InfoHub Logo

(Qos hıkaıa)

QOZY

Jaz kúni edi. Biraq bul ýaqıǵa jaz jylýy áli jetpegen salqyn Sıbır taıgasynyń bir túkpirinde boldy.

Qoıdyń jaıylǵany qyzyq qoı, Jumekeń sony tamashalap turdy bilem, budyr taıaǵyna súıenip, uzaq ýaqyt jybyrlaǵan janýarlardan kózin almaı ezý tarta berdi.

Qaraýǵa da qyzyq, jaıylǵany da qyzyq: jumarlanyp bir jerge úımeleı qalady da, jybyrlaǵan qoılar bir kezde ańtarylǵan tarydaı shashylyp, endeı jóneledi, qaıtadan jıyrylady; shópten-shópke, shókeden-shókege júgirip, jer túgin talasa qyrqysady.

«Apyrym-aı!» dep basyn shaıqady da Jumekeń sırekteý kelgen ádemi uzyn saqalyn sıpap qoıdy.— «Qoıdyń qoıdan aıyrmasy joq, Qobdanyń qoılary da osyndaı...»

Jumekeńniń oıyna alystaǵy Qobdasy túsip ketip, jańa ǵana jyly shyraı bólegen ashań júzine endi muńdy kóleńke júgirdi. Munda kóleńke ǵoı, kún nuryn tasalaǵan júrdek bulttaı, oqtyn-oqtyn soǵyp ketetin shaǵyn shattyqtyń ózin de qoqyraıta qoıady — adam júzi solǵyn tarta qoıady, solǵan gúl reńdes...

Jumekeń...— Jumaǵalı Beknıazuly — sonaý alystaǵy Aqtóbesinen, onyń Elegi men Qobdasynan kóz jazǵaly san jyldar ótken bir kárıe edi. Jasy alpystan asqan jáne onyń ústine aýyr beınet arqalap kele jatqan janda toq kelbet bola ma, ashań, tipti aryq óńdi, biraq júzinde aqyldyń, sabyrly, óte salmaqty minezdiń izi arylmaǵan kádimgi «ıman júzdi» jan-dy. Onyń ústine Álim eliniń kelisti sıqy bar adamy-dy: uzynsha jaq, jap-jazyq kirshiksiz mańdaı, ortasha túzeń muryndy, juqa erindi, káriligine qaramastan áli tip-tik jáne jas jigittiń músinindeı orta boıly sulý dene. Árıne, Sıbırde sıbırshe kıingen. Aıaǵynda kerzi etik, ústinde maqtaly sholaq qara kýrtke, al basynda baıaǵydan ózimen birge kele jatqan qyzyl qulaqshyn, kádimgi qazaqy qoıdyń qyzyl eltirisinen tikken bórik.

Júregi shanshyp ketkendeı, taıaqqa súıengen kúıi qart biraz turdy da basyn kóterip, ózenge qaraı oıysa jumarlanǵan qoı sońynan júrdi.

— Bar bolǵyr, myna aǵashtyń ishinde qozysyn tastap keter...

Qart Jumekeń adymyn jıilete tústi. Aldy ózenge qaraı bet qoıyp, tez-tez jyljyǵan qoıdyń eń sońyndaǵy kók saýlyqty onyń kózi birden shaldy. Saýlyq ózenge jaqyn kishkene alańnyń ortasyna jetpeı jata ketti. «Beıshara» dedi ol jaqyndap kelip. Onyń músirkegenin sezbegen saýlyq kókke qaraı tumsyǵyn shúıire bir kúshendi de, ornynan turyp ketti.

— Beıshara, qyzǵanyp júr.

Qoı sońynan erýge asa zaýqy joq, qozdaýǵa aınalǵan saýlyq taǵy da jatýǵa beıimdeldi.

— Sol jerge, sol jerge. Shóbi qalyń, qurǵaq oıtań,— dep ana janýarǵa «aqylyn» aıtty da qart saýlyqtyń aldyn oraǵytyp, yńǵaıly degen jerine qaıyra tústi. Saýlyq «ketpeısiń be, endi?» degendeı, bozańdaý kózben qartqa renjigendeı boldy da turyp qaldy. Qart ilgeri júrdi, saýlyq taǵy da jata ketti.

Ózenge tirelgen qoıǵa jete berip, qart:

— Janýar, mal ekesh mal da biledi. Kóz tasa jer izdeıdi. Áıteýir ıt-qus joq qaýiptenetin. Qozdasyn. Qurǵyr tek «jalpaq bókse» ústinen shyǵyp qalmasa?! Osy tóńirekte jıi kezdesedi sol bereketsiz,— dedi ózimen-ózi sóılesip.

— Oıynyń arǵy túkpirinde aıý asa qaýipti kórinbedi, aýzy aıtsa da qart tap osy jerde aıý bola qoımaıtynyn biletin de edi. Árıne, qoıǵa jáne jas qozyǵa jalǵyz bóri men aıý ǵana emes, basqa da jaý jetkilikti, kezdesse túlki de qarap qalmas, al alańnan-alańǵa shúıilgen orman ıtelgisi de ilip áketýden bas tartpas-aq.

Qart ózenge tirelgen qoıdy keri lyqsytty.

Álgindegi muń kóleńkesi júgirgen júzi qaıtadan jadyraǵandaı. Qozdaýǵa aınalǵan saýlyq, onyń ıt-qustan aman bolý qamy Jumekeńniń alystaǵy aýlyna oıysqan oıyn basqa jaqqa burdy. Ol qoıdy keri yǵystyryp nazaryn ózenge aýdardy.

Sıbırdiń ný ormanyn jaryp ótýge ońaı jol izdegendeı alystan arqaǵa asyǵa júgirgen bul jylan ırek sý sırek jynysty jylǵa-jylǵany qýalap ketken; basy da, aıaǵy da joq; qaıdan shyǵyp, qaıda bararyn bildirmeı qalyńǵa súńgip joǵalyp jatyr. Jar qabaqtaǵy shymyldyq taldy ashyp qaramasa adam baıqar emes, keı jeri ádeıi búrkep qoıǵandaı, al ashyǵyraq jerdegi qumsaq kemerden úńilseń sý beıne móldir aına: túbindegi qıyrshyq qumǵa oınaǵan jasyl shabaq pen qyzyl qanat beıne bir kóz aldyndaǵy akvarıýmda asyr salyp jatqandaı. Baı ózen, ádemi ózen ǵoı bul, Sıbır sýy.

Jumekeń keıde sý túbindegi erkin oınaǵan balyqty tamashalap tómen úńiledi; kózine jalpaq dalany bir kórsetpeı qoıǵan ıt murny ótkisiz taıgaǵa qaraǵysy da kelmeıdi. Bar álemdi jaýyp, búrkep turǵan bir qalyń torǵyn. Tóbeńdegi aspan alaqandaı-aq, aınala kókke qol sozǵan qalyń qaraǵaı, jybyrlaǵan arsha, boılaýyq qyzyl qaıyń.

Kúnde kelip júrgen bul Hankól tusy selennen bes shaqyrymdaı-aq. Jaǵanyń jary da, taly da, tómen úńilip qaraıtyn kemeri de qoı qoranyń tórt buryshyndaı tanys edi, sondyqtan Jumekeń búgin beti-qolyn jýatyn «dáret qaırańyna» tómen túspeı, joǵaryda turyp qarady. «Ana saýlyq qozdaǵan soń qozysyn aýyzdandyryp kelip jýynaıyn» dep oılady. Sóıtti de tómen qarap turyp, jalt berip jasyl shabaqtardyń zym-qaıym úrikkenin kórdi.

— Apyrym-aı!— dedi taǵy da Jumekeń.— Balyq ekesh balyq ta...

Bul joly ol «balyq ekesh balyqtyń da jaýy bar» degendi aıaqtamaı áldenege kúdiktenip, saýlyqqa kóz salýǵa asyqty. Oǵan tipti kenetten jasyl shabaqtardyń úrikkeni kóńiline úreı saldy. «Shabaqtar tegin úrikpeıdi... Shoraǵaı, bolmasa basqa bir buzyq bar ǵoı sol mańda».

Qoılar alańnyń keń jıegine basqurdaı oralyp qalypty — baıaǵy tynymsyz ottap, jer túgin jympazdaýda eken. Jalǵyz-aq qara jaǵal aq serke bir shette odyraıyp tur.

— Qojaıynnyń keýdesin kóterip turysyn qara,— dedi Jumekeń rıza bolǵandaı serkege baǵyp.— Qaraýyl qarap tur.

Únemi qoıdyń aldynda júretin, bárinen boıshań qaraǵaı múıizdi aq serke ádetinshe jumarlanǵan topty jetektep jazyp, ilgeri attaýdy qoıǵan, ortada tur. Odyraıyp áldenege úńilip tur. Qarttyń saýlyqty tastap ketken jaıpaq apany sol jerde edi. Ol serkege jaqyndaı tústi. Oıpańda kók saýlyq qozdap qalǵan. Jańa ǵana sharanasyn tazartqan ana janýar keýdesin kótere almaı ilgeri eminip, etpettep jyljyǵan qoshaqannyń asty-ústine túsip jatyr eken. Qoshaqan tura almaı, ilgeri eminýmen álek te, saýlyq ony shyr aınalyp emirenýmen álek. Al qart qoıshynyń jaqyndaǵanyn kórip qara jaǵal basty bir shaıqap qoıdy da, onyń qolyndaǵy budyr taıaqqa jaratpaı kóz tastady. Sóıtti de jalma-jan qarttan buryn qamtyp qalaıyn degen jansha oıǵa sekirip tústi. Qart óz kózine senbeı oń qolynyń syrtymen kóz uıasyn súıkeleı qaldy. «Tez! Tez! Umtyl!» degen atalyq jarlyqpen serke jas qozyny tumsyqtap ornynan turǵyzýǵa jantalasty — asyǵa túrtkilep qartqa kóz alasyn kórsetti.

— O, toba!— dedi qart. Onyń daýsy shyǵyp ketti.— Mal ekesh mal da atalyq ádetke ıe. Meniń...

Ol áldekimniń qulaǵynan arashalap únin kilt úzdi, erni ǵana jybyrlap «meniń» degen sózden keıingi «qozymdy» ishinen aıtty.

Tap osyndaı aıaqtanar-aıaqtanbas halde qalǵan edi onyń «qozysy da». Kádimgi qozysy... jalǵyz uly... ózin áketkende eńbekteı bastaǵan Jaqıasy.

Oǵan kóp zaman ótti ǵoı. Taıganyń ózine kelgeli qashan. Osy ózenniń boıynyń ózi de qarttyń bir ǵumyryna ıe bolǵan. Munda ol qoı baǵýǵa qoly jetkenshe ne istemedi. Aǵash kesýdi úırengen joq, ómir úıretti, kún kórý áreketi eriksiz jetektedi. Aǵash kesý ǵana emes, sal baılaý — ony aǵyzý; aǵyp kelgen saldy aǵytyp, ózennen jaǵaǵa shyǵarý jumysynda neshe jyly qaldy. Aǵytqan saldyń bórenelerin birindep túrtip shanyshqymen jyljytyp, tyrnadaı tizbektep transporterge ıegin iliktirýge de Jumekeń mamandanyp úlgirgen. Uqypty adamǵa, tıanaqty eńbek ıesine kim nazaryn aýdarmaıdy. Bir túbektiń belgili Jumaǵalıy boldy. Ol aǵash shyǵarý, aǵash jınaý — shtabel teksheleý mamany da atandy. Bul skırd-skırd bóreneni tap osy ózenniń jaǵasyna tireletin tar tabandy temir jolmen kelgen qyzyl vagonge kúni-túni tıep sonaý alystaǵy shahtaǵa, zavodqa úzdiksiz jóneltken jandardyń biri emes pe? Qyryq bes mınýt ishinde bir vagondy tıep úlgerýge sheberlengen qazaq ta osy Jumekeń. Jumekeńniń brıgadasy ozat atanbaı qalǵan kúni joq. Ol op-ońaı qolǵa túsken erlik emes-ti. Arqany aıazǵa sorǵyzbaıtyn, adamshylyq qadirdi aıaq asty etkizbeıtin, bir tilim nanǵa qaıyrshylyq qoldy sozdyrmaıtyn eńbektiń ǵana qudireti edi. Ashshy qasirettiń qushaǵynan da alyp shyqqan sol eńbek...

Bir mınýtte kóz aldynan shubap ótken aýyr ómiriniń uzaq jolyn sholyp úlgertpeı, qara jaǵal aq serkeniń atalyq qamqorlyǵyn da aıaqtatpaı art jaqtan:

— Baı-babaı!— degen belgili qarlyqqan jýan ún kúr etti.

Qart selk etti! Ol ańsyzda shyqqan adam daýsynan shoshyp selk etken joq, jaı kezde jan túrshiktiretin jaǵymsyz aıý kúrildi Antoqtyń dybysynan selk etti. Kórýge qorash, kepken shabaqtaı semip qalǵan qazaq shaly túgil, Antoq kúr etkende búkil kolhoz selk etetin — kári, jasy, áıeli, qyzy tegis tynyp qalatyn, tipti kóbinese Antoqtyń betine qarsy kelmeı yǵyp júre beretin. Predsedatel qudiretti emes, Antoq jıvotnovod qudiretti.

Qarttyń selk etpeske sharasy joq. Bul oń aıaǵy tup-tutasymen joq adamnyń iri tomar keýdesi býra sanyndaı syńar aıaqqa — jáne ári jýan, ári zildeı kújban baldaqqa asylyp yrǵala qozǵalǵanda jolyndaǵy adamdy taptap keter degen úreı týǵyzady. Onyń ústine qyzyl tarǵyldanǵan úlken kózderi, barjıǵan kúreń beti jáne shoqpar murny qarsy qaraǵan janǵa zikir aıtqyzǵandaı. Jumekeń qart oǵan tiktep qaraýǵa da seskenetin. Qaraı qalsa tez kózin buryp áketip: «Apyrym-aý, osyny qaıda kórdim? Áıteýir bir kórgen adamnyń kespiri sıaqty. Munda — «Taejnık» kolhozyna qalaı kelgen?»— dep daǵdarys oıǵa kete beretin.

«Osy Antoqtyń násili kim eken?»— dep oılap qalatyn Jumekeń keıbir kezde. Ásirese, ol muny uzyn-uzyn otyrǵyshtardyń ústine qısaıa ketip, atústi qalǵyp jatyp oılaıtyn. Biraq sol kolhoz qosynyń ishindegi taqta ústinde sholaq kúrtesin jastyq etip jata ketetin jandardyń ishinde kim joq; chaldony men chývashy, krashyny men mordvasy, bashqury men ıasashny deıtinderi mıdaı aralasyp ketken-di. Sol toptasyp jatqan halyqtyń ishinen «osy sen kimsiń?» dep suraıtyny sırek kezdesedi. Sondyqtan Jumekeńniń de oqta-tekte oıyna kelgen buldyr suraǵy qalǵyp-múlgip jatqanda ózinen-ózi aıaqsyz buldyr tartyp júre beretin edi. Sonda da ol oıanyp ketkende álgidegi buldyr oıyn jınaqtaǵanda «Antoq» degeni «anturǵan degen sózben tektes emes pe eken?!»— dep qalatyn.

— Baı-babaı, sen ana qara jaǵal teke! Kórdiń be?! Ol da baı, sen de baı!..

Antoqtyń qaryp ketkendeı sózi qartty áridegi oıdan beri oraltty bilem.

— Zdrastı, Antoq Antoqıch!— dedi ol sasyp.

Biraq Anton, sálemdi alǵan da joq, aldymda jan bar eken dep sálemge sálem qaıyrǵan da joq. Ol tek jol bergendeı keri shegine túsken qarttan ári bir yrǵalyp serkege jaqyndap qaldy. Ógiz túgil ázireıildeı buqaǵa da qarsy baratyn qara jaǵal shyn qyzǵanatyn jaý jańa keldi dep túsindi bilem, júrisi de, isi de ojar adamǵa soqqy berýge daıyndaldy; ol keıinirek bir búıir jyljyp, «tap osy jerden kóterile soqsam naq keýdeden qos qaraǵaı naızany qadaı sart etkizermin» degendeı jalma-jan kókke shanshyla kóterildi. Ata serkeniń qozyny qorǵaý áreketi qartqa qatty unasa da, myna qyzyl kóz Antoqty sulatyp salýy báleniń basy bolar dep oılady. Serkeniń sekirip soǵatynyn jáne ońdyrmaı soǵatynyn ol jaqsy biletin.

— Antoq Antoqıch! Serke! Saq bol, serke!

Kóterile soqqan qara jaǵaldyń qos qaraǵaı naızasy taıyp ketti, Antoq kilt burylyp qaldy. Syńar aıaq jannyń mundaı shapshań jáne ádisqoı ekenin qart birinshi ret kórdi. Qaterli jaýdyń qaharly múıizinen aman qalyp qoıý bul soıqan adamǵa az kórindi. Ol serkeniń jazasyn berýge umtyldy. Qaıta kóterile bergen qara jaǵaldy kújban baldaqpen bir siltep ótti. Biraq kemtarlyq onyń qarýyn serkege darytpady, baldaqtyń basy jerge tıip, ózi ushyp kete jazdady, oń qolymen jer tireı qaıta túregeldi. Aılaker adamnyń amalyna shara joq ekenin sezgen serke de keri shegindi. Orǵyp áregirek shyǵyp «toqtaı tur» degendeı, qaraǵaı naızasyn shaıqap-shaıqap qoıdy.

Qart ne derin bilmeı, ne isteýge retin tappaı daǵdaryp qalyp edi. Al, baldaǵyn qolyna durystap ustap, qalpyna qaıta kelgen Antoq esh nársege de qaraǵan joq. Serkege de endi qaıtyp kóz salmady. Ol tek «bularǵa ne bolǵan?!» degen jansha maǵynasyz kózben súze qarap qoıyp, esil-derti qozysynyń emshekke tyrbanǵanymen bolǵan kók saýlyqqa jetip bardy. Sóıtti de jalma-jan artqy eki aıaǵyn kóterip, keýdesine áli kelmeı ilgeri syrǵanaǵan qozyny jelkesinen qysyp jerden kóterip aldy.

— Beıshara, kúni boıy qyzǵanyp, oıdan-oıǵa qashyp júrip, jańa ǵana qozdady...

Qart saýlyq jaıyn baıandap úlgergenshe Antoq qozyny jerge tastap ta jiberdi.

Qozy sylq etti. Ne bolǵanyn bilmeı qalǵan qart kózin Antoqtan qozyǵa aýdarǵanda qozynyń artqy aıaǵyn aqtyq ret serpip qalǵanyn kórdi. Qımylsyz qalǵan jas tóldiń ústine emirene túsken saýlyqqa ol qaraı almady, tek qana onyń aldynda aýyr kúnáli bolyp qalǵan jansha kúıbeńdep tamaǵyn keneı berdi.

— Soıyp, buıra eltirini dıirmen basyndaǵy Semenge ber!

Qabaǵy qatty tyrjıǵan qart «eltiri» degenge denesi shimirkengendeı dir etti de, basyn shaıqady.

— A, baı-babaı! Sen!..

Antoq sózin aıaqtamaı jalma-jan jerdegi qozyny jýan saýsaqtarymen búrkitshe búrip alyp qoltyǵyna qysty. Sóıtti de qartqa buqa kózdiń tarǵylyn kórsetti. Zil tastady. Ózi sekeńdeı jóneldi. Al, saýlyq: «Tasta! Qaıda ákettiń?!» degendeı aldyńǵy aıaǵymen jerdi tarpyp qalyp, mańyrap sońynan ilesti. Azdan keıin ol keri júgirip kelip, jańaǵy qozynyń talpynǵan jerin ıiskeledi. Ol qozyny tappady. Qartqa qarady. Qart jerge qarady. Azdan keıin ekeýi de ketip bara jatqan Antoqqa kóz tigip edi, kelsaptaı syńar aıaq pen kújban baldaqqa asylǵan tomar dene yrǵala teńselip, jar jaǵasyna jetip te qalǵan eken. «Men ne isteıin? Ana... jalmaýyz. Samogon...» dep erni jybyrlap, qart janýardyń basyn sıpady.

1965 j.

---