóbeıtseńiz, sonda osy sumdyqty bes sekýnd estip tózýge kimniń júregi shydar edi. Joq, bizder óz týysqanyn ólgen bette bir jola umytyp, onyń ómirin «báleninshi jyly týyp, túgeninshi jyly óldi» degen habar kúıinde ǵana esinde qaldyratyn jat júrek, tasbaýyr jandar sekildimiz. Ólgenderdiń, jeńilgenderdiń múddesin umytamyz. Olardy óldige sanaımyz. Iaǵnı tarıhtaǵy búkil rýhanı ómirdi joqqa shyǵaramyz. Sosyn kelip jer betinde tiri qalǵandar men jeńgenderdiń ǵana múddesin, meıli ol zulymdyq bolsyn, ádiletsizdik bolsyn, — aqylǵa syıymdy, aqıqat, álemdik damýdyń qozǵaýshy kúshi dep tanımyz. (Profesor túıilgen qabaǵyn jazyp jiberdi). Aıtyńyzshy, qudiretten jaralǵan myna ózimizdeı adam balasyna Napoleonnyń, ıá Makedonskııdiń pálenbaı. myń sharshy shaqyrym jerdi jaýlap alǵanynan kelip-keter ne bar? Biraq sol qatelik bolsa da, maǵynasyz bolsa da tarıhta qaldy ǵoı... Tarıh solardyń dańqyn dáripteıdi...
— Biraq tarıh munymen bitpeıdi, — dedi profesor moıyndaǵan tárizdi bir únmen. — Alda da tarıh bar ǵoı... Nege túzetpeske?
— Aldaǵy tarıh?.. Ol budan da soraqy. Sıvılızasıa ataýly tabıǵattan bastap adam boıyndaǵy tabıǵı qasıetterdiń bárin joıady. Genetıka men adam psıhıkasy ábden meńgerilgennen keıin danyshpandy kolbada qoldan jasaıdy, sanaǵa beriletin senim-buıryq arqyly bir adamdy qorqaq ta, batyr da, adal da, aramza da etýge bolady. Adamnyń basyn qoldan ornatamyz, júrekti qoldan jasaımyz. Dýalaý arqyly mahabbatty da qoldan jasaýǵa bolady. Tipti taıaýda ǵana bankke túsken urynyń ury emes «bankige túsesiń» degen buıryqpen gıpnozdalǵan jáı bir adam ekenin ózińiz de kórdińiz ǵoı. Tipti tutas bir urpaqty da gıpnozdaýǵa bolady. Bolashaq tunyp turǵan falsıfıkasıa. Shyndyq pen jalǵannyń shekarasyn taba almaımyz. Óıtkeni bárin qoldan jasaımyz.
— Bul sumdyq qoı, — dedi profesor sybyrlap. — Adamzattyń sanasymen jasalǵan osynshama zattyń bárin joqqa shyǵarýǵa bola ma?..
— Mynaý ómirdegi mán-maǵyna, qasıet, ádilet dep júrgenderimizdiń bári adamdardyń ózderi oılap taýyp júrgen dúnıeleri. Áıtpese olardyń jaratylys zańynyń negizin quraýǵa esh qatynastary joq... Tipti aqıqatqa qatysy joq.
Profesor áldebir jaqyn adamynyń qazasyn estigendeı tunjyrap úndemeı qaldy.
— Solaı-aq delik, — dedi álden soń daýsy qarlyǵyp. — Bári de oıdan shyǵarylsyn, aqıqatqa qatysy bolmasyn, biraq.aqyry oılap tapqan soń deni durys birdeńeni oılap tabýǵa bolmaı ma?..
Robert ornynan turyp, tereze aldyna bardy. Teris qaraǵan kúıi juqa perdeni saýsaǵymen túrtip turyp:
— Oılap tabýǵa bolar edi, — dedi. — Biraq sol tapqanyń qansha ádemi bolsa da, kúnderdiń kúninde áıteýir oıdan shyqqan dúnıe ekeni ashylyp qalady da, bári de bir-aq sáttiń ishinde tas-talqan bolady. Jáne odan keıin eshteńeni de oılap shyǵara almaısyz...
— Tipti qalaı bolǵannyń ózinde de adam ómir súrýge tıisti. Ómir súrý úshin rýhanı dálel kerek... Al siz, Robert myrza, taǵdyry qarapaıym bizdeı emes, aıryqsha jaralǵan myna, siz qandaı keńes beresiz? — Profesordyń daýsy barlyq zulymdyq ataýlyny Robertten kórip turǵandaı bir túrli zildi shyqty. — Ne isteý kerek? Men sizden osyny suraımyn!
Robert uzaq únsiz qaldy. Kenet profesor onyń áldeqalaı selkildep turǵanyn kórip tań qaldy. Ol onyń munysyn minezdegi paryqtyń azdyǵyna nemese sypaıgershiliktiń tómendigine, tipti solaı bolmaǵan kúnniń ózinde de, osyǵan uqsas birdeńelerge balap, renjip úndemeı qaldy. Álden soń baryp basyn kótergende Roberttiń áli selkildep turǵanyn kórip, odan beter tań qaldy. Áıtse de sabyr saqtaýǵa tyrysyp:
— Men sizden jaýap kútip otyrmyn, — dedi ereje oqyǵandaı bólip-bólip.
Robert sol selkildegen kúıi buryla túsip, basyn ızegendeı boldy. Profesor qalaı túsinerin bilmeı oılanyńqyrap qaldy da:
— Siz Kúlkini aıtyp tursyz ba? — dedi áldeneden sekem alyp tursa da, belgili bir sheshimge kele almaı. — Bárin kúlkimen jeńý degen...
Osy kezde Robert bar denesimen burylyp profesor eshqashan estip kórmegen bir jat únmen lekildetip, bar daýsymen qarqyldaı kúldi. Profesor abdyrap Roberttiń júzine qaraǵanda onyń qısaıyp ketken aýzyn, búkil aqyl-oı nyshanyn joǵaltyp, esirik buǵan kózderin kórip, knopkany qalaı basyp qalǵanyn ózi de bilmeı qaldy. Esikten basyn qyltıtqan qyzmetshi áıelge:
— Tez, telefon soq, — dedi jan daýsy shyǵa. — Robert jyndanyp ketti... Tez...
Osynyń bárine, tipti búkil tirshilik ataýlyǵa shegi qatyp kúlgendeı qarq-qarq etken Roberttiń tarǵyl daýsy qashan aq halat kıgen dárigerler kelgenge deıin bólme ishin toqtaýsyz jańǵyryqtyryp turdy.
II
Robert uıqy terapıasynan keıin kádimgideı qalypqa kelip, korıdorǵa shyǵyp, qabyrǵa ilingen sýretterge, túpki foıedegi qoldan egilgen pálma aǵashyna, ózine kóz tastap ótip jatqan sestralarǵa qarap, buryshtaǵy kresloda búktetile otyryp, kúndizgi ýaqytyn typ-tynysh ótkizetin boldy. Sestralarǵa terezedegi gúlge sý quıý kerek ekenin eskertti. Tamaq ákelgen qyzǵa jyly shyraımen rahmet aıtyp, tipti bir ret kezekshi dárigerden aýrýhananyń bas dárigeriniń aty-jónin surap, odan keıin palataǵa kúndelikti gazet-jýrnaldardy ýaqytymen ákep turýdy talap etti.
Tańerteńgi astan keıin Robert bas dárigerdiń qabyldaýynda boldy. Dárigerdiń baqylaý suraqtaryna Roberttiń baısaldy jaýap bergeni sonshalyq, kabınet ishinde otyrǵan áldeqandaı praktıkant stýdent qyzdyń: «Myna kisi sap-saý ǵoı»,- degen sybyryn jurttyń bári estip qaldy.
Roberttiń dárigerden shyǵyp korıdordaǵy oryndyqqa otyra bergeni sol edi, dál qasynan kishkene balanyń kúlkisi estildi. Biraq Robert jalt qaraǵan kezde aldynda turǵan bala emes, eki shekesiniń shashy ep-ersi tikireıgen qasqa bas alasa kisini kórdi.
— He-he-he... — Qasqabas Roberttiń betine beti tıgenshe úńildi. Sodan keıin:
— Men avtomat adammyn, — dedi sybyrlap. — Men avtomat adammyn: Men avtomatpyn. — Qolymen keýdesin túrtti. — İshinde tok júretin katýshka bar, jip-jińishke sary symmen qaptalǵan. — Qolyn kórsetip birneshe ret ashyp-jumdy. — Bári mehanızm. Rychagpen ashylyp jabylady. Turǵan boıy mehanızm, — dep qolynyń mehanızm ekenine qýanǵandaı, taǵy da birneshe ret ashyp jumdy. — Ana jaqta, — dedi áldeqaıda qolyn sermep, — basqaratyn púlt bar. Sol jerden tetikti basady, sonda men júremin... Aha, júremin. Minekı, — Qasqabas qazdań-qazdań basyp, basyn Robertke yńǵaısyz burǵan kúıi korıdor boıymen ketip bara jatty.
Uzyn boıly buıra shashty esiktiń jaqtaýyna tyǵylyp, ótken-ketken sestralardy qorqytpaq bolyp áýrege túsýde.
Kenet qarsy bólmeden dárigermen jaǵalasa ap-aryq shal shyqty.
— Svıftten qalǵan on myń sterlıńti qaıda jiberdińder, — deıdi jótelge býlyǵyp.
Dáriger tyńdamastan kete berdi.
— Qaıda? — dedi shal ornynan qozǵalmaı. — Svıftten qalǵan on myń sterlıńti qaıda jiberdińder, qaıda?
Túski tamaqtan keıin uıqy saǵaty bastaldy. Keshke bári de dalaǵa shyqty. Robert aýlada ózin kútip turǵan profesor men áıelin kerdi. Jaqyn adamdy kórgen bette adam boıynda áldebir sezimniń bolýy kerek ekenin Robert emis-emis esine túsirdi, biraq mynaý turǵan profesor men óziniń áıeline buryn-sońdy qandaı yqylasy bolǵanyn, óziniń olarǵa qanshalyqty qatysy bar ekenin múlde túısine almady. Sondyqtan olarǵa qandaı kóńil bildirý kerek ekenine múlde mıy jetpedi.
— Jaǵdaıyńyz jaqsy ma, Robert myrza? — dedi profesor qolyn usynyp.
Robert qolyn bergen joq. Áıeli qarsy aldyna kelip, qadalyp uzaq qarady. Áıeliniń úreıge toly kózqarasy Roberttiń sanasyn oıatqandaı boldy. Ol óziniń áıeline ıýn aıynda týǵan kúnine arnap únemi raýshan gúlin syılaıtynyn esine túsirdi. Sodan keıin baryp jymıyp áıeline kóz toqtatty.
— Tanydy, — dedi áıeli entige sybyrlap. Roberttiń keýdesine basyn qoıyp óksip qoıa berdi. Robert ózin tas qyp qushaqtap jylaǵan áıeliniń áldebir beımálim jamanattyń yzǵaryn sezdirgendeı óksikke tunshyǵyp qalsh-qalsh etken denesinen ón boıyna qorqynysh tarap azdap es toqtatqandaı boldy. Esi kirgen saıyn qorqynysh ulǵaıa berdi. Áldebir. sanaǵa syımaıtyn bir sumdyq óziniń alyp denesimen dál qasynan súıkene janap ótkendeı boldy. Roberttiń túrinen qatty qınalǵan nyshan baıqaldy. Bir túrli jat dybyspen qyńsylap, kemsendegendeı boldy.
— Hanym, siz sabyr etińiz. Robertke tynyshtyq kerek, demalys kerek. Siz eger ony aıasańyz sabyr etýge tıistisiz, — dedi profesor áıeldiń qolynan ustap.
Robert denesi dir-dir etken áıeliniń qushaǵynan bosanǵan kezde álgi alyp deneli sumdyqtan qashyqtap, birte-birte oısyz, túısiksiz, sezimsiz bir bop-bos keńistikke sińip bara jatqandaı eser aldy. Sodan keıin Robert áıeli men profesorǵa óziniń qanshalyqty qatysy bar ekenin taǵy da esine túsire almaı áýre boldy. Esine túsire almaǵannan keıin dýalǵa arqasymen súıenip, aýlada júrgen naýqastarǵa qarady. Ústine keń halat kıgen áıel bularǵa taqap kelip, saýsaǵyn bezep ses bildirdi. Áıel jaqyndaı túskende Robert áldenege qaıran qaldy. Áıeldiń saqaly bar edi. Robert buryn bolmashy sırek murty bar áıelderdi birneshe ret kórgen bolatyn. Biraq saqaly bar áıeldi kórýi birinshi ret. Áıel múlde jaqyn keldi. Sodan keıin Roberttiń áıeline tóne túsip, beıbit baıaý daýyspen áńgime aıta bastady.
— Kórset, — dedi ol ıyǵyn qıqań etkizip, — kórset... men-aq jep bereıin. Quımaq pisirgen jón edi... bilmeımin... muny men de toqı alamyn...
Áıelge eshkim qaraǵan joq, biraq ol áńgimesin jalǵastyra berdi.
— Quımaq, — dedi taǵy da. — Eshkimniń de, jo-joq... Kórset... jasaımyn... plasmassa... qolǵa tynyshtyq berińiz.
Áıel ózine qarap turǵan Robertti kórdi de, burylyp kelip áńgimesin taǵy da jalǵastyrdy:
— Minekı, knopkany bas.. Hege, nege?.. Balyq kóp... Jo-joq... Siz qorqynyshtysyz... Ne, jyndanǵanbysyz? — dedi selkildeı kúlip. — Oı, qajeti joq... — Alyp ketińiz, — dedi profesor sestraǵa Robertti kórsetip.
Áıeli Roberttiń qolynan qaıta-qaıta súıip, tunshyǵa jylady. Tek óksigen úndi estigende ǵana sanadan týatyn seziný qudireti janyn qınap, baǵanaǵy alyp úreıdiń lebin taǵa da ańǵaratyn sekildi. Robert sestranyń ymdaýymen burylyp ishke kirdi. Ol áıelin de, profesordy da sol sátte-aq, esinen shyǵaryp jiberdi. Bólmesine kelip, tóseginiń ústinde ún-túnsiz uzaq otyrdy. «Men ne kórdim», — dedi sybyrlap. «Men ne kórdim» dedi taǵy da korıdorǵa shaǵyp. «Bul ne qylǵan jandar? Avtomat adam... Saqaldy áıel... Sózi nege túsiniksiz?... Bul ne?»
Osy kezde Robertke: «Mynaý jyndyhana ǵoı, men jyndyhanaǵa túsippin ǵoı», — degen oı naızaǵaı soqqandaı áser etti. Kózderi uıasynan shyǵa alaqtap ornynan qalaı atyp turǵanyn sezgen joq. Óne boıyn úreı bıledi. Qazir baryp óziniń jyndy emes ekenin, ózin mundaı jerde ustaýǵa bolmaıtynyn aıtqysy keldi.
— Meni bas dárigerge aparyńyz, qazir aparyńyz, — dep jalyndy birinshi kezdesken sestraǵa.
— Bas dáriger qajet bolsa ózi shaqyrtyp alady, — dedi sestra munyń sózine pálendeı mán bermeı.
— Meni nege munda ustap otyrsyzdar, — dedi Robert jylamsyrap, sharasyz kúımen. — Meniń munda otyratyn jónim joq qoı. Men saýmyn ǵoı... Men saýmyn.
Sestra ún-túnsiz Robertti aınalyp ótip ketti. Robert kresloǵa otyrdy. «Bul bilmestik, ne qastandyq», — dep kúbirledi ózine-ózi. «Bul bilmestik... bilmestik...» Kenet taǵy da bir oı Robertiń ishki dúnıesin dúr silkindirdi. «Qashý kerek — dedi alqyna sybyrlap. Asyqqannan júregi alqymyna tireldi. — Qashý kerek... Búgin... osy qazir... Tez qashý kerek:..»
Robert mańaıǵa kúdik týǵyzbaý úshin ún-túnsiz kereýetine kelip jatty. «Qazir bolmaıdy, —dedi denesindegi dirildi basýǵa tyrysyp. — Keshke... Túnge qaraı...»
Sestralardyń da kózine túskisi kelmedi. Sanasynda «qashý kerek, qashý kerek» degen bir ǵana maqsat turdy. Osy bir maqsattyń búkil tabıǵatyn bılep alǵany sonshalyq, aýrýhanadan aman-saý qashyp shyǵa alsa, odan ári ólip ketse de armany joq sekildi. Álden ýaqytta ol óziniń bul jatysyn ýaqytty bosqa ótkizý dep tapty.
«Eń aldymen, qalaı qashý kerek? — dep suraq qoıdy ol ózine. — Qaı ýaqytta qashý kerek? Qaı esikten shyqpaq?.. Joq, joq, mańaıǵa barlaý jasaý qajet. Jáne óte saq bolý kerek».
Robert osy oımen korıdorǵa shyqty. Ári-beri qydyryp júrip, tómengi qabatqa túsetin baspaldaqqa kóz jiberdi. Jáne munymdy eshkim baıqap qalǵan joq pa dep mańaıyna dalaqtap qaraýmen boldy. Aqyry eshkimniń turmaǵanyna kózi jetkennen keıin, baspaldaq boıymen tómen qaraı túse bastady. Esik aldynda turǵan vahter áıeldi kórdi. «Ústimdegi aýrýhananyń kıimimen meni ólse jibermeıdi, — dep oılady. — Basqa bir amalyn tabý kerek... tabý kerek»... Asyǵa basyp, joǵary kóterildi. Eń joǵary tórtinshi qabatqa kóterilgende:
— Siz munda ne ǵyp júrsiz? — dedi aq halat kıgen eńgezerdeı jas jigit. – Robert dir qaldy.
— Men... bas dárigerdi izdep júr edim.
— Bas dárigerdi?.. — Jigit buǵan kúdiktene qarady.
— Iá, bas dárigerdi, — dedi Robert degbirsizdengen kúıin sezdirmeýge tyrysyp. — Syrtta alystan kelgen bir adam tur edi. Sonymen júzdesýge ruqsat suraıyn dep edim. Taba almaı júrgenim.
Jas jigit buǵan taǵy da kúdiktene bir qarady da:
— Joq, munda kelgen joq. Keletin jóni de joq, — dep tómen túsip ketti.
Robert pıjamasynyń jeńimen mańdaıynyń terin súrtti. Mańaıyna az-kem qarap turdy da, úıdiń tóbesine kóteriletin baspaldaqpen órleı jóneldi. Qoıma, ıá laboratorıa ekeni belgisiz, qarama-qarsy esik bekitýli tur. Robert daǵdaryp turyp qaldy. Júregi dúrsildep, úreılene bastady. Kenet kózi temir satyǵa odan ári dál tóbedegi tórt buryshty taqtaı qaqpaqqa tústi. Temir satymen qalaı órmelegeni esinde joq, qaqpaqtyń dál túbine tumsyǵymen tirelip turǵanyn bir-aq bildi. Kóterip kórip edi bos tur eken. Úmit sáýlesi kóńil túbinen jylt ete qaldy. Biraq odan ári barlaýǵa múmkindik bolmady tómennen dabyrlaǵan daýystar estildi de, Robert satydan shapshań jerge tústi.
— Siz neǵyp júrsiz? — dedi kózildirikti áıel.
Robert jaýap bermedi.
— Toqtańyz! Siz qaıdan kelesiz? Qaı palatadansyz?
Robert taǵy da jaýap bermedi.
— Men sizge aıtyp turmyn. Toqtańyz!
Robert eki ushty kúıde aqyryn jyljı berdi. Tózimi jetpeı artyna jalt qarady... Eshkim joq. Áıel ketip qalypty. Muny ıá sańyraý, ıá estý galúsınasıasyna ushyraǵan bireý dep oılaǵan bolar. Robert ekinshi ret jeńimen, mańdaıynyń terin súrtti.
«Endi túnge deıin shydaý kerek, — dedi ózine ózi, tósegine qısaıyp jatty. — Túnge deıin... sodan ári tysqa bir shyqsa...» Júregi tarsyldap, keýdesine syımaı ketti. «Túnge deıin... Túnge deıin... Shyda! Shyda!..»
Keshki tamaq Robertke batpady. Qansha syr bermeýge tyryssa da, óńeshinen ótpeı qoıdy. «Aýyryp otyrmyn» dep syltaýratty daıashy qyzǵa. Palatasyna kelip, jatqanda júregi onan jaman dúrsildep, degbirin qashyrdy. Qobaljyǵanyn basý úshin bireýmen áńgimeleskisi keldi. Sol nıetpen qarsy kerýette kitap oqyp otyrǵan adamǵa kóz toqtatty. Er tulǵaly, iri, symbatty kisi eken. Mańdaı shashy sıreı bastapty.
— Siz munda kópten jatyrsyz ba? — dedi Robert jumsaq únmen.
Kórshi basyn ızedi.
Kórshi buǵan keń ótkir janarymen mańdaıynan súzile qarap biraz otyrdy. Sodan keıin sonshalyq senimdi, sabyrly únmen:
— Men jyndy emespin, — dedi. — Meniń denim saý. Men sváshennıkpin. Meni munyń ishine ádeıi salyp qoıyp otyr. Kim jasap júrgenin de bilemin. Frens! Sol maǵan qastandyq jasap júrgen. Ómir boıy sońyma túsip keledi. Meni óltirmek te bolǵan. Endi dárigerlerdiń bárin satyp alyp, myna jyndyhananyń ishine jatqyzyp qoıdy. Biraq (ol bireý estip qoımasyn degendeı aýzyn qalqalap, daýsyn aqyryndatty) onyń búkil áreketi osy taıaýda áshkere bolady, bildińiz be. Men hat jazyp, osynda kelgen bireýlerdiń qaltasyna salyp jiberdim. Ol hat, sóz joq, úkimet basshylarynyń qolyna tıýge tıisti. Sodan keıin... (Ol Frenstiń qalaı áshkere bolatynyn kóz aldyna elestetken bolýy kerek, qarqyldap kúlip jiberdi.) Bitti... — Ol eki alaqanyn qushyrlana ýqalady.
Robert tiksinip qaldy. «Munyń da cay bolǵany ma? Álde mundaǵylardyń bári saý ma?.. Bálkim, — dedi ol ishinen taǵy bir oıdyń ushtyǵyn taýyp. — Serik bolyp birge qashar. Birigip áreket jasarmyz». Biraq ol bul oıynan tez qaıtty. Eki adam qolǵa tez túsýi múmkin. Basyna sor bolyp qutyla almaı júrse she? Meıli, óz kúnin ózi kórer. Tiri janǵa tis jarýǵa bolmaıdy.
Saǵat 10-dy soqty. Aýrýlardyń aldy uıqyǵa ketti., Roberttiń kórshisi de basyn kórpesimen tumshalap, tunshyǵa qoryldaıdy. Saǵat 11 bolǵanda Robert ornynan turdy. Aıaǵyn eppen basyp, korıdorǵa shyqty. Eshkim kórinbeıdi. Sestra otyratyn oryndyq bos tur. Yrǵyp úshinshi qabattan bir-aq shyqty. Tórtinshige kóterilýge múmkindik bolmady, dál qarsyda kezekshi sestra tapjylmaı otyryp aldy. Álden ýaqytta telefon shyryldap áıel ári burylǵanda Robert te jyljı berip edi, biraq ol muny baıqap qaldy. Endi týra júrgennen basqa amal joq. Robert taqap baryp:
— Sizde uıyqtatatyn dári joq pa? — deı saldy ne aıtyp turǵanyn ózi de tolyq ańǵarmaı.
Kezekshi sestra buǵan tańyrqaı qarady.
— Ony qaıtesiz? Ózińiz qaıdan júrsiz? Palatańyz qandaı?
Robert qolymen joǵaryny kórsetti. Sestra kúlimsirep, balaǵa túsindirgendeı ár sózin ejelep:
— Uıyqtatyn dárini reseptpen ǵana beredi. Onyń ústine sizdiń ózińizdiń sestrańyz bar. Sodan surańyz. Túsinikti me, — dedi.
— Túsinikti.
Sestra sóziniń túsinikti bolǵanyna qatty rıza bolyp, Robertti tórtinshi qabatqa deıin jyly kózqaraspen shyǵaryp saldy.
Tórtinshi qabat qarakóleńke eken. Eshqandaı sestra kórinbeıdi. Esikteri ashyq. Robert aıaǵynyń ushymen basyp, temir satyǵa jetti. Qatar turǵan eki esik burynǵysynsha jabyq tur. Satymen kóterilip, taqtaıdy kóterdi, sodan keıin túrpideı, qap-qatty bir nárseniń ústine qarǵyp shyqty. Mańaı kórinbeı ketetin bolǵandyqtan, qaqpaqty ashyq kúıinde qaldyrdy. Robert basyn álde birdeńege uryp alam da dep qoryqqandaı buǵa júrip, shatyrdyń esigin tapty. Esikti ashyp qaldy da, qarakók aspandy, qala shamdaryn, tómende aǵylyp jatqan mashınalar men qaptaǵan halyqty kórip, tirshilik ataýlynyń, ásirese, anaý mıtyń júrispen kip-kishkentaı bolyp bara jatqan adamdardyń beıshara háline qumyrsqanyń ıleýine qaraǵandaı bir sezimmen qarap turyp qaldy. Odan ári oılaýǵa ýaqyt joq dep tapty da, jaqtaý temirlerge súıene tóbeni aınalyp júrip, tómen túsetin dál manaǵy satydan aınymaıtyn temir satyny tapty.Azdap basy aınalǵan sekildi. Barynsha uqyptylyqpen saýsaqtary qarysqansha nyq ustap, aıaǵan satyǵa tirep tómen túse bastady. Qulap qalmaı aman-saý jerge túsem degen qorqynysh buǵan deıingi qorqynyshtyń bárin basyp ketti. Satynyń eń sońǵy ushynan ustap, jerge sekirip túskende bir muratyna jetkendeı boıy jeńildep, tereń kúrsine demaldy.
Endi aýrýhanadan aýlaq ketýdi jón kórdi de, qarsy aldyndaǵy kóshege túsip alyp júrip ketti. «Qaıda baramyn» dep oılady júrip kele jatyp. Kenet ol osy ýaqytqa sheıin negizgi maqsatyn ashyp almaǵanyna qatty qaıran qaldy.
«Shynynda da qaıda baramyn? Úıge me? Joq, úıden op-ońaı ustap alyp, qaıta ákelip jatqyzady. Qonaq úıge me?... Myna kúıimmen qaı jerge qabyldaıdy? Jyndyhananyń kıimin kórgen bette-aq búkil jurt úrkip shyǵa keler...»
Robert kóshedegi halyqtyń ózine kóńil aýdara bastaǵanyn sezip, qarańǵy buryshqa qaraı yǵysty. Buryshtan-buryshqa tyǵylýmen ýaqyttyń da qalaı ótkenin bilmeı qaldy. Anda-sanda bir ótken neken-saıaq mashınadan basqa kóshede tiri jannyń qalmaǵanyn sezgende baryp, úı irgesindegi basqyshqa sylq etip otyra ketti. Sharshaǵannan aıaǵy dir-dir etedi. Súıekterine sheıin shanshatyn sekildi. «Qaıda? Qaıda barý kerek? Panalaıtyn jer bar ma?» Robert terezeleri aranyń uıasyndaı byjynaǵan záýlim úılerge kóz jiberdi: «Úı kóp, — dedi ishinen kúbirlep.
— Biraq osynsha keń dúnıeden bas suǵatyn pananyń tabylmaýy múmkin be?..
— Eı! — degen qatqyl daýys Robertti selk etkizdi.
Neǵyp otyrsyń? Kánekı beri kel!
Ózine burylyp kele jatqan polıseıdi kórip, Robert ornynan turdy.
— Beri kel! — dedi polıseı. — Tez!
Robert bir sát sıgnal kútken sportshydaı qatyp qaldy da, kilt burylyp, asfált kósheni tarsyldatyp qasha jóneldi. Tars etip myltyq atyldy. Aıǵaı-uıǵaı, shyryldaǵan ysqyryq...
Úreı býyp, qatty yshqynǵan Robert ózin qalqyp ushyp kele jatqandaı sezindi. Eski shirkeýdi aınalyp ótip, iz tastap, keri qashpaqqa bekindi. Aıaǵynyń tarsyly túngi tynyshtyqqa jańǵyryp, alysqa estiletin bolǵan soń báteńkesin sheship aldy. Aıaǵynyń aýyrǵanyna, ókpesiniń shanshyshqanyna da qaramady. «Qutylý kerek... Ólsem de qutylý kerek...» Qatty júgirgennen Roberttiń kózi qaraýytty.
Ol uzaq júgirdi. Aldynan qaraýytqan qalyń aǵashty kórgende baryp qalanyń batys jıegindegi qoldan ósirgen toǵaıǵa tirelgenin bir-aq bildi. Eki ókpesi keýdesine syımaı, aǵash arasyna ene bere etpetinen qulady. Jan tásilim qylyp júrgendeı kók shalǵynnyń ústine domalanyp aýnaı berdi. Álden ýaqytta baryp, sál saıabyrsyǵandaı boldy da, eki qolymen jer tirep, shegi úzilerdeı qınalyp, qusa bastady. Sosyn óne boıyn álsizdik bılep, súrtýge shamasy jetpeı qısaıa ketti. Bir sát uıqysy keldi. Mynaý janyn qınaǵan tirshilikten uıqy arqyly bolsa da bir sátke qutylǵysy keldi. Biraq ózin polıseılerdiń izdep júrgeni esine túsken kezde uıqysy shaıdaı ashyldy. Qulaǵyn tosyp, tyń tyńdady. Jym-jyrt.
Robert kók shalǵynǵa shalqasynan túsip, tabıǵat-qubyjyqtyń jalǵyz kózindeı bolyp jarqyrap turǵan dóńgelek aıǵa qarady. Shetsiz-sheksiz keńistikte enip júrgen óli-tiri deneler. Ajaldaı qatal, meıirimsiz álem. Máńgilik dep atalatyn ýaqyt keńistiginde tirshilik ataýly qarańǵy túnekte anda-sanda bir jalt etken názik sáýle sekildi. Al jeke adamnyń ǵumyry she?.. .Máńgilikpen salystyrǵanda osynsha qyp-qysqa ǵumyrynyń ishinde osynsha úlken azapty arqalap ketetindeı adam sorlynyń ne jazyǵy bar?..
Robert óziniń azǵantaı ómirin esine aldy.
Balalyq shaǵy derevnáda ótken edi. Ákesi júzim egetin, iskerligi az, bostaý boldy. Minezindegi eń basty erekshelik — ólerdeı balajandyǵy. Sheshesi áldebir dinı uıymdarǵa qatysatyn. Jeti saıyn shirkeýden qalmaıdy. Aýrýshań, ýaıym-qaıǵydan bir arylmaıtyn, qamkóńil dindar kisi.
Keshkilik uıyqtarda Roberttiń shashynan sıpap jatyp, ertek aıtatyn. Ásirese, shyǵystyń ne bir ǵajaıyp ertekterin kóp bilýshi edi. Ertektiń oqıǵalary Roberttiń kóz aldynda týra bolǵan oqıǵadaı elesteıdi.
— ...Sodan álgi adam, — dedi sheshesi baıaý únmen ertegin jalǵastyryp, — jolaýshyny jer astyndaǵy altyn kúmbezdi patsha saraıyna ákelip kirgizedi: «Qalaǵan sharabyń men tamaǵyńdy ish, sulý kánızaktarmen oına, serýen qur, barlyq esikke kirip, altyn saraıdy tamashala. Tek mynaý turǵan bir esikti ǵana ashýǵa bolmaıdy. Ony ashsań baqytsyz bolasyń», — deıdi...
— Nege? — deıdi Robert shydaı almaı.
— Úıtkeni ol esikti ashýǵa bolmaıdy, ony ashsań baqytsyz bolasyń deıdi, — dep qaıtalaıdy sheshesi.
Sheshesi ertekti birqalypty muńdy daýyspen óziniń basynan keshken oqıǵadaı etip óte áserli aıtatyn. Jáne ertek aıtýdan bir de bir jalyqpaıtyn.
Roberttiń ómirindegi eń bir oısyz, qamsyz ótken, sondyqtan sonshalyqty ózine baqytty bolyp elesteıtin kezeńi osy balalyq shaǵy. Osy úshin ǵana ómir súrýge kelisýge bolar edi. Roberttiń bala kezinde naýqastanyp, aýrýhanaǵa túskeni esinde. Dárigerler áldeneden úreılengen, qatty titirkengen, sodan júıke salasyna zaqym kelgen dep tapty. Odan mektep ómiri bastaldy. Ómirdegi qıynshylyqtarǵa, baqytsyz jáıtterge túsinip, ýaıym jeýge, ishteı azap shegýge qalyptasa bastady.
Taǵy da naýqastandy. Robert aýrýhanada úsh aı jatty. Telepattyq qasıeti mańaıǵa sezile bastady. Dostar arasyndaǵy alǵashqy seanstar... arnaýly komısıanyń kózinshe jasalǵan tuńǵysh ataqty seans... Robert polıseılerdiń joǵalǵan dokýmentterin tapty. Sırk bastyǵy Robertke gastrólmen birge shyǵýǵa ótinish jasady. Jigittik dáýren... Joǵarǵy oqý orny. Robert kúni-túni kitap oqýdan jalyqpaıtyn. Oǵan búkil tabıǵat syryna, ómir syryna úńilý sonshalyq qyzyq bolyp kórinetin. Biraq aqyl-oıy tolyqqan saıyn, ómir syryna úńilgen tabıǵatynda jumsaq, kóńilshek janyn áldebir qattylyq pen meıirimsizdik túrpideı batyp qınaıtynyn sezetin.
Robert arnaýly esepke aldy. Birneshe jyl boıyna medısına ǵylymynyń profesory Beıker myrzanyń baqylaýymen polıseılik krımınalısik jumystarǵa arnalǵan seanstar júrgizdi.
«Aqyldan azap!» Ne degen sátti tabylǵan tirkes! Adam balasy ómir boıy aqyldy bolǵysy kelip, aqyl tapqysy kelip, al ózi ómir boıy sol aqyldan azap shegip ótetinin túsinbeıdi. Sanadan týatyn azapty sanap taýysý múmkin emes... Tirshiliktiń ózinde qansha zulymdyq, qansha apat, qansha ólim bar, qansha ádiletsizdik, qansha opasyzdyq, ekijúzdilik bar? Sanań marqaıǵan kezde aldymen solardy túsinesiń. Adamdardyń óz boıyndaǵy, óz tabıǵatyndaǵy zulymdyǵyn, ózimshildigiń ózi qansha ǵumyrdy qysqartatyn baqytsyzdyq. Sol bir torlaǵan túnektiń ishinde bolmashy jyltyraǵan sırek sáýleler seniń túńilgen kóńilińdi, qulaǵan úmitińdi turǵyza ala ma?
Robert ómirden eshqandaı baqyt aıyqtyra almas azap kórdi. Ol azap tirshiliktegi maǵynasyzdyqty kórýden bastaldy. Adamdardyń mán-maǵynasy bar dep taýyp júrgen uǵymdarynyń bári absolúttik turǵydan, máńgilik turǵysynan qaraǵanda — Nol! Adamdar ádil bolǵysy keledi. Ózderi «mynaý ádildik, mynaý ádiletsizdik» dep at qoıyp, aıdar taǵyp, áreket qylady. Al shyntýaıtqa kelgende, adam balasynyń óziniń tirshilikke jaratylýynyń ózi ádildik bolyp shyǵa ma? Adam jyrtqysh. Eń qaterli jyrtqysh. Jer betindegi parasat sanasy tómengi dárejedegi haıýandardy ózine kiriptar etip torda ustaıdy, buǵaýlaıdy, kólik etip jegedi, óltirip jeıdi. (Adamdardyń bir-birine jasaıtyn qıanaty óz aldyna.) Jylqynyń, sıyrdyń, qoıdyń etterin jeý sol haıýandardyń turǵysynan qaraǵanda ádildik pe? «Sender bizdi nege jeısińder? — der edi olar. — Bizdiń sana dárejemizdiń tómendiginen be? Kimniń sana dárejesi bıik bolsa tómendegilerin talap jeı berýge bolatynyn qandaı ádiletke syıǵyzýǵa bolady. Nege adamǵa bárine ruqsat berilgen. Biz buǵan qarsymyz», — der edi olar qudaı aldynda. Al eger osylaı bolýy tirshiliktiń negizgi zańyn qurasa, onda jer betindegi buljymaıtyn jalǵyz qudiret – «Kúshtiler zańy» ekeni aqıqat bolǵany. Iaǵnı búkil dúnıeni kúshtiler basqarady. Olarǵa ne isteımin dese de ruqsat. Endeshe, búkil ádiletsizdik ataýlynyń qaınar bulaǵy dál osy kúshtiniń zorlyǵy emes pe?
Adamnyń óz bolmysynan týatyn qaıǵy qanshama? Birinshi qaıǵy – ómirde baqyt ataýlynyń bolmaıtynyn sezý. Baqyt saǵym sekildi. Alystan kózdi arbaıdy. Jan-tánińdi óshpes muratqa bóleıtin baqyttyń tirshilikte bar ekenine qaıaýsyz senip, úmit qylasyń... Adamdar tirshilik dep atalatyn allas-kúles muhıtta bir batyp, bir shyǵyp jantalasyp júrgen sorly jándik tárizdi. Al úmit bolsa, sol arpalys kezinde aldyńnan qaraýytqan aral. Qutyldym dep oılaısyń. Janyńdy da, tánińdi de azapqa salǵan qaterden, keýdeńe bir túıir shybyn jan berip, sol úshin búkil kúná men qylmysqa, aramdyq pen arsyzdyq ataýlyǵa qor qylyp qoıǵan jaratýshynyń mazaǵynan qutqaratyn jarylqaýshym tabyldy dep oılaısyń. Biraq aral ýaqytsha ǵana tynystaý bolyp shyǵady. Teńiz sýy kóterilgen kezde aral sýǵa bógip, taǵy da bir batyp, bir shyǵyp, basqa aral izdeýge týra keledi. Minekı, baqyt degenińiz dál sondaı... Kóp aıaldaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni ol qolyń jetisimen-aq óziniń búkil mánin joǵaltady. Osyǵan jetsem baqyttymyn dep oılaısyń, ol oryndalǵan kezde seniń máńgi mazmun bolar qasıetinen aıyrylyp, endi basqa arman tabylady. Osylaı kete beredi... Olaı bolsa tirshilikte baqyt joq. Bári de saǵym. Bárine de adamnyń óz boıyndaǵy qanaǵatsyzdyq kináli. Al qanaǵatsyzdyqty sana týdyrady... Sana týdyrady... Sana...
Osylardyń bárin bilip azapqa túsý aýrý emeı nemene. Jaratýshy. adamǵa aqyl-esti basqa tirshilik ıeleri baqytsyz bolyp jatqanda, odan bálen ese baqytsyz bolsyn dep, azapty bálen ese kóp sheksin dep, ólim aldynda esinen tanǵansha záresi ushyp, qınalsyn dep bergen sekildi. Beıshara pendeler ózderiniń tirshilikke kelgenin olja dep sanaıdy. Ólgileri kelmeıdi. Al munysy – bir jerge kóship kelip, uzaq turǵan adamnyń álgi jer ıt baılasa turmaıtyn qý taqyr bolsa da ábden baýyr basqannan keıin, endi sol jerden ketkisi kelmeıtini sekildi, ásheıin qımastyq ekenin ózderi sezbeıdi...
Aqyl-parasat – aýrý. Adamdar týady da sol aýrýmen aýyrady. 60-70 jyldaı azappen aýyrady. Sodan keıin búkil azap, katorginiń kesimdi jyly taýsylǵandaı, aıaqtalyp, adam máńgi tynyshtyqqa ketedi. Tirshilik – úlken aýrýhana!... Sumdyq!
Robert basyn ustady. Qaıtip? Qaıda? Qaıda qashyp qutylý kerek?
Robert júreginiń tarsyldap soqqanyn seze bastady. Qaıtip? Ornynan turyp beti aýǵan jaqqa qaraı júrdi. Qaıda? Aqyl-es aýrýynan qalaı qutylý kerek? Qutylý kerek... Jyndaný kerek... Sonda ǵana baqytty bola alasyń... Qalaı jyndanýǵa bolady?.. Qalaı?.. Roberttiń esine jyndyhana tústi.
Sibirlep tań atty. Robert qaıda kele jatqanyn ózi sezbeı uzaq sendeldi. Kenet ol túnde ǵana ózi qashqan jyndyhananyń dál qasynda turǵanyn sezdi. Túndegi ózi túsken temir saty kórinip tur. Robert oılanbastan temir satyǵa aıaǵyn salyp kóterile bastady. Kelgen izimen qaıtadan ishke tústi. Sodan keıin búkil uıqy qushaǵyndaǵy bólimshelerdi aralap ótip óziniń bólmesine keldi. Sheshindi. Jatty. Tiri jan sezgen joq.
«Qutyldym... Óńkeı aýrýlar qaptaǵan tirshilik áleminen bir sátke bolsa da... Aqyl-esten qutylsam... Esimnen tansam... Birjola... Máńgige...»
III
Robert endi aýrýhanadan jazyldyń dep shyǵaryp jibermes pe eken dep qoryqty. Sondyqtan ol barynsha naýqas adam bolyp kórinýge tyrysty. Dárigerlerdiń kóp sózderine túsinbeıtindeı syńaı tanytty. Ne estip turyp jaýap bermeıdi. Áıeline de, anda-sanda kelgen profesorǵa da ashylyp eshteńe aıtpaıdy. Biraq bas dáriger aýrýhanada kóp jumys istegen, tájirıbesi mol, aýrýlarmen áńgimeni óte sheber ótkizetin jáne sonyń aýrýlar úshin qanshalyqty máni baryn jaqsy túsinetin adam edi. Robertti óz kabınetine aldyryp búkil ómirbaıanyn, semá jaǵdaıyn, áke-sheshesiniń qandaı adam bolǵanyn surady.
— Biz sizdi jazyp shyǵaramyz, — dedi sózdiń ortasynda. — Siz tek sharshaǵansyz. Sizdi naýqas dep aıtýǵa da bolmaıdy.
Dáriger birdeńeni bilip qoıdy ma degendeı Robert seskenip qaldy.
— Nege? — dedi shoshynyp.
Dáriger buǵan áldeqalaı tańyrqaı qarady.
— Sizdiń naýqasyńyz joq, — dedi kúlimsirep. — Sizge tynyqqan jón. Kóripkeldik qasıetińizdi kóp synaı berýge bolmaıdy. Óıtkeni adamǵa densaýlyq qajet.
— Sizdińshe deni saý adamdar kimder? — dedi Robert shydaı almaı.
Dáriger ańtarylyp qaldy.
— Qalaısha kimder? — dedi alaqanyn jaıyp. — Osy tóńirekte júrgenderdiń bári... ıaǵnı qoǵamǵa qyzmet etýshilerdiń bári saý adamdar.
— Joq, — dedi Robert sál oılanyp. — Ol tek – mynany aýrý dep aıtaıyq, al mynalardy saý dep aıtaıyq dep kelisilgen qaǵıda ǵana.
Robert óziniń ishki syrynyń aqtarylyp bara jatqanyn sezip, osy jerden doǵarýym kerek dep oılady. Biraq sol sátte-aq óziniń toqtaı almaıtynyn bildi.
— Tirshiliktiń negizgi alǵy sharty – tilek pen áreketti tynymsyz qýalaıtyn kúsh – qanaǵatsyzdyq. Al qanaǵatsyzdyq ózinen ózi beımazalyqty, jan azabyn týdyrady. Bul eshqashan da toqtalmaıtyn qubylys. Sebebi adam tilegi oryndalǵan bette-aq óziniń qajettiligin joǵaltady, áreketsizdikke tireledi. Sondyqtan taǵy da basqa tilek, basqa murat paıda bolmaq. Álgi proses basynan qaıta bastalady. Osylaısha tilek – áreket, tilek – áreket bolyp máńgi qanaǵatsyzdyq tuńǵıyǵyna súńgı bermek, súńgı bermek. Olaı bolsa, jan azabyn týdyrýshy ne? Ol – tirshilikke tyrmysý, baqytqa umtylý. Biz qanaǵatsyzdyq aýrýmen aýyramyz. Jáne ol aýrý eshqashanda eshqashanda jazylmaıtyn týa bitken aýrý.
Dáriger Robertke bildirmeı, magnıtofonnyń tetigin basyp qalyp, áńgimeni jazýǵa kiristi.
— Bir sát qana tarıhqa qarańyzshy, — dedi Robert qyzyna sóılep. — Alǵashqy kúni búgingi aralyq qylmys pen qyrǵynǵa, qıanat pen básekege toly. Adam balasy bir-birine sát tynysh ǵumyr bergen emes. Sulýlar ózderiniń kelbetimen, talanttar ózderiniń qabiletterimen ózgelerdi qorlaıdy. Tipti eń beıbit sport oıyndaryn-aq alyńyz: at jarys, jaıaý jarys, kúres, boks, fýtbol taǵy sol sıaqtylar – munyń bári tek birin-biri muqatý ǵana. Oıyn deıdi, o jaratqan, qaıdaǵy oıyn? Utylǵan sprotshylardyń túrlerine qarańyzshy. Dúnıedegi eń baqytsyz jandar solar. Eresek adamdar balasha jylaıdy. Adam oıynǵa jylaı ma? Oıyn deıdi?.. Ol oıyn emes. Adam tabıǵatynan arylmaı qoıǵan – birin-biri qorlaý, muqatý. Egoızm! — Robert osy tusta áldebir qupıa aıtqaly otyrǵandaı sybyrlaı qaldy. — Iaǵnı bulardyń bári «tirshilik kúshtiler úshiń jaralǵan» degen jantúrshigerlik qaǵıdany quraıdy. Adamdyq yqtıarǵa ústemdik, qıanat, zorlyq qysqasy, búkil-búkil baqytsyzdyq ataýly jańaǵy kúshtiler zańynyń jemisi. Álgi aıtqan sportymyz da, bul da – bári bir-aq qubylys. Ómirge sábı sanamen kelip, tóńirekte shat-shadyman tirshilik baryna, adamı baqyttyń, shynaıy mahabbattyń baryna, ǵaripke kómek, qıanatqa tyıym sekildi ádildik baryna, biri úshin biri ot pen sýǵa túsetin, bir-biriniń kóńiline qaıaý túsirmeıtin adamgershilik baryna senip kelgen myna beıshara pendeler úshin jańaǵy bir soraqy, jabaıy «kúshtiler zańynyń»ústemdigin túsiný qanshalyqty aýyr ekenin bilesiz be? Tek osy bir ashshy aqıqat úshin atylyp ólýge bolar edi. Osylardy bilip baqytty bolý múmkin be? Baqyt degen jaryqtyqty ómirdiń túpki máninen tabýymyz kerek. Ondaı mán joq. Endeshe biz de máńgi baqytsyzbyz...
— Al endi máńgi baqytsyzdyqtan adamdardy qutqarý úshin ne isteý kerek? — dedi dáriger Robertti áńgimege tarta túsip.
— Qutqarý múmkin emes. Biraq jeńildetý úshin mynadaı usynystar aıtar edim. Birinshi: et jeýdi doǵarý kerek. Et jeý ıaǵnı tirshilik ıesin jeý – adamdardyń birin-biri jeýiniń basy. Et jeýdi doǵarý tabıǵat zańyna engizilgen úlken etý edi. Ekinshi: búkil sport oıyndary men qumar oıyndaryn doǵarý kerek. Úshinshi: adamǵa rýhanı bostandyq kerek. Ertedegi quldar zamanynda adamdardyń aıaq-qoly kisendelse, qazir aqyl-oıy kisendeýli... Tórtinshi: úlken aýrýhana ashyp oǵan ózimshilderdi, mansap qumarlardy, ataqqumardy, uıatsyzdardy, qaskúnemderdi, qatygezderdi, opasyzdardy, ósekshilderdi, zınaqorlardy, jaǵympazdardy, kúnshilderdi. jatqyzý kerek... Ómirdegi eń qaterli dertter osylar. Besinshi: dúnıeniń sumdyq qupıasyn ashýǵa taqap qalǵan búkil ǵylym ataýlyny doǵarý kerek. Adamǵa óz kórin qazýǵa bolmaıdy...
Bas dáriger osy jeter degendeı shyrt etkizip magnıtofondy sóndirip tastady.
— Osymen aıtysymyz bitsin, Robert myrza, — dedi ornynan turyp. — Kez-kelgen qubylysty árqalaı taldaýǵa bola beredi. Ol tek kórýshige baılanysty. Ómir siz kórgendeı máńgi tragedıa sahnasy bolmaýy múmkin... — Dáriger sál oılanyp qaldy. — Myna turǵan kitap bizdiń kózimizge qyzyl tústi bolyp kórinedi, al mysyqtyń kózine ásheıin qońyr tústi bolyp kórinedi eken. Bári de ómirdi qalaı kórýge baılanysty...
— O-o! — dep Robert dárigerdiń sózin bólip ketti.. — Tamasha! Iaǵnı kitaptyń túsi qandaı ekeni bir qudaıǵa ǵana aıan. Tipti eshqandaı túsi bolmaýy da múmkin. Qyzyl, qońyr degen tústi kórýshilerdiń, ıaǵnı mysyq pen myna bizderdiń oılap taýyp júrgenimiz ǵoı. Solaı emes pe? Endeshe, búkil ómirdiń máni, ómirdiń dámi, ómirdiń túsi dep júrgenderimiz ózimizdiń oılap tapqan nárselerimiz ǵoı. Bári de oıdan jasalǵan. — Robert balasha qýandy. — Durys pa eken?!
— Demalyńyz, — dedi dáriger Robertke qolyn usynyp.
Robert sál daǵdaryp, dárigerdiń qolyn aldy.
— Saý bolyńyz, — dedi kúbir etip.
Bólmesine kelgen soń Robert kórpesin búrkenip uzaq jatty. Sestra áıel ákelip bergen dárisin jorta ishken bolyp, jastaǵynyń astyna tyǵa saldy. Keshki tamaqtan kelisimen syrtqa da shyqpastan qaıtyp kep tósegine qısaıdy.
Ol shynynda da tynyqqysy keldi. Biraq ár túrli oılar – álem, tirshilik, adam týraly oılar jan-jaqtan antalap tynyshtyq bermedi. Eger olar dál osylaı qaýmalaı berse, budan keıingi jaǵdaıynyń jaqsy bolmasyn ishteı seze bastady. Oılar... Adam balasynyń jerden altyn izdegendeı ǵumyrlaryn sarp etip izdeıtin oılary... Qandaı qaterli! Boıǵa jaıylǵan ýdaı búkil sanańdy, júregińdi tolyq jaılap, birin-biri shaqyryp, meńdeı beredi. Organızmge osynsha qaterli zatty adamdardyń nege aram ter bolyp izdeıtinine Robert qatty tań qaldy.
Robert shydaı almaı kórpesin tastap atyp turdy da, dál qarsy aldynda qatyp eskertkishteı bolyp, qybyr etpeı kitap oqyp otyrǵan sváshennıkti kórdi.
— Siz óz ómirińizge razymysyz? — dedi Robert tóbeden urǵandaı.
Sváshennık estimegen adamdaı kitabyn oqyp otyra berdi.
Álden ýaqytta kitabyn búktep, jastyǵynyń astyna qoıdy da, jańa kórgendeı Robertke mańdaıynan súze qarap biraz otyrdy.
— Jaratýshy óziniń pendesinen rızashylyqty talap etedi, — dedi bir kezde aıat oqyǵandaı ándete sóılep. — Tirshilik jaratqannyń pende balasyna tartqan syıy. Qudaı qalamasa siz tirshilikke kelmegen de bolar edińiz. Aldymen, — Sváshennık suq qolymen kókti nusqady, — jaratýshynyń qudiretine boryshtysyz.
— Tura turyńyz, — dedi Robert sváshennık álgi sózdi aıta salyp, ketip qala ma dep qoryqqandaı. — Men sizdiń...
— Qudaıdy súıińiz, — dedi sváshennık sózin jalǵap. — Sonyń kórsetken jolymen is qylyńyz, sonda tozaq otyna kúımeısiz.
— Qudaıdyń qudireti adamǵa tek qorqynysh týdyrady. Al qorqynysh bar jerde shyn mahabbat bolýy múmkin emes.
— Olaı deý kúná. Kúnáǵa batqan adam tozaq otyna kúımek.
Robert myrs etti:
— Adam sorlyny bir tozaqtan alyp, ekinshi tozaqqa salǵanda táńiri shirkinge birdeńe túse me?..
— Olaı demeńiz! — dedi sváshennık shoshynyp. — Táńiri jaratqan tirshilikti tozaq deýge joq. Eger janyńyzdy kúnádan aýlaq ustaı bilseńiz, tirshilik adamǵa tek baqyt ákelmek.
Robert sváshenıkti mensinbeı taǵy myrs etti.
— «Men osy úshin ómir súrip júrmin» dep aıtarlyqtaı qasıetti eshteńe bar ma ómirde? Joq. Qasıettilik qasıetsizdikpen, jaqsylyq jamandyqpen qosarlaǵan. Meıirbandyqty zulymdyqtan, aramdyqty adamdyqtan bólip alýǵa bola ma?.. Brazılıanyń bir provınsıasynda krokodılder adamdarǵa, maldarǵa shabýyl jasap kóp zıan ákelgen soń, adamdar olardy jappaı aýlap qurtyp jibergen. Biraq sodan keıin sol jerge indet aýrýy taraǵan. Sóıtse krokodıl ári adamdarǵa qysastyq qylyp, ári sýdy aýrý taratatyn baqa-shaıandardan tazartyp otyrady eken. Aqyry qyrýar aqshaǵa kórshi provınsıadan krokodıl satyp alynǵan. Bul óz aqshańa zulymdyq satyp alý degen sóz emes pe. Dúnıeniń bárin torlaǵan — zulymdyq. Tek biz sonyń sál jeńildeý bireýin tańdap alýymyz kerek. Birjola qurtýǵa bolmaıdy, qalaıda bireýin tańdaısyń. Al biz tirshiliktiń ózimiz úshin bir máni bar ekenine senip, jaqsylyqty jamandyqtan, aqıqatty jalǵannan bólip alǵymyz kelip aqtyq demimiz bitkenshe tyrbanamyz. Sóıtsek, bular birinsiz biri kúni joq, áýelde bir anadan egiz týǵan aǵaıyn eken. Biz aldanyppyz. Bizdi aldapty... Minekı, men qudaıdy qaı jerden qolǵa túsirdim? Men qudaıdy qolyma túsirdim! — Robert qudaıdy shyn ustap turǵandaı, qolyn tas qyp jumyp aldy. — Men qarsymyn, —dedi aıǵaılap. — Qarsymyn! Ómirdi óstip aıaýsyz qatygezdikpen oılap tapqan qudaıǵa qarsymyn...
Sváshennıktiń kózi alaqtap ketti.
Esik ashylyp, etjendi sestra áıel kirip keldi.
— Uıyqtaý kerek, — dedi ol shamdy sóndirip jatyp. — Áńgimeni doǵaryńdar! Aıǵaılaýǵa bolmaıdy. Káne, jatyńdar.
Bólme ishin qarańǵylyq basty. Biraq terezeden qulaǵan jaryqtan kerýette shoqıyp otyrǵan sváshennık, aqshyl syrmen boıalǵan esik aıqyndalyp kórine bastady.
— Ómir deıdi, — dedi Robert ysyldaı sybyrlap, — ómir me eken? Adamnyń ólý prosesi ǵoı bul! Nege Isýs Hrıstos Agasfardi «tirshilik qamyty moınyńnan túspesin, basyńa ólim kelmesin!» dep qarǵaǵan? Máńgi tirshilik dárisin bergende Solomon nege ishýden bas tartty?.. Býddaǵa astyndaǵy altyn, kúmbezdi saraıynan, sulý jardan, baýyr eti baladan, jan qıysqan dostardan bezip, búkil Úndi jerin jalań aıaq, jalań bas qaıyrshy bop bezip ketýine sebep bolǵan ne? Ómirdiń azaby ǵoı... Qaı el ekeni esimde joq, bir elde bala týǵanda «beıshara, endi qashan ólgenshe azap kóretin boldy» dep ólikti jerlegendeı qaıǵyly joralǵy jasalady eken. Al adam ólse, «azaptan qutyldy, máńgi tynyshtyqqa ketti dep qýanyp, toı jasaıdy eken. Toı jasaý kerek ólgende. Men ólgende toı jasańdar, toı!
Sváshennık áli qozǵalmaı otyr.
— Aıasańyz búkil adamzatty aıańyz, — dedi Robert trıbýnadan sóılegendeı qolyn sermep. — Qudaıdyń buıryǵymen is qylyp, taýqymetin jeke ózi kóteretin adam tárizdi baqytsyz oıynshyqty aıańyz.
— Senim kerek, senim, — dedi sváshennık osy kezde ándete sóılep. — İzgilik jeńsin deseńiz sonyń bar ekenine sený kerek, áıtpese qıanat jeńýi múmkin.
— İzgilik eshqashan da jeńe almaıdy! — Robert taǵy da aıǵaılap tura keldi. — Kisige qıanat qylýdyń myń túri bar, — Robert saýsaqtaryn búgip qıanattyń qansha ekenin sanaı bastady. — Aldaý, arbaý, zorlaý, satý, atý, tonaý, taǵy sondaı-sondaılar... Al qıanat qylmaýdyń bir-aq túri bar. — Robert bir-aq saýsaǵyn búkti. — Ol – tek qıanat qylmaý. Endeshe izgilik joly jińishke, izgilik álsiz...
Kenet taǵy da esik ashylyp, sestranyń tolyq denesi kórindi.
— Men senderge ne aıttym? — dep zirkildedi sestra. — Káne, doǵaryńdar! Endi dybystaryńdy estisem menen jaqsylyq kútpeńder.
Robert te, sváshennık te qorqyp qaldy. Ún-túnsiz kerýetterine jatyp, kórpelerin jamyldy.
— Qaraı gór bulardy, — dedi sestra álde de óz aıqaıyna qyjyly qanbaı. — Aqyryn aıtqanǵa túsinetin túrleri joq. Káne!
Roberttiń qoryqqany sonsha, sestra ketip qalǵannan keıin, kórpesin búrkenip jatyp júreginiń osynsha qatty tarsyldap soqqanyn sezdi. Uıyqtaı almaı aýnaqshyp uzaq jatty. Basyn kóterip sváshennıkke qarady. Uıyqtap ketkenge uqsaıdy. Pysyldap, birqalypty demalady.
Robert óziniń osynsha beıshara haline kúlkisi keldi. Taǵdyr mazaǵyna ushyraǵan adamnyń halin tor ishinde bosqa alasurǵan tyshqannyń áreketine teńeýge bolady. Tyshqandy kergende eriksiz kúlkiń keledi. Endeshe adamǵa nege kúlmeske. Robert dybysyn shyǵarmaýǵa tyrysyn, únsiz selkildeı kúldi. Kenet aýzyna kermek dám keldi. Selk ete tústi. Kóz jasy eken.
IV
Roberttiń sestra áıelden qoryqqany sonshalyq, birneshe kún qatarynan sváshennıkke ángime aıtýǵa batyly barmaı júrdi. Kesh bolsa boldy, kórpesin tas búrkenip, anda-sanda sváshennıktiń óziniń múlde jyndy emes ekenin, bárin búldirip júrgen Frens ekeniń, endi onyń da sanaýly-aq kúni qalǵanyn aıtyp, kúńkildegen daýsyn estip únsiz jatady. Biri kelip, biri ketken, biri úzik, biri sheksiz shym-shytyryq oı áleminde salmaqsyzdyqqa ushyraǵan adamdaı baǵyt-baǵdarsyz zeńip júrgenin sezedi. Onyń ishki dúnıesi múlki kóp, biraq jınalmaı ybyrsyp jatqan úı sekildi edi. Sondyqtan onyń oıynda belgili bir júıe, ret bolmaıtyn.
Tek kúndiz áıeli, qaısy birde profesor kelgende súlikshe jabysqan oılardan bir sát aırylǵandaı bolady. Anda-sanda ǵana bas dárigermen áńgimelesedi. Sońǵy kezde bas dáriger men sestra áıeldiń arasynda ózara kelisken qupıa áreketter joq pa eken degen kúdik paıda bolyp, oǵan da ashylyp áńgime aıtpaıtyn boldy.
Búgin bas dáriger aýrýlardy jınap alyp, qazirgi medısınanyń qudireti týraly, ǵylym men tehnıkanyń tabystary týraly áńgime ótkizdi. Sıvılızasıanyń qarqyny týraly aıta bastaǵanda-aq Robert ornynan ushyp turyp, óz pikirin aıtqysy keldi. Biraq álgi tajal sestra áıel kirip kele me dep qoryqty. Amalsyz barmaǵyn tistep otyryp qaldy.
Keshkilik kórpesin búrkenip jatyp bas dárigerdiń manaǵy sózderin esine túsirdi de, kórpesin serpip tastady.
— Ǵylym, sıvılızasıa... — dedi Robert sváshennıkke keketken únmen. Sıvılızasıanyń damýy adam aıtqysyz shapshańdap bara jatqany ras. Ony adamdardyń ózderi onan saıyn jyndandyra túsýde. Óz jyldamdyǵyn ózi. qyzyqtap basa túsken shoferlar sekildi. Mashınaǵa apat qaýpi tónýde. Biraq onyń aldynan shyǵyp toqta deıtin bir pende joq. Jyldamdyqty asyryp jiberý – tártipti buzý. Ol úshin shtraf salynady. Shtraf? Kim tóleıdi káne?..
Sváshennık radıo tyńdaǵandaı únsiz otyr.
— Qarǵys atqyr zattyq múdde bizdiń tirshiligimizdi ábden bılep alǵan. Sol sebepti biz adamdardy, qaýymdardy, áreket-qubylystardy eń aldymen Kúshti jáne Álsiz dep bólemiz. Eń aldymen qasıetti jáne qasıetsiz nemese Adal jáne Aram dep batty aram qylǵan, ardy aıaqqa taptatqan, san mıllıon halyqtyń qanyn sýdaı shashqyzǵan, opasyzdy, qanypezerdi, tırandardy jaratyp, solardyń zorlyǵyna barshamyzdy qor qyp qoıǵan kim? Sonyń ózi. Biz jamanshylyqty bir-birimizden, jaýlarymyzdan kórip daǵdylanǵanbyz. Sizge aıtar ósıetim – jaýyńyzdy qurmetteńiz. Óıtkeni ol da ózińiz sekildi jaratýshynyń zańymen is qylady. Sizderdiń jaýlastyqtaryńyzdyń túpki máni ekeýińizde emes, basqada. Sizder óz rolderińizdi oryndap júrgen akter sekildisizder. Ony oryndamasqa múmkindikteriń joq. Sizdiń jaýyńyz da ózińiz sekildi erikten tys, ózge bir yqpalmen áreket etetinin uǵyńyz. Uqsańyz boldy, oǵan degen tipti aıaýshylyq sezimińiz týýy múmkin.
— Joq, siz jyndanǵansyz, — dedi sváshennık úreılene sybyrlap. — Men sizdi budan ári tyńdaı almaımyn. Siz búgin-erteń qudaıdyń zárine ushyraısyz. — Sváshennık qudaıdyń kárine qosa ushyrap ketpeý úshin, eki qolymen qulaǵyn bitep, kórpesin tas búrkenip jatyp qaldy.
Robert oǵan renjigen joq. Álde bir mol qazynanyń ústinen shyqqandaı qýana kúlimdep, temir kereýetti syqyrlatyp uzaq kerildi.
— Aqyry taptym! — dedi rahattana sybyrlap. — Taptym, taptym!
Kelesi kúni Robert áıeline qaǵaz, qaryndash aldyryp, kúni boıy jazýdan bas kótermedi. Tús kezinde ǵana ornynan turyp sváshennıkke tanymaı turǵandaı uzaq qarady.
— Shyndyqty tek osy jerde ǵana aıtýǵa bolady, — dedi sodan keıin. — Shyndyqty basqa jerde aıta almaısyz. Shyndyqty bala men jyndylar ǵana aıtýǵa tıisti. Biz jyndylarmyz. — Robert óziniń jyndy ekenine rıza adamdaı basyn qýana shulǵydy.
Sváshennık «jyndy» degen sózge múlde tózbeýshi edi, teris qarap kórpesin búrkenip aldy.
Tún ortasy shamasynda Robert qaǵaz-qalamyn shkaftyń ústine qoıyp, áldebir iske bel buǵan táýekel shyraımen ornynan turdy. Sodan keıin sváshennıkti yrǵap oıata bastady.
— Nemene? — dedi sváshennık kózin syǵyraıta ashyp.
— Turyńyz, áńgime bar.
Sváshennık kózin keńirek ashty.
— Ne áńgime?
— Dúnıe tóńkerilgeli tur.
Sváshennıktiń kózi baqyraıyp ketti. Robertke seskene qarap, kereýetinen basyn kóterdi.
— Bir usynys aıtam, — dedi Robert sybyrlaı sóılep. Kózi sváshennıkti tesip barady. — Qosyl dep zorlamaımyn... Ózińiz bilesiz.
Sváshennık óń men túsin aıyra almaı turǵandaı jaltaqtap mańaıyna qaraı berdi.
— Men qudaıǵa qarsy uıym ashtym dedi Robert sup-sur bolyp. — Adamzat tarıhynda qudaıǵa qarsy uıym qurǵan jalǵyz men-aq bolaıyn... Biz bul uıymǵa múshelikke ózgelerdi tartýymyz kerek. Qosylasyz ba? Qosylatyn bolsańyz, men famılıańyzdy jazyp qoıamyn. Aıaǵyna qol qoıasyz.
Sváshennık bir jerin shoqqa basyp alǵandaı baj ete tústi.
— Siz sumdyq qorqynyshtysyz, — dedi dir-dir etip. — Qaramańyz... maǵan... Kirmeımin... Óltirse de kirmeımin... Qaramańyz...
Esik sart ashylyp, bólmege tajaldaı qorqynyshty, qatygez sestra áıel kirip keldi.
Sváshennık qoldary qalt-qalt etip, kórpesin búrkep aldy. Robert sestra áıeldiń aıǵaıyn kútip, kózin jumdy. Kózin ashyp alǵanda sestranyń ornynda turǵan kezekshi dárigerdi kórdi. Túri ajarly, biraq aıryqsha susty jas jigit ekeýiniń tamyrlaryn ustap, kúnde qoıyp mezi qylǵan suraqtaryn qaıtalap, birshama otyrdy da, ketip qaldy. Artynan sestra áıel ekeýine uıyqtatatyn dári ákelip ishkizdi.
Robert sáskede bir-aq oıandy. Sváshenıktiń tósegi muntazdaı bolyp jınaýly tur. Terezeden túsken kún sáýlesi bólme ishin aıyryqsha nurǵa toltyryp jadyratyp jibergen sekildi. Terezege taqap kelip, syrtta serýendep júrgen aýrýlardy kórdi. Qaısybiri otyrǵyshtyń ústinde kitap oqyp, qaısybiri aýla ishinde qydyryp, bir-birimen, kelgen týysqandarymen áńgimelesip, keıbireýleri tipti kóleńkedegi stolda tenıs oınap jatyr. Kópten beri janyn jegideı jegen aýyr oılardan keıin mynadaı beıbit, tynysh kórinis, jer asty úńgirindeı qap-qarańǵy kóńiline sáýle túsirgendeı boldy. Tirshilikpen tabyssam ba degen bolmashy úmit qaıtadan eles beretin tárizdi. Osynaý júrgen beıshara pendelerdiń boılarynan ómir súrýge turarlyq bir ıneniń jasýyndaı jaqsy birdeńe tapsam, qalǵan ǵumyryma bálkim sol jetip qalar dep oılady.
Beti-qolyn jýyp, tamaqqa bardy. Daıashy qyzdyń «tátti taǵam bolsyn degen tilegi de júregine jyly tıdi. Tamaq iship bolyp syrtqa shyqty. Esik aldyndaǵy oryndyqta áńgimelesip otyrǵan sestra áıeldermen sálemdesti. Osynaý ázimen ózi júrgen momaqan jandardyń birqalypty tirshilik áreketteri syrttan qaraǵanda shynynda da aıaýshylyq sezimin týdyrady. Robert osy kórinisti áli qyzyqtaı túskisi kelip, aýlanyń túkpirindegi ońasha oryndyqqa kelip otyrdy. Kenet ol qatardaǵy oryndyqta injil oqyp otyrǵan sváshennıkti kórdi. Qyrynan qaraǵanda sváshennık óte sulý edi. Keń sharaly kózderi, túzý murny, kelteleý qalyń saqaly ony grek qudaılaryna uqsatyp. Ár qımylynan jumsaqtyq meıirbandylyq dindarlyq seziledi.
Roberttiń boıyn áldebir táýekel jelik bıledi. Ol sváshennıktiń ishki dúnıesine engisi keldi. Mynaý kelbeti kóz toıdyrǵan áıeliniń ne oılaıtynyn bilgisi keldi. Sodan keıin kóp oılanbastan, baıaǵy seans ótkizip júrgen kezindegideı kózin syǵyraıta tesilip, búkil ynta-yqylasyn sváshennıktiń júzine aýdardy. Alǵashynda munysy eshbir nátıje bermedi. Robert muny sváshennıktiń basqa bir oımen shuǵyldanyp otyrǵanynan dep bildi. Biraq kenetten Robert osynsha siresken júıke tamyrlarynyń bosap, áldebir erkindik, senimdilik bılegen sanasynda adamnyń umytyp qalǵan zatynyń esine túskeni sekildi bir qubylyspen birte-birte aıqyndala bastaǵan sváshennıktiń rýhyn sezdi.
Robert dál osy kúıinde bir saǵat tapjylmaı otyrdy. Sol bir saǵattyń ishinde sváshennıktiń búkil ómirin kóz aldynan ótkizip úlgerdi.
Ol sváshennıktiń bala kezinde ógeı sheshe qolynda óskenin, ógeı sheshesi hal ústinde jatqanda onyń ólimin tilegenin, dinı oqýda júrgende monah qyzdyń abyroıyn tókkenin, ókpesine salqyn tıip, aýrýhanaǵa túskende, medsestra qyzdardyń buǵan qalaı qyzyqqanyn, aqyrynda solardyń birimen ashyna bolǵanyn, odan shirkeýge kelip ornalasqanyn, shirkeýdegi laýazym talastaryn ondaǵylardyń bir-birine óshpendiligin, sváshennıktiń de, ekinshi sváshennık Frenstiń de, shirkeý ıesi Qasıetti ákeniń ólgenin osy kúnge sheıin tileıtinin bildi.
Robert súp-súıkimdi ádemi janýardyń baıqaýsyzda ishin jaryp, ishek-qarnyn, qan-jynyn, nájisin aqtaryp alǵandaı jıirkenip betin basty. Kózin ashqysy kelmeı uzaq otyrdy.
— Sálematsyz ba, Robert myrza, — degen daýystan kózin ashyp alǵanda qarsy aldynda turǵan qart profesordy kórdi.
Profesor kúlimsirep kelip, qol berip amandasty:
— Men keshe kelmek bolyp edim, jumystan bas kóterýge mursham kelmedi, — dedi profesor yńyrana sóılep, oryndyqqa otyryp jatyp.
Robert onyń kózinen keshe kúni boıy bos bolǵanyn, munda kelsem degen oıdyń múlde qaperine kirmegenin bildi. Ol óziniń burynǵy seanstaǵydaı qatty qınalmaı, adamdaryń ishki oılaryn op-ońaı ustap alyp otyrǵanyna qaıran qaldy.
— Endi osydan shyqqannan keıin qosalqy polıseılik tapsyrma telepat shyǵysymen iske qaıta kirispek oıyn málimdegenin bildi.
— Osynsha jyl boıyna saryla zerttep, sizben birge kóp qıynshylyqty bastan keshirdim. Biraq qara basymnyń qamy emes... — dedi profesor kózildirigin tor kóz oramalymen súrtip jatyp.
Robert «osynyń bári bir qara basymnyń qamy» degen oıdy ustady.
— Shynymdy aıtsam, negizgi maqsatym – tabıǵattyń tartqan syıy – myna sizdi qaldyrý tarıhta.
Robert onyń «ózimdi, tek ózimdi qaldyrý» degen oıyn uqty.
— Siz týraly mynaý ǵylymı eńbegimdi támamdap baryp ólsem, sodan basqa tilegim joq, — dedi profesor kúsh-qýatynyń sońyn bildirgisi kelgendeı ýhileı sóılep.
Robert «sońǵy tilegim – saǵan basqa profesorlardyń ıdeıalaryn, oılaryn urlatsam» degen tilekti uqty.
Robert meńzeń. Eshteńe uqpaıdy. Sol tipti profesordyń ornynań turǵanyn, birdeme aıtyp kúlimsirep qolyn usynǵanyn, sosyn taıaǵyna súıenip, jasandy qarttyqpen shaıqala basyp bara jatqanyn túsinde kórip otyrǵandaı ańǵardy.
Mańaıyna kóz saldy. Tańerteńgi tamyljyǵan aýa raıy mysqal ózgermepti. Ózdi-ózi ár túrli áreket qylyp júrgen aýrýlardyń da syrt kórinisinde eshqandaı ózgeris joq. Robert turǵysy keldi. Sharshaǵanyn sezdi. Kenet qolyna shaǵyn sómke ustap kele jatqan áıelin kórdi. Áıeli ún-túnsiz qasyna kelip otyrdy.
— Nege jabyrqaýsyń? — dedi qolynan ustap.
Roberttiń eńirep jylaǵysy keldi. Tistenip qabaǵyn túıdi.
— Ásheıin.
Áıeli eljireı qarap, kúıeýiniń shashynan sıpady. Denesine tıgen názik saýsaqtan Roberttiń muzdap bara jatqan júregi qaıta jylynyp, denesine qan júrgendeı boldy. Óne boıyn osaldyq bıledi.
Áıeli ákelgen jemisterin bólmesine berip jibergenin aıtty. Robert rıza bolyp basyn ızedi.
— Saqalyńdy alsaıshy, — dedi áıeli kúıeýiniń jaǵyna qolyn tıgizip.
Jup-jumsaq, názik alaqannan boıyna taraǵan jyly tolqyn kózine jas ákeldi. Áıeliniń betine qarady. Onyń súıkimdi júzinen qutqarýshysyn tapqandaı boldy. Áldeqalaı eń sońǵy qarajatyn utysqa tikkeli otyrǵan oıynshydaı kóńiliniń túbinen sońǵy úmit, sońǵy táýekel bas kóterdi. Robert qazirgi sátte aqyrǵy súıinshi bolyp otyrǵan áıeliniń tuńǵysh ret ishki syryna úńilgisi keldi. Sanasynyń túpkirinen eles bergen qorqynyshty da elemesten áldebir erikten tys áýesqoı sezimniń jetegine ilesip áıeliniń kózine tesile qarady. Eń sońǵy qaıratyn jınap búkil yqylas nazaryn soǵan aýdardy.
Ol áıeliniń sanasyndaǵy estelikterdi qaıta aqtaryp, bir kınony ekinshi ret kórip otyrǵandaı ózine tanys kórinisterdi qyzyqtap ezý tartty. Áıeliniń ózine degen shynaıy kóńilin sezdi. Kenet ol kúdikti bir adamnyń beınesin kórdi. Uzyn boıly, shashy jelkesine túsken, sulý jigit... Bir jerden kórgen sekildi. Qaıdan kórdi? Iá, ıá... áıeli ekeýi kýrortqa barǵanda bularǵa kelip karta oınaıtyn jas jigit. Bir ret áıeli ekeýi qalaǵa baryp qaıtqan.
Sol – dál ózi... Roberttiń kóz aldy tumandana bastady. Ol áıeliniń álgi jigitpen qalaı qushaqtasqanyn... súıiskenin kórdi. Ań terisine uqsaǵan alabajaq tósenishtiń (dıvan álde kereýet Robert aıyra almady) ústine qalaı... jatqanyn... kórdi...
Áıeli úreılenip Roberttiń qolynan ustady.
— Jiber! — dedi Robert qyryldap. Ter basqan mańdaıyn jeńimen súrte berip esinen tandy.
Robert bólmesinde esin jıdy. Sváshennık kitabyn tastap, buǵan jyly shyraımen kúlimsireı qarady.
— Jańa dáriger ýkol jasady, endi bári de jaqsy bolady, — dedi ýkoldy ózi jasaǵandaı senimdi únmen.
Robert ornynan turyp aldymen saqalyn aldy. Sodan keıin dýshqa baryp tústi. Keshki astan soń tósegine kelip qısaıdy da, qabyrǵaǵa qaraǵan kúıi tym-tyrys jatyp qaldy. Jyp-jyly tamshy sorǵalap samaıyna quıyldy. «Bul ne? Jylap jatqanym ba?» — dedi ol ishteı tańyrqap. Áldeqalaı balalyq shaǵyn esine aldy. Kóz aldyna sheshesi keldi. Baıaǵydaı janyna qısaıyp, ertek aıtyp jatqanǵa uqsaıdy. Shyǵystyń tańǵajaıyp bir ertegisi. Daýysy da ap-aıqyn:
«...Sodan álgi adam jolaýshyny jer astyndaǵy altyn kúmbezdi patsha saraıyna ákelip kirgizdi de: «Qalaǵan sharabyń men tamaǵyńdy ish, sulý kánızaktarmen oına, serýen qur, barlyq esikke kirip, altyn saraıdy tamashala. Tek mynaý turǵan bir esikti ǵana ashýǵa bolmaıdy. Ony ashsań baqytsyz bolasyń, — deıdi»...
Robert dál janynda sheshesi jatqandaı, qolyn sozdy.
«Men ol esikti ashtym ba» — deıdi ózine ózi kúbirlep.
Ol taǵy da qolyn sozdy, biraq sheshesi kóz aldynan alystaı berdi.
«Eger men osynaý jat qupıalardyń eshqaısysyn bilmesem, el qatarly typ-tynysh baqytty ǵumyr kesher em ǵoı... Men ashýǵa bolmaıtyn esikke basymdy suqtym... Endi men bilmeıtin qupıa, men bilmeıtin shyndyq joq. Endi men bárin de bilemin. Aǵaıyn, men bárin de bilemin... bárin de... bárin de...»
* * *
...Tańǵy saǵat 6 shamasynda sestra áıel men kezekshi dáriger sváshennıktiń shyńǵyrǵan daýsyn estip, bólmege júgirip kirgende kereýetke asylyp ólip jatqan Robertti kórdi.
Moınyndaǵy jipti kórpeqaptan jyrtyp alyp, bazarǵa satatyndaı birkelki etip, ádemilep esken eken.
You Might Also Like
