InfoHub Logo

Vsákaıa vlast— ot Boga, eto ıa prıznaıý; no ı vsákaıa bolezn ot Nego je...

Jan-Jak Rýsso

Uzyn boıly kózildirikti kisi óziniń sabyrly, tákappar keıpi men sarkidir tartqan jas shamasyna qaramaı jeńiltek asyǵystyqpen esikti laqtyryp ashyp ishke kirdi.

— Edýard Beıker myrzanyń operasıasy bitip ketti me? — dedi basqa eldik aksentpen entige sóılep. Sodan keıin zıaly adamdarǵa tán ınabatty jón-jobany buzyp alǵanyna ókingendeı:

— Ǵafý ótinem — dedi qolyn keýdesine aparyp. — Sálámatsyz ba?

Shveısar shal talaı shet eldik qonaqtardy óz qolymen qabyldaǵan, shen-shekpendi kóp kórgen, onyń ústine asa laýazymdy mekemeniń qyzmetshisi bolǵandyqtan túk abdyramaı, syrttan balasha júgirip enýdiń ábestik ekenin kózimen bildirip, áli yrǵalyp turǵan aınalmaly áınek esikke bezbúırektene biraz qarady.

— Bitip ketti, — dedi sodan keıin. — Árıne, bitip ketti. Kesh qaldyńyz. Endi myrza eshkimdi de qabyldamaıdy. Ózińiz oılańyzshy, tórt saǵattyq operasıadan soń, durystap bir tynyǵý qajet qoı... Solaı emes pe? Joq, ózińiz aıtyńyzshy? Solaı emes pe?! — Osyny ol tap Beıker myrza emes, ózi tynyǵatyndaı asa bir keıistikpen aıtty.

— Endeshe mynany bilgim keledi: ol kisi qazir osynda ma, joq úıinde me?

Shveısarǵa bul suraq unamaı qaldy.

— Qabyldamaıtyn bolǵan soń, bári bir emes pe?! — dedi qabaǵyn shytyp. Biraq osy tusta-aq óziniń tym artyq ketkenin seze qoıdy da:

— Degenmen, sizge qajet bolyp tursa aıtýǵa bolady. Ol kisi kabınetinde, — dep túsin jylytty.

Beıtanys kisi qaltasynan sıgaret alyp, «tartsam ba, tartpasam ba» degendeı saýsaǵynyń arasynda júgirtip uzaq turdy.

— Asyǵys bolmasańyz kútýińizge bolady... Shyǵyp qalar... Tegi qatelessem ǵafý ótinem, fransýzsyz ba? - dedi shveısar áńgime týyp keter degen úmitpen. Óıtkeni ol tańerteńnen keshke deıin jalǵyz otyratyn da, zerigip sóılesetin adam izdeıtin.

— Italıadanmyn, — dedi shet eldik kisi suraqqa mán bermeı, — sonda qansha kúter ekem?

— Jıyrma mınýt, — dedi shveısar da bul suraqqa mán bermeı. — Beıker myrzada istegenime qazir attaı bes jyl. Shet eldikterdi túsinen ajyratýǵa mashyqtanyp alǵam. Sol ádetpen jobalap edim, sál-pál qatelesken ekem... Keshirińiz, ıá!

— Oqa emes. Otyrýǵa bola ma?

— O, árıne, myrza! Otyryńyz, otyryńyz! — Shveısar serik tabylǵanyna qýanyp ketkendeı, qaltasynan qońyr shyt oramalyn alyp, aıqynyraq kórý úshin jippen baılap qurastyrylǵan eski kózildiriginiń áınegin ysa bastady.

— Siz, bálkim, estigen shyǵarsyz, operasıa qalaı aıaqtaldy eken? - dedi áńgimeni ózi bastap.

— Qalaı aıaqtalýshy edi, — dedi shveısar osynaý jer-jerdiń bárin shýlatyp jatqan uly oqıǵaǵa boıy úırengen beıtarap pishinmen. — Ádettegideı óte sátti aıaqtaldy... Nesin aıtasyz, Beıker myrza topyraqtan adam jaratqan joq, qalǵanynyń bárin jasap jatyr emes pe!.. Keremet qoı, keremet! — Shveısar sol «keremetke» óziniń de qatysy bardaı mújilgen eski tisterin kórsetip, maqtanyshpen yrjıa kúldi. Biraq ol munymen toqtap qalmady, úıtkeni bul taqyryp onyń eń jaqsy biletin negizgi taqyryby edi. Sondyqtan:

— Máselen, — dedi sózin jalǵap. — Máselen, men ózim ótken kúzdegi operasıanyń kýási boldym. Jer-jerden dáriger degenderiń qaptap ketti. Kınoǵa túsiretinder syımaı ketken soń, maǵan «endi eshkimdi bosatpa» dep tapsyrǵan. Esikti bekittim de, ber jaǵynan men de bardym. Barǵan soń, qulaq salyp tyńdaımyn ǵoı baıaǵy. Túrli-túrli sóz... «Naýqastyń ómirin saqtap qalýǵa eshqandaı múmkinshilik joq, aqylǵa syımaıdy» desti bireýler. Bireýler tipti: «Óletinin doktor Beıkerdiń ózi de biledi, operasıany ásheıin reklama úshin jasap jatyr» desti. Aqyry ne boldy?.. Ózińiz oqyǵan shyǵarsyz? Operasıa sátti shyqty. Ol úshin tek ýaqyttan utý kerek eken. Edýard Beıker 11 saǵattyq operasıany tórt-aq saǵatta aıaqtaǵan... Fenomen!.. Medısınadaǵy fenomen!!! Morgten neshe adamdy tiriltkenin estip pe edińiz?.. Infarktan ólgen adamdy 30 mınýttyń ishinde jetkizse, qutqarýǵa bolady deıdi doktor Beıker... Ol pikirdi, shyndyǵynda men de qoldaımyn... Sebebi... men ózim de medık boldym ǵoı... Ras... tastap kettim... Kúnkóris... tirshilik...

Shveısar áńgimeni ózine qaraı sátti buryp alǵannan keıin, ózi týraly da raqattana baıandaǵysy kelip bir turdy da, aldynda turǵan adamnyń shet eldik ekenin, oǵan munyń ómirbaıanynyń túkke de qajeti joq ekenin yqylassyz moıyndap, múdirip qaldy.

— Tónip kelgen ajaldan kimdi qutqarmady bul. Shyn máninde «Medısına táńirisi» ǵoı. Osyndaı bir maqsatyna jetken armansyz adam bolatyn bolýy kerek dúnıede...

— Doktordyń bala-shaǵasy bar shyǵar? — dedi shet eldik kisi onyń sózin bólip...

— Balasy joq, áıeli de joq. Nege ekenin bir táńirim bilsin. Ǵylymǵa berilip ketkennen dep bireýler aıtady...

— Ulty kim?

— Tegi-i sony eshkim bilmeıdi. Ártúrli áńgime bar — arab dep aıtady, evreı eken dep te aıtady. Kim bilgen?.. Ózińiz de medısına jaǵynan shyǵarsyz?

— Joq, jýrnalıspin.

— A-a-a, solaı ma edi?.. Siz maǵan mynany aıtyńyzshy, jýrnalıs myrza, doktor Beıker adam jasyn uzartatyn dári jasap jatqan kórinedi. Sonda biz qaıda baramyz? Aýrý ólmeıdi, kári ólmeıdi. Jer betine qalaı syıamyz, a? — Adamdardyń jer betine syımaı qalatyny shveısarǵa birtúrli qyzyq bop kórindi de, jótelgen sekildi býlyǵa kúlip, kóziniń astymen jýrnalıske syǵyraıa qarady.

Ázil jýrnalıske áser etken joq. Shveısarǵa sýretke qaraǵandaı tesile qadalyp oılanyp qaldy.

— Doktor kele jatyr, — dep sybyrlady shveısar korıdor túkpirinen dabyrlaı sóılesken bir top adamdy kórsetip. — Ortadaǵysy doktor Beıker... Onyń oń jaǵynda akademık Kleııman... Sol shaq shettegi doktor Hol...

Jalpaq kúńgirt kózildirik kıgen, uzyn boıly, erekshe tip-tik Beıker beıtanys qonaqqa jaqyndap kelip:

— Siz meni kútip tursyz ba? — dedi tákapparlyqtan týatyn batyl únmen.

— Dál solaı, doktor Beıker. Operasıańyzǵa úlgire almadym.

— Qaıdansyz?

— Italıadan keldim. Lıvıno Paletellı — jýrnalıspin.

— Qýanyshtymyn. Ne qalaısyz?

— Doktor Beıker! Men sizdi operasıa stolynyń janynan kórmek bop kelip em. Álbette sheshendi minbeden kórgen abzal ǵoı. (Doktor Beıker «árıne ǵoı» degendeı basyn ızedi). Biraq ol tilegim oryndalmady. Endigi tilegim — qabyl kórseńiz, Sizben tildesý. Ruqsat etińiz, doktor Beıker! Sizben jolyǵysýdyń men úshin qanshalyq qýanysh ekenin aıtyp jatýdyń qajeti bolmas.

Doktor Beıker mundaı sózdiń talaıyn estigem degendeı parket edenge qarap taǵy da basyn ızedi.

— Jýrnalıserdiń kóp mazalaıtyny ras. Onyń ústine qazir meniń tynyǵatyn ýaqytym... — Doktor jýrnalısiń betine synaı qarady da, unatqan pishinmen, — eger tym aýyr suraqtar qoıyp qınamasańyz, — dedi balaǵa jymıǵandaı jymıyp, — bir saǵat ýaqytymdy úıdegi kabınetimde sizben áńgimelesip ótkizýge rızamyn.

Jýrnalıs mundaı baqytty tipti kútpegen eken:

— O-o!  — deı berdi qaıtalap. — O, sizge úlken raqmet, doktor Beıker.

Syrtqa shyqqan soń doktor janyndaǵylarmen qol alysyp qoshtasty da, jýrnalıske burylyp, mashınany ıegimen kórsetti.

— Otyryńyz!

Doktor jol boıy tis jaryp, ún qatpady. Tipti mashınadan túsip, jaqtaýlary altyndaı jarqyraǵan sur basqyshpen joǵary órlep, keń korıdor boıynda aljapqysh baılaǵan qyzmetshi áıelderdiń keıbirimen amandasyp, qańqa súıekke, qan tamyrlary adyraıǵan jalańash músinderge toly birneshe bólmeli záýlim kabınetke engende de ún qatpady. Terezesi kún shyǵysqa qaraǵan túpki bólmege kirgende baryp:

— Sınor Paletellı, otyryńyz, — dedi kreslony nusqap.

Jýrnalıs osynsha baılyq pen sán-saltanattyń ǵylym adamyna qansha qajeti bolǵanyna túsinbeı, qabyrǵadaǵy altyn ramalarǵa salynǵan Rýbenstiń «Arystan aýlaýy» men Brúllovtyń «Pompeıdiń aqyrǵy kúnine» t.b. tolyp jatqan portretterge, sývenırlerge, asyl tastarmen áshekeılengen parsy kilemderine, doktor Beıkerdiń mármár tuǵyr ústindegi ot sáýlesindeı jarqyraǵan altyn bústine tańyrqaı qarady. «Shamasy syılyqtar turatyn bólme boldy ǵoı» dep oılady ishinen.

Doktor Beıker kresloǵa shalqaıa otyryp, galstýgin keńeıtti.

— Sınor Paletellı, — deı berdi de, álde ne esine túskendeı, — toqtaı turyńyzshy, — dedi oılanyp. — Siz osy «Iýneskoǵa» jazyp turatyn Lıvıno Paletellı emessiz be?

— Durys aıtasyz, sonyń ózimin.

— Iá, ıá!.. Sizdiń saıası taqyrypqa jazǵan birneshe maqalańyzdy kórgenmin... Ras... tolyq oqyp shyǵýǵa múmkinshilik bolǵan joq. Dálirek aıtsam, ýaqytym bolmady. Ýaqyt degenińiz altynnan qymbat bolyp turǵan zaman ǵoı qazir. Al endi qulaǵym sizde.

— Doktor! Sizdiń medısına salasyndaǵy uly jeńisterińiz sizge deıingi tarıhtaǵy ǵalymdardyń eshbirinde bolyp kórgen joq. Osy bir áldeqashan moıyndalǵan aqıqatty árkim ózinshe dáleldeıdi. Bireýler sizdiń basyńyzǵa qonǵan erekshe baqyt dese, bireýler ýaqyt týdyrǵan qubylys dep qaraıdy. Endi bireýler dáleldeýge syımaıtyn mıstısızmge tireıdi. Munyń bári de saıyp kelgende biryńǵaı birjaqty pikirler dep oılaımyn. Degenmen osy jaıynda ózińiz ne aıtar ekensiz?

— Teginde adamnyń ózi jaıly sóılegeninen qıyn nárse joq... Álgi aıtylǵan «birjaqty» pikirler jaıly da eshteńe aıtqym kelmeıdi, — dedi doktor solqyldaq kresloda terbelgen kúıi asyqpaı sıgaryn tutatyp, — Shyndyǵynda belgili bir qubylystyń bir ǵana sebebi bolýy múmkin emes. Tarıhı sebep, áleýmettik sebep, bıologıalyq sebep, fızıkalyq sebep... m-m-m, fılosofıalyq sebep, taǵy sol sıaqty degendeı tolyp jatyr ǵoı. Al tvorchestvo adamyn bıikke shyrqatatyn qudiretti kúshter — bilim, eńbek, erik kúshi jáne ıntýısıa. Uly jańalyqtarda osynyń eń sońǵysy basym bolady... Al maǵan keletin bolsaq, meniń tvorchestvolyq metodymda bir ǵana ózgeshelik bar. Ol — shektelý. Iaǵnı... qalaı dep aıtsam eken... óz boıyńdaǵy barlyq kúsh-qýatyńdy bir núktege qadaý. Medısınada myńdaǵan núkte bar. Men qalǵan núktelerge qóńil aýdarmaımyn. Siz senesiz be? — dedi kenet doktor kúlimsirep, — Men medısınanyń keıbir qarapaıym máselelerinen túk sezbeımin. Iá, ıá, bir ótirigi joq. Esesine, men mańyzdy núktelerdi jaqsy aıyramyn. Sondyqtan da osy ýaqytqa deıin meniń aldymnan o dúnıege attanǵan eshkim joq.

— Azamattyq borysh pen ǵylymı maqsat jaıly ne aıtasyz?

— Bul ekeýiniń arasynda qaıshylyq bar degenge men túsinbeımin. Boryshym — jalpy adamzat múddesine qyzmet etý. Sondyqtan da, meniń obektilerim — buǵan deıin medısınaǵa berilmeı kelgen eń basty, qaterli keselder. Menimen 10 jyl boıyna jekpe-jekke túsken sol dertke barsha adamzat daýa kútkeli qaı zaman! Albert Nobel báıge tikkennen beri de osy dertke shıpa izdep, basyn baılaǵan qansha ǵalym ótti! Qansha ýaqyt ótti! Qanshama uly adam qurban boldy. Biraq men júreksingenim joq. Jaýlaspaqqa dál osy qaterli dertti, «aqıqat ajaldy» tańdap aldym. Gete shal aıtqandaı, oryndalǵan usaq maqsattan oryndalmasa da bıik maqsat artyq qoı qashanda. Aqyry, men jeńdim... Maqsatyma jettim!.. Ras... — Doktor aýzyna dámsiz birdeńe túsip ketkendeı betin tyjyraıtyp úndemeı qaldy da: — Ras, — dedi taǵy da, — Adamzattyń bir maǵan tirelip turǵan eshteńesi joq. Men bolmaǵannan eshteńesi ádire qalyp, qurymas ta edi. Sóıtse de... — Doktor Beıker sózin aıaqtaǵan joq. Sıgaryn soryp otyra berdi.

Jýrnalıs doktordyń qyzyl kúreń ashań júzine qarap otyryp, shveısar shaldyń «...arab deıdi, evreı dep bireý aıtady» degen sózin esine túsirdi.

Doktor Beıker kreslosyn taǵy da terbep jiberdi de:

— Sosyn ne aıtýǵa bolady? — dedi qolyn jaıyp. — Maqala jazsańyz osylardy tolyqtyryp birdeńe deı salarsyz.

— Sizge taǵy bir suraq. Óz memleketińizdiń ózge halyqtarmen qarym-qatynasta ustap otyrǵan saıasatyna qalaı qaraısyz?

— Sınor Paletellı! — dedi doktor qatqyl únmen. — Men saıasatpen aınalyspaımyn!

Jýrnalıs tómen qarap úndemeı qaldy da:

— Saıasat Oppengeımerdiń dańqyna zıanyn tıgizgen joq qoı, — dedi aqyryn ǵana.

— Al siz maǵan Oppongeımerdiń saıası qaıratkerliginen adamzatqa tıgen ıgilikti aıtyp berińizshi. Iá, ıá, aıtyp berińizshi. Ol bógemek bolǵan zulymdyqtyń dámin halyq bári bir tatty. Nátıje bermegen árekettiń bári áýreshilik dep qana atalady. Tarıhtyń óz zańy, óz stıhıasy bar. Ońy buzýǵa siz ben bizdiń shamamyz jetpeıdi. Tirshiliktiń damý zańy únemi adamdardyń paıdasyna sheshiletin shyǵynsyz, sáttilikten ǵana tursa dep tileýdiń ózi qandaı ańqaýlyq deseńizshi! Tarıhtyń myna tusynda bálenshe búıtip qatelespegende, jaǵdaı basqasha bolatyn edi deý, alǵashqy dáýirdegi dınozavrlar tabıǵat kenet sýytyp ketpegende quryp ketpeı tiri qalatyn edi degen sekildi qıal ǵoı. Bolmasa sol muz dáýiriniń bastalýynyń ózi belgili bir qajettilikten týyp otyrǵan tabıǵı jáıt emes pe! — Doktor saǵatyna qarady da: — Qarsy bolmasańyz osymen áńgimemizdi doǵaraıyq, — dedi. — Menimen bir partıa shahmat oınaýǵa qalaısyz?

Ol osyny aıtyp, ózine eshkim qarsy kelip kórmegen daǵdymen jaýap kútpeı, knopkany basyp shahmat ákep tigýge qyzmetshisin shaqyrdy.

Doktordyń tastan qashalǵan álpetteı jadyrap, ıa túnerip qubylys bildirmeıtin bedireıgen kóse júzi men qatqyl janary, pende balasyna oǵashtaý óktem minezi, aqyrynda aqy adal eńbekpen emes áldeqalaı qupıa qaraqshylyqpen qolǵa túsken qısapsyz qazynaǵa uqsas bir adam boıyna syıǵyzýǵa kelmeıtin ǵylymı tabystar — óńkeı bir sáttilik — osynyń bári uǵymdy aýyrlatyp, áldebir aqyldan tys tylsym kúshke, túsiniksizdikke ákep tireıtin. Jýrnalıs óziniń bolashaq maqalasynda doktordyń harakterin ashý úshin osy túsiniksizdik pen qataldyqty negizgi shtrıh etip alsam da jarap jatyr-aý dep oılady. Sodan keıin usaq detaldar úshin qajet bolar dep, úı ishindegi buıymdardy, olardyń ornalasý tártibin muqıat qaıta qarap shyqty.

— Júrińiz, — dedi doktor «koróldiń» aldyndaǵy peshkasyn eki orynǵa jyljytyp.

Jýrnalıs te peshkasyn eki orynǵa jyljytty. Doktor f2-Hi f4-Ke júrgende, jýrnalıs d7-Hi d5-Ke jyljytty. Odan keıin bir peshkasyn qurban etip, s15-ti. taǵy ilgeri basty.

— Ń-m-m-m! - dedi doktor oınaqy kóńildi únmen. — Falkbeerdiń kontrgambıti! Óte jaqsy!

Doktor Beıkerdiń shahmatty sóılep otyryp oınaıtyn ádeti bar eken. Teginde utýdy maqsat qylmaıtyn sekildi. Sol ádetimen:

— Sınor Paletellı, — dedi bir tusta shanyshqysymen dámdi birdeńeni túırep alǵysy kelip otyrǵan adamdaı ferzasyn bulǵaqtatyp, — qudaı úshin birdeńe aıta otyryńyz. Dúnıe júziniń chempıondyǵyna talasyp otyrmaǵan bolarmyz.

Sınor Paletellı kúlip jiberdi.

— Onyńyz ras. Biraq ne aıtqandy qalaısyz.

— Óte jaqsy, biz onda bylaı qorǵanaıyq — dedi doktor S2-ni SZ-ke qoıyp. — Dúnıede bolyp jatqan jańalyqtardy kóp bilesizder. Kóp kóresizder. Sonyń bári áńgime.

— Onyńyz ras, — dedi jýrnalıs taǵy da. — Men óte kóp júremin. Ártúrli oqıǵalarǵa kezigem. Biraq onyń bári sizge unamaýy múmkin.

— Eshteńe etpeıdi. — Doktor ferzasyn koróldiń aldyna júrdi.

— Unamaýy múmkin, — dedi jýrnalıs sóziniń aıaǵyn qaıtalap. Sony aıtty da «atyn» peshkanyń aldyna shyǵardy. — Sebebi meniń saıahat saıyn kórip qaıtatyndarymnyń bári kóńil jabyqtyratyn aıanyshty ýaqıǵalar.

— A-a, solaı ma?

— Iá, doktor, dál solaı.

Doktor Beıker qarqyldap kúlip jiberdi de, oń qanattan rokırovka jasady.

— Qaıtemiz endi. Anda-sanda jabyǵyp alǵan da durys shyǵar. Tabıǵat bergen qubylystyń bárin adam balasy ańsaýǵa tıisti. Meıli ol qýanysh bolsyn, meıli ýaıym bolsyn. Úıtkeni adam úshin eń jamany zerigý. Zerigýden basqanyń bári salystyrmaly túrde aıtqanda túgel jaqsy.

— Sonymen sizge kóńil jabyqtyratyn áńgime kerek qoı?

Doktor uzaq oılanyp otyryp qaldy da, kenet qýanyp ketip:

— Shah!... — dedi. — Iá, kóńil jabyqtyratyn bir áńgime aıtyńyz...

Jýrnalıs koróldiń aldyn pilmen bekitti.

— Bizder úshin el aralaýdyń eń aldymen saıası máni qymbat. Ár túrli halyqtardyń tarıhymen, áleýmettik jaǵdaıymen, dástúrlerimen, ádet-ǵuryptarymen tanysamyz. Sońǵy sapardan jınaǵan materıaldarymdy jınaqtap otyryp men jaqynda mynandaı bir pikirge keldim. Jalpy bolashaq ataýly bárimizge birdeı jáne birdeı qajet desek te, jeke adamdardyń tilek maqsaty, muń-muqtajy bir birine uqsamaıdy ǵoı. Aıtalyq bireý — ash, ekinshisi — jalańash, úshinshisi — aýrý. Ash adamǵa tamaq kerek, jalańashqa kıim, al aýrýǵa tek dári kerek. Olardyń qajetterin shatastyryp úlestirýge bolmaıdy. Halyqtar da sol sıaqty... Bireýiniń muqtajy bireýine ıgilik bop jarymaıdy. Álgi ózimiz baspa betterinde sıvılızasıany tý etip adamzat múddesi dep daýryǵyp júrgenimiz — ústemdik quryp otyrǵan tórt-bes uly halyqtyń ǵana muqtajy tárizdi.

— Siz júrmeı qoıdyńyz ǵoı.

— Keshirińiz! — Jýrnalıs bir sát shahmat taqtasyna ańtaryla qarady da, qolaıly eshteńe tappaǵandaı shetki peshkany ysyra saldy. — Bolmasa memleketter ómiriniń negizgi júgineri — ekonomıka emes moral bolatyn kóz jetti emes pe?! Aıtyńyzshy.

— Shah! — dedi doktor.

— Álbette solaı bolýǵa tıisti, —dedi jýrnalıs koróldi asyǵys atpen jaba salyp. — Biraq is júzinde olaı emes. Bir halyqtyń ar namysynan bir dollardyń yqpaly kúshti. Bizder halyq úshin dep áýeli tamasha bir ıdeıalardy taýyp alamyz da, artynan sol ıdeıa úshin halyqtyń ózin qurban etkimiz keledi.

— Munyń bári ras bolýy múmkin, biraq siz aıtqandaı kóńil jabyqtyratyndaı aıanyshty áńgime emes...

— Ras, —dedi jýrnalıs kelisip. — Aıanyshty haldi men tek sońynan kórdim. Tipti soǵý oıymda joq edi. Aıaq asty sheshildi... Biz túngi saǵat 5-te keldik... Odan taǵy da samoletke otyryp, úsh saǵat ushtyq. Men osy ǵumyrymnyń ishinde mundaı keremet tabıǵat kórkin kezdestirgen emespin... Jer beti kóz tunǵan kók jasyl birdeńe. San salaǵa bólingen ózender deneniń qujynaǵan qan tamyryndaı júz taram bolyp aıqasyp jatyr. Endi ony tilmen aıtyp....

— Siz osy qaı jerdi aıtyp otyrsyz?

Jýrnalıs «sonda men baǵanadan ne aıtyp otyrǵanmyn» degendeı doktorǵa kózildirigin alyp tańyrqaı qarady.

— Amazonka ǵoı. Brazılıaǵa barǵanymdy aıtam.

— A-a? — Doktordyń kózildirik jaqtaýynan asyp turǵan bıik qabaǵy dir ete qaldy. — A-a, ıá, aıta berińiz.

— Biz námbıkýara taıpasynyń terıtorıasyna qondyq. Olardyń birazy sondaǵy amerıkandyq mısıonerge jaldanyp jumys isteıdi eken. Mynany qarańyzshy, mısıonerge Nú-Iorktan nemere inisi kelgen. Jolaı sýyq tıip tymaý bolypty. Sonyń ákelgen tumaýynan bir kúnde 50 ındees ólgen. «Meniń balalarymnyń ystyǵy kóterilse, búkil taıpanyń qyl ústinde turǵany» deıdi mısıoner. Indeester úshin tymaý eń haýipti juqpaly aýrýlarmen birdeı kórinedi. Men sol arada turatyn dáriger jigittiń kómegimen Matý-Grossý shtatyndaǵy birneshe taıpanyń mekenin. araladym. Indeester otanyn qazir «Jasyl tozaq» dep ataıdy. Biraq Amazonkany tozaqqa aınaldyrǵan ýly jylandar men aýrý taratatyn masalar emes, túpsiz qurdym batpaqtar men ajal kólderi de emes, adam jegish balyqtar men kaımandar da emes... kádimgi sıvılızasıa men mádenıet aparmaq bolǵan «aq nıetti» aq adamdar. Myna sizdiń...

— A-a! — dedi doktor taǵy da estimeı qalǵandaı.

— Men alǵashqyda jergilikti taıpalardyń etnografıasy, ádet-ǵurpy, salt-joralary týraly jol-jazba stılinde kólemdi maqala jazbaq bolǵam. Biraq meń kesh qalyppyn. Taıpalardyń kóbisi jer betinen múlde quryp ketken. Máselen Arıpýanan ózeniniń boıyndaǵy sıntalarǵa taıpasyn pýlemetpen qyrypty. Keıin samoletpen júrip teksergende bir de bir ındeestyń tiri qalmaǵany aıqyndalǵan. Árıne, onyń bárin jasap otyrǵan sol jerdegi kaýchýk fabrıkasynyń qojasy. Onyń qarýlanǵan bes bandıtti 800 dollarǵa jaldaǵany da aıqyndalǵan. Biraq bul qylmysty aıyptaýǵa eshkimniń shamasy jetpeıdi. Úıtkeni ol joǵarǵy úkimet oryndarymen baılanysyp jatqan qupıa áreket. Al tapaıýna taıpasyna ne istegen deısiz ǵoı?.. Tapaıýnaǵa myshák qosylǵan birneshe jáshik qant syılaǵan. Keıbir derevnálarda lashyqtarǵa kirip semá bas saıyn úlestiripti. Bir jetiniń ishinde tapaıýna da joq bolǵan. Sodan keıin kezek patashoǵa keledi. Derevnáǵa jalǵan dárigerler kelip, ár adamǵa eki ekiden ýkol salǵan. Shprıstiń ishinde kisi óltiretin sheshek vaksınasy bar. «Patasho sheshekten óldi» dep jazypty keıin keıbir etnograftar. Bári ras: patasho indetten qyryldy. Biraq indet qoldan jasaldy ǵoı... Násil quryp barady. Aq adamdar jýnglı ishinde eń sońǵy ındeesterdi aýlap júr.

— A-a?— dedi doktor Beıker úshinshi ret qaıtalap. Sóıtti de qoly qaltyrap ustap turǵan «atyn taqtaǵa qaramastan jyljyta saldy.

— Do-ok-tor! At bul araǵa kele almaıdy ǵoı!

— O, ne... Ah, keshirińiz... Men tipti qate júrippin ǵoı: — Doktor atty ekinshi ret júrdi.

— Bul araǵa da kele almaıdy.

Doktor Beıker esinen jańylǵan adamsha ne isterin bilmeı shahmat taqtasyna melshıe úńilip otyryp qaldy.

Jýrnalıs doktorǵa tańyrqaı qarady da:

— Bálkim mynda júrgińiz kelgen bolar, — dep qolynan atty alyp f4-ke qoıdy.

— Rahmet... sınor Paletellı!.. Men... dál sol jerge júrgim kelgen... Aıta berińiz.

— Qazir ǵalymdar tek ólgen taıpalardyń etnografıasyn jazýda. Tek estigenderin jazýda, árıne. Úıtkeni rastaıtyn bir de bir kýá joq. Jaqynda taǵy bir araký taıpasynyń quryp bitkeni aıqyndaldy...

— Nemene? — dedi shúberekteı bop-boz bolǵan doktor ornynan tura berip.

Jýrnalıs doktorǵa úreılene qarady.

— Araký taıpasy...

— Sosyn, — dedi doktor qyryldap.

— Araký taıpasynan da bir de bir adam qalmaǵan. «Neden qyrylǵany belgisiz, meken jaılary qańyrap bos qaldy» dep jazdy.

Doktor soqyr adamsha kreslonyń jaqtaýlaryn sıpalap, birtúrli meńireýlegen kúıi qaıta otyrdy.

— Sonda olardyń jazyǵy ne? — dedi jýrnalıs áńgimesin sabaqtap. — Brazılıa ormanynda jaratylyp, ósip-óngendigi me? Álde qısapsyz baılyǵy ma? Iá, ıá, dál solaı. Bul kúnde jerdiń keńdigi men baılyǵy da halyqtyń soryna aınalǵan. Bolmasa 17 ǵasyrda temirden zat jasap, mádenıet qurǵan, Pasterge deıin jylannyń ýyna em oılap tapqan, Evropaǵa kartop pen pomıdor egýdi, qyzyl burysh pen temeki egýdi úıretken 2 mıllıon ındeesten birneshe júzi qalǵanyna kim jaýap beredi? Ǵalymdardyń aıtýynsha, endi on jyldan keıin bir de bir ındees qalmaıdy. Qalsa tek zooparkke qoıýǵa birdi-ekisi qalýy múmkin. Menimen aıtysqan bir mısıoner: «Olar qoldaryna túsken tutqyndaryn jeıtin kórinedi ǵoı» dep jazǵyrdy. Búkil Brazılıada adam etin jeıtin bir de bir taıpa joq. Ol dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Sonda shyn mánindegi adam jegishter kimder bolyp shyqty?! — Jýrnalıs qaltasynan sıgaret alyp tutatty da, kókshil tútin arasynan syǵyraıyp kinálaǵan adamdaı doktorǵa qarady. — Men osylardyń bárin qulaǵymmen estip, kózimmen kórdim. Kórdim de bul búkil adamzattyń aryna basylǵan óshpes qara daq dep túsindim. Biz jumsaq dıvanda jatyp qosyla almaǵan eki jas týraly romandar oqyp nemese fılmder kórip kózimizge jas alamyz. Biz bir adamnyń taǵdyry úshin jer júziniń presalaryn shýlatyp, urandar ustap kóshege shyǵamyz, qylmystynyń jazalanýyn talap etemiz. Ólim jazasyna buıyramyz. Al tutas bir násildiń, birneshe halyqtyń quryp ketýin qaı tilde sýrettep berýge bolady. Halyqty óltirýshilerge adamǵa bitken sanamen qandaı jaza oılap tabýǵa bolady, doktor Beıker!

Doktordyń budan ári tyńdaýǵa shamasy jetpedi. Taǵy da .soqyr adamsha sıpalap júrip knopkany basty da, qyzmetshisine:

— Sınor Paletellıdi shyǵaryp salyńyz, — dedi kekeshtenip.

Sodan keıin ol jýrnalısiń qalaı qol berip qoshtasqanyn, jaısyz áńgime aıtyp kóńil-kúıin buzǵanyna keshirim suraǵanyn, shyǵyp bara jatyp qalpaǵyn túsirip alǵanyn ańǵarǵan joq.

Esik baıaý syqyrlap, syrtynan jabylǵanda doktor esinen tandy.

* * *

Doktor Beıker qurysqan saýsaqtaryn qyzmetshisi syndyra jazyp jatqan kezde esin jıdy.

— Myrza, men dáriger shaqyrttym, qazir jetýge tıisti, — dedi abyrjyǵan qyzmetshi doktordyń júzine úreılene qarap.

Doktor Beıker qaltasynan oramalyn alyp ter burshaqtaǵan mańdaıyna basty. — Basyn salbyratyp oılanyp otyrdy da:

— Dárigerdiń qajeti joq, qaıtara sal, — dep qyzmetshisin shyǵaryp jiberdi.

Doktor melshıip uzaq otyrdy. Talma aýrýyna ushyraǵan adamdar esinen aırylyp, oıanǵanda mıdyń qaısy bir bólikterinde jańǵyrý prosesi paıda bolyp, áldeqashan umyt bolǵan oqıǵalar, usaq detaldar, tipti aıy, kúni, saǵaty, mınýtyna deıin aıqyndalatynyn ol burynnan biletin. Tap qazirgi aqyl-oıyndaǵy áldebir jańarǵan aıqyn elesterdi de sondaı sátke uqsatty.

Ol qalyń tom kitaptyń arasynan jabylyp ketken bir paraqty izdegen adamdaı, ýaqytty keri sanap túgendep jatyp, kenet kilt toqtady.

Sıvılızasıa áleminiń — Nú-Iorktegi 100 qabat úıler men jarqyldaǵan jasaý buıymdardyń, ólsheýsiz saltanat pen dabyra qoshemettiń, álemge áıgili bolǵan dańq pen ǵylymı tabystardyń, talantyna bas urǵan sansyz tobyrdyń ah urǵan daýryqpasynyń taǵy sol sıaqty ómirdiń oılanýǵa mursha bermegen ártúrli aldanyshtarynyń astynda áldeqashan umyt bolyp, óldige sanalǵan bir tirshilik áldeqalaı jan bitip qybyr etkendeı boldy. Jáne ol — o dúnıe men bu dúnıeniń ara qashyqtyǵyndaı alysta, tym alysta qalǵan tirshilik edi.

Doktor Beıker sol sátte adam balasynyń uzaq ǵumyrynda bir-aq ret kezdesetin, bolmasa kezdespeı de kete beretin aıryqsha taǵdyr qaltarysyna tap bolǵanyn jáne endigi ǵumyry osy qaltarysqa baılanysty ekenin túsindi.

II

Anasynan shyr etip jerge túskende ákesi oǵan Kıaký dep at qoıdy. Ákesi Choro osy tóńirekke áıgili baqsy bolatyn. Biraq kóp oılanyp jatpastan ásheıin «Kıaký» deı saldy. Úıtkeni atta turǵan túk joq dep oılaıtyn.

Úsh jasqa deıin qalaı ómir súrgeni Kıakýdyń esinde joq. Áıteýir osy mekendegi kóp balanyń biri bolǵandyqtan ol týraly jobalap bylaı deýge bolar edi.

Kıaký atam zamannan araký taıpasy meken etken aǵysty laı ózenniń jaǵasynda, tóbesi banan, pálma japyraqtarymen jabylǵan qarakóleńke lashyqtyń ishinde qyzyl shaqa kúıinde dúnıege keldi. Úı ishine qosylǵan ekinshi balanyń qýanysh toıy, yrym-salty ásire dabyrasyz ádettegideı birkelki saltanatpen ótti. Odan keıin Kıaký ózge sábıler sekildi emshek izdep jylaıtyn boldy, shyqylyqtap kúletin boldy. Barlyq sábıler sekildi ol da súıkimdi boldy. Ony kóbine estıar aǵasy arqalap júretin. Arqalap júrip, uzaq joldan oralǵan balyqshylardyń aldynan shyǵatyn, egistikte jemis terip júrgen áıelderge baratyn. Sheshesi Kıakýdyń ózin tanyp umtylǵanyna qýanyp máz bolatyn.

Eki jasynda ony kórshi úıdiń ózimen jasty buıra bas qyzymen atastyryp, aımaqtaǵy lashyqtardy shaqyryp joralǵy jasady. Óstip Kıaký esin bildi. Úsh jastan bylaıǵy ómiri onyń jadynda úzik-úzik eles kúıinde, úreıli ıá qýanyshty, bolmasa túsiniksiz kelte sát kúıinde, odan keıin birkelki júıeli tirshilik, uzyn sonar oqıǵa, qat-qabat qaqtyǵys, haraket, ýaıym, baq-dáýlet kúıinde tutas saqtalypty.

Kıakýdyń týǵan jeri — aqpa ózennen qol sozym jerdegi qalyń aǵash tóbesinen súmbideı shanshylǵan kún sáýlesiniń arasymen súrleý qýalap ashyq alańǵa shyqqanda bir-aq kórinetin lashyqtar tizbegi-tin. Ózenniń bul qabaty qalyńǵa keýlep engen shyǵanaq tárizdi jaıylma tus. Iirimge eresek balalar ay qurady, tasbaqa aýlaıdy. Aǵys aıdap shyqqan usaqbalyqtar, keıde jalpaq tumsyq týkýnarester, kúlgin pıntadastar da baldyr arasynan jondary jyltyrap kórinip turady. Biraq nege ekeni belgisiz úlken kisiler balyq aýlaýǵa eki-úsh kúndik alysqa ketetin. Keıde odan da kóp birneshe kúnge joǵalady. Aqyrynda aǵys bastaýynan kóńildi qıqý estilip, balalarmen birge jarysa júgirip, naıza, qorap aýǵa oralǵan balyq arqalaǵan, uzyndyǵy kisi boıynan astam qyzǵylt tańbaly zildeı pırakýrýdy tórt-beseýi áreń kóterip kele jatqan balyqshylardy kórgende tańǵajaıyp bir shat sezim boıǵa tarap baqytty qylýshy edi. Balalar maımyldarsha shý-shý etip, sekirip, bir-birimen alysyp, lashyqtarǵa jetkenshe meıram kúngideı dýmandatyp keletin.

Bul kezde alańǵa jurttyń bári jınalady. Shaldar da, kempirler de, bala kótergen áıelder de, naıza laqtyryp, kúresip jatqan jastar da, ińir túspeı otty qorshap temeki tútinin burqyratyp, kúndizgi jaqsylyq rýhyn shyǵaryp salyp turǵan baqsylar da sharýalaryn tastap, balyqshylardy qarsy alady.

Ymyrt meńdep qarańǵy túsedi. Jyn-periler jaılaǵan tún balasynda lashyqtan shyǵyp qam oılaıtyn tiri jan neken-saıaq.

Kıaký aspaly tóseginiń ústinde etpetinen jatyp:

— Ákem qashan keledi? — deıdi ottyń túbinde jemis tazalap otyrǵan sheshesine. Sodan keıin «erteń» deıtin jaýabyn kútip úndemeı qalady.

— Erteń, — deıdi sheshesi.

Kıaký bir búıirine aýnap túsip «erteń» deıdi ishinen. Kóz aldyna temeki tútinin burqyratyp shóp qaınatyp otyrǵan ákesin elestetedi.

Ákesi basyna baq qonǵan kóripkel táýip adam. Qarshadaıynan álde bir sıqyrshylar taıpasynyń arasynda ósip, baqsy-balgerliktiń syryn uǵypty desedi. Sondyqtan oǵan búkil aımaqtaǵy jaralanǵan ańshylar, dertke shaldyqqan, qarǵys duǵasy atqan ǵaripter, tipti kúıeýin qyzǵanǵan. áıelderge deıin kelip shıpa tileıdi. Biraq ákesi táńiri jolyna berilgen taqýa adam bolǵandyqtan ot basynda otyrýy az. Jańbyr tasqyny basylysymen arqasyna dorbasyn asyp, aǵash japyraǵynan jasalǵan qaıyǵyna otyryp, uzaq saparǵa attanady. Qalyń orman, taý-tasty aralap dýaly dári jasaıtyn shóp, japyraq, tamyr izdeıdi. Tek tolyq aı meıramyna bir kún qalǵanda toıdy elmen birge ótkizý úshin qaıtyp oralatyn. Odan taǵy ketedi.

— Kıaký! — deıdi sheshesi munyń uıyqtamaı jatqanyn sezip. Kıaký uıyqtap jatqan bop kóriný úshin dybys bermeıdi. Sheshesi janyna kelip, shashynan sıpaıdy. Kıaký basyn kóterip, sheshesiniń tańǵajaıyp rahat sezimine bóleıtin meıirban muńdy kózderin kóredi.

— Uıyqta! — deıdi sheshesi shashynan erkelete julqyp. Kıaký ekinshi búıirine aýnap túsedi. «Qashan keledi?» — deıdi ishinen, — «Erteń»... «Erteń, erteń»...

* * *

Tolyq aı meıramynyń qarsańy qashan da qarbalas. Kún kóterile taıpa kósemi Aırýa baqsylar men kári shaldardy jıyp alyp bóreneler qoıylǵan alańda keńes ótkizdi. Saıys, jarysqa daıyndalyp júrgen jastardan basqa erkek ataýly, tipti balalarǵa deıin, denelerin boıap, maska jasap, áıelder nan pisirip, jemis shyrynynan sýsyn daıyndap toı jabdyǵyna kirisýde. Anda-sanda lashyqtar ishinen sybyzǵy úni estiledi.

— Kıaký! Kıaký! Sarıdi shaqyr. Tamaq ishsin. Bir top balanyń ortasynda úıýli qummen oınap otyrǵan Kıaký ún-túnsiz ornynan turyp, kishkene qoldaryn baıaý sermep, jalǵyz aıaq jolmen jaǵalaýǵa qaraı júrdi. Aǵasy Sarı sonaý aıǵaı-shý shyǵyp jatqan tusta, oıyn-saýyqtyń ishinde júr. Qazir bulardan bólek, shetki úlken lashyqta boıdaq erkektermen birge turady. Ózine aıttyrǵan qyzdy mensinbeı, basqa qyzǵa úılenem dep, buryn da birneshe ret baǵyn synaǵan. Biraq kórer kózge elden úzdik shyǵar eshteńesi joq, qarapaıym taldyrmash jigit ańǵa, balyqqa barǵanda eshbir erlik kórsete almaǵansyn taıpa kósemi úılenýge ruqsat bermeı qoıdy. Endi erteńgi básekege túsip, taǵy bir ret baǵyn synamaqshy. Kıaký qaz-qatar turyp, kezekpen naıza laqtyryp jatqan jigitterdiń qasyna keldi de, kelgen sharýasyn umytyp ketip biraz turdy. «Aq shaǵala» belgisimen boıanǵan uzyn boıly jigit: «saǵan ne kerek.» — degende baryp, esine túsip:

— Aǵamdy shaqyrshy, — dedi.

— Sarı-ı-ı! — dep aıǵaılady uzyn jigit.

Qaýyrsyn qalpaq kıip, beldigin qyzylmen boıaǵan Sarı naızasyn kóterip ońtaılanǵan kúıi Kıakýge buryldy.

— Ne?

— Tamaq ish.

Sarı júgire túsip, naızasyn jiberip qaldy da, jerge qonǵan qustaı qolyn jaıyp jalǵyz aıaǵymen sekekteı, naıza túskenshe qadala qarady. Sodan keıin jalt burylyp, lashyq jaqqa júgire jóneldi. «Shirkin, Sarı úılenýge ruqsat alsa» dep oılady jolaı Kıaký. Úıtkeni ol úılense ákesiniń de, sheshesiniń de qýanatynyn, olar qýansa óziniń de qýanatynyn jaqsy biletin. Kıaký lashyqqa kirgende sheshesi men Sarı erteńgi toıdyń basy qylyp, otqa pisirgen balyqpen,nanmen tátti sýsyn iship otyr eken.

— Balam, — dedi sheshesi Sarıge qarap. — Ózińdi óziń qınamaı osy azabyńdy qoısań qaıtedi?..

Sarı nannan eki-úsh ret qaýyp asady da, túıilip qalmas úshin sýsynnan qylq etkizip bir jutty.

— Sarı Tomýeni jaqsy kóredi, — dedi. Sarı Tomýeni jaqsy kóredi, — dedi. Sodan keıin sýsynnan taǵy bir jutty.

— Saǵan báribir ruqsat etpeıdi.

— Sarı Tomýeni jaqsy kóredi... — Sosyn umytyp qalmaıyn degendeı taǵy da «Sarı Tomýeni jaqsy kóredi» — dedi shyǵyp bara jatyp.

Tús aýa bes kúndik sapardan oralǵan balyqshylardy qabyldaý saltanaty boldy. Sybyzǵy úni kúsheıip, toıdyń asynan dám tatý úshin erkekter dalaǵa shyqqanda, salt boıynsha olardy kórmeý úshin áıel ataýly biri qalmaı lashyqtaryna endi. Erkekter asyqpaı tamaqtaryn iship bolyp, maskalaryn bitirip, olardy káde lashyǵyna aparǵannan keıin ǵana áıelder syrtqa shyqty. Osy kezde taıpa kósemi Aırýa bastaǵan top — kósemniń áıeli, bala-shaǵasy, jaqyn-juraǵattary sarnaǵan sybyzǵy únine ándete qosylyp lashyqtardy aınalýǵa kiristi.

— ...Qasıetti perishteler rýhy,

Bárimizdi jelep-jebeı gór.

Bárimizdi, bárimizdi, —

dep gúrildedi erler daýysy. «Jebeı gó-ó-r», — dedi kósemniń ul-qyzdary jińishke daýyspen tym-tyraqaı qosylyp.

— Sybaǵamyzǵa bólgen

ańǵa toly nýyń úshin,

balyq toly sýyń úshin,

Myń da bir rahmet, jaratqan ıem!..

— Myń da bir rahmet, jaratqan ıem! — dep shýlady jurttyń bári.

Ý-shý bop qýanǵan balalar júgirip kósem bastaǵan topqa qosylyp ketti. Kıaký qosylǵan bette bireýińniń qolynan ustaı alyp edi — kósemniń kishi qyzy Kýmba eken. Jymıyp Kıakýdyń saýsaqtaryn aqyryn qysyp qoıdy.

— Qasıetti kúnniń nury,

Jurtymyzǵa pana bolǵan,

Senen asqan qudiretti eshkim joq...

— Eshkim joq!  — dep ándetti Kýmba Kıakýge qarap.

Sodan keıin kúlip jiberdi de, sheshesi men Kıakýdyń qolyn ustata salyp, ózi top ishine enip ketti.

— Ańǵa toly nýyń úshin

Balyq toly sýyń úshin...

Myń da bir rahmet!..

Kósemniń áıeli álden soń, qolynda kele jatqan qyzy emes, Kıaký ekenin kórgende keremet tańǵaldy.

— Qyzym qaıda jaratqan-aý?!

— Myń da bir rahmet! — dep ándetti Kıaký jaýap retinde.

Sybyzǵy únderi kóbeıip, kúsheıip ketti. Sońǵy lashyqty aınala bergende bireý Kıakýdyń qolynan ustaı aldy. Qoly óziniń qolyndaı kishkentaı eken. Jalt qaraǵanda kúlip turǵan Kýmany kórdi. Ekeýi túk sebepsiz syqylyqtaı kúlip, káde lashyǵyna jetkenshe qol ustasyp birge keldi.

— Kýmba, — dedi Kıaký.

— Kıaký, — dedi Kýmba. Sosyn Kıakýdyń jalbyraǵan shashynan aqyryn ǵana julqyp qaldy.

Uzamaı ymyrt jabylyp, áıelder men balalar lashyqtaryna kirdi. Biraq án men áýen toqtaǵan joq, sybyzǵy daýsy erteńgi naǵyz uly merekeniń taıap qalǵanyn sezdirgendeı tynymsyz bezildeı tústi.

Kıaký aspaly tóseginiń ústinde kózin jumyp oılanyp jatyr. Uıyqtap qalmas úshin anda-sanda kózin ashyp, qozǵalyp qoıady. Búgin ákesi kelýge tıisti. Uzaq joldan qaıtqanda qalaı da tolyq aı meıramyna iligýshi edi. «Nege joq, nege?... Qaıda júr? Á? Álde bir jerde...» Kıaký qabaǵyn qatty tyrjıtyp, ári qaraı oılamaýǵa tyrysty. Bar bále oılaǵannan deıtin ákesi. Oılamasań túk te bolmaıdy. Endeshe tek jaqsylyqqa joryp oılaý kerek.

Jerdegi teri tósenish ústinde jatqan sheshesi basyn kóterip, taıaqpen qolamtanyń shoqtaryn ashyp, lashyq ishine kúńgirt jaryq túsirdi.

Bir saryndy sybyzǵy áýeni basylar emes. Anda-sanda birnesheýi jappaı qosylyp, yrǵaqtaryn jıiletip, qutyrta oınaıdy. «Bılep jatyr» — deıdi ishinen Kıaký. Birazdan keıin qulaǵy úırenip, sybyzǵy daýsyn sezbeı ketti. «Qoly qalaı jumsaq!...- dedi esine Kýmba túsip. — Kózi qandaı ádemi!.. Á! Ózi nege kúle beredi?.. Aty nege Kýmba?..»

Sheshesi kóseýdi jarqyraǵan qolamta jıegine jatqyzyp, jyljyp tósegine bardy. Qısaıǵan joq, basyn tizesine qoıyp, múlgip otyr.

«Qoly jumsaq... Nege kúledi?.. Kózi... nege?...»

Kıaký uıyqtap ketkenin sezgen joq. Áldeqandaı jaǵymsyz estilgen sybyrdan oıandy.

Lashyq ishi qap-qarańǵy. Sybyzǵy úni estilmeıdi.

— ...Nege jylaısyń?.. Jaqsylyq rýhy meni tastaǵan joq. Aman qaldym... Rýh qashqan kúni bárimiz de ólemiz...

Kıaký ákesiniń daýsyn tanyp, júregi týlap qoıa berdi. Qýanǵannan qysylyp alaqandary terlep ketti. Súıtip jatyp sheshesiniń jylaǵanyna tań qaldy. «Onysy nesi?! Nege jylap jatyr?»

— Myń da bir rahmet!..- dedi sheshesi tunshyǵa sybyrlap. — Myń da bir rahmet!

— Aqyryn balany oıatarsyń... Eger osy jolda ólip qalsam, ákemniń arýaǵy o dúnıede jolyqqanda ketirmes edi...

Sheshesi úndegen joq. Ákesi de til qatpady. Endi ne aıtar eken dep tyńdap jatyp, Kıakýdyń ózi de uıyqtap ketti.

Kıaký tańerteń baraban men yshqynǵan sybyzǵy úninen oıandy. Lashyqta ózinen basqa eshkim qalmapty. Dalaǵa júgire shyqty da, esik aldynda qurǵaq japyraqtar toltyrǵan toqyma qapshyq ústinde otyrǵan ákesin kórip selk ete tústi. Denesinde saý tamtyq joq. Jaraqat. Bir qoly synǵan sekildi kendir jippen moınyna asyp alǵan. Keńirdegin tilip ketken tyrnaq izi, talaýraı qyzaryp, qandy oqıǵanyń jaqynda ǵana bolǵanyn bildirip tur.

Ákesi áreń burylyp Kıakýdi kórdi de, taqa dep ısharat bildirdi. Biraq úndegen joq, qasyna kelgen Kıakýdyń arqasynan qaǵyp, bara ǵoı degendeı ym qaqty.

Bul kezde naǵyz toı bastalyp ta ketken edi. Eliktiń, qabylannyń, shoshqanyń, túrli qustardyń beınesinde maska kıip alǵan erkekter satyr-gútir bıleı jóneldi. Qym-qıǵash, aıǵaı-shý, án, gúmpildegen barabandar, bezildegen sybyzǵy úni... Alańǵa áıelder men balalar da jınaldy. Erkekter qyzynyp «ıagýar aýlaý» bıine kiristi. Qara terge túsip entigip, lashyq tusyna kelgende áıelderden balyq pen sýsyn suraıdy. Áıelder máz bolyp kúlip júrip, erkekterge balyq, sýsyn jáne toı nanyn ákep berýde.

Káde lashyǵynyń qasyna barǵannan keıin jappaı bı bastaldy. Qyzyldy-jasyldy qaýyrsyn qalpaqtary kózdiń jaýyn alǵan kósem bastaǵan shaldar toby men kórshi taıpadan kelgen qonaqtar alańnyń ortasynda merekelik tamaqtardy aldaryna jaıyp salyp, áńgime-dúken qurýda. Eki jas jigit Kıakýdyń jaraly ákesin kóterip ákelip, kósemniń qasyna otyrǵyzdy. Kıakýdyń kóńilin maqtanysh sezimi bıledi. Shydaı almaı balalardyń bireýin túrtip qalyp:

— Kórdiń be, meniń ákem jaraly! — dedi. Ekinshisine de, úshinshisine de sony aıtty.

— Kórdiń be, meniń ákem jaraly! Kórdiń be?

Baqsy da selkildeı kúlip, Sarıdiń qolǵabyn sheshýge kiripti. Sarı taǵy da jalynyshty únmen birdeńe dep edi, baqsy onan saıyn kúlip basyn shaıqady.

Taǵy da bı bastaldy. Biraq Kıaký bılegisi kelmedi. Baqsynyń Sarıge ruqsat bermegeni oǵan kórineý kózge jasaǵan zorlyq sekildi. Ol kúlgen adamdardyń bárine renjidi. Tipti jylaǵysy keldi. Sosyn ornynan atyp turyp lashyq jaqqa júgire jóneldi. İshke kirgen boıda tósegine qulaı ketti. Kıaký kúndizgi bıden ábden sharshaǵan bolatyn. Sondyqtan baqsyǵa da, Sarıdi keleke qylyp kúlgen adamdarǵa da ókpelep jatyp uıyqtap ketti.

Túsinde úılený kádesi qaıta bastalypty. Jurt ýlap-shýlap Sarıge taǵy da qolǵap kıgizip jatyr. Kıgizip jatyp baqsy: «Kıseń boldy, eshteńe demeseń de ruqsat etemiz», — dep sybyrlap jatqanǵa uqsaıdy. Osy kezde jurt ottyń basynan tura qashady. Qolǵap ishindegi qumyrsqalar Sarıdi shaǵyp óltiripti. Sheshesi shashyn jaıyp, ottyń basynda jylap jatyr. Endi birde qaptaǵan qumyrsqalar búkil eldi qýyp júr eken. Kenet Kýmbany talap jatqan qumyrsqalardy kóredi. Júgirip kelip qolyn usynady. Qumyrsqalar Kýmbany tastaı salyp, onyń qolyna jabylady. Talap jatyr. Qoly aýyrmaıtyn sekildi. Tek dombyǵyp muzdap úlkeıip barady. Kýmbaǵa qarap kúlip qoıady. «Eshteńe joq, kúlýge bolady eken ǵoı» dep oılaıdy ishinen. «Joq, bolmaıdy saǵan bolmaıdy» deıdi baqsy buǵan júgirip kelip. «Nege bolmaıdy?» deıdi bul kemseńdep. Kıaký kemseńdep jatyp oıanyp ketti. Ot sáýlesi lashyq ishin jap-jaryq qylyp jibergen. Ákesi temeki tútinin burqyratyp shóp qaınatyp otyr. Sheshesi ydystaǵy dárilerdi aýystyryp quıyp jatyr. Kıaký aýnap tústi. Qoly astyna túsip, uıyp qalypty. Dyzyldap qan júre bastady.

— Sarı áljýaz ǵoı, — deıdi sheshesi. — Kishkentaıynan aýrý boldy. Tegi eshqashan da úılene almas.

— Bizdiń tuqymda úılenbeı ketken eshkim joq, — deıdi ákesi qatýlanyp. — Bizdiń tuqym ajalynan ólmeıdi, kek jolynda jaýdan óledi. Jaý qolynan ólmegen erkek erkek emes!..

* * *

— Ý-ý-ý!!! Ý-ý-ý!!! — Ózenniń arǵy betinen shyqqan daýysty keshki tymyq aýa qaqpaqyldap, mazaq qylǵandaı birneshe ret qaıtalady.

— Ý-ý-ý!!! Ý-ý-ý!

Bórene ústinde otyrǵan shaldar da, kúndelikti kúsh synasýǵa daıyndalyp bılep júrgen palýandar da ańtarylyp turyp qaldy. Sadaq asynǵan úsh jigit jyldam qaıyqqa otyryp, arǵy betke júze jóneldi. Kóp uzamaı olar qaıtyp oraldy.

— Vaýra taıpasynyń adamdary qonaqqa keledi, — dedi kósemge kelip. — Jandarynda aq adam bar.

Kósem lashyǵyna kirip, qaýyrsyn qalpaǵyn kıip, asyl tasty monshaqtaryn, qarý-jaraǵyn asynyp, qaıta shyqty. Sodan keıin jıyn ótetin alańdaǵy, kósemge arnalǵan bıik orynǵa otyrdy.

Kóp uzamaı qonaqtar da keldi.

Bul Kıakýdyń aq adamdy ómirinde birinshi ret kórýi edi. Kúnniń ystyǵyna qaramastan tula boıyn orap qaptap alǵan, kóziniń aldyna tańǵajaıyp jyltyr birdeńe kıgen (Kıaký onyń kózildirik ekenin keıin bildi), aq adam jaıdary júzben qarýy joq qur qolyn joǵary kóterip dostyq, beıbit nıet bildirdi.

— Atyń kim? — dedi oǵan kósem.

— Paýlo, — dedi aq adam.

— Túsinedi eken ǵoı, — dedi kósem vaýra taıpasynyń adamdaryna qarap. — Bul araký tilin qaıdan biledi?

— Meıirban aq adam kópten bizben birge ań aýlaıdy. Naýkýa, trýmaı, maınaký taıpalarynda da bolǵan.

— Ákeń bar ma? — Kósem aq adamǵa qaıta buryldy.

— Joq, — dedi aq adam vaýra tilinde.

— Aty kim?

— Rıkardo.

— Shesheń bar ma?

— Bar.

— Qaı taıpadansyń!

Aq adam óziniń qaı taıpadan ekenin umytyp qalǵandaı saýsaqtaryn jybyrlatyp oılanyp qaldy.

— Qaı taıpadan deısiz be? — dep qaıta surady. — Men eshqandaı taıpadan emespin.

Onyń munysy óte ersi jaýap bolǵandyqtan, kósem tańyrqap mańaıyna ajyraıa qarady. Jurttyń bári de bir-birine ajyraıysyp, tań-tamasha keıip bildirdi.

— Men... Men... — dedi abyrjyǵan aq adam. — Ǵafý ótinem, durys aıtpadym... Men ıspan taıpasynanmyn.

— Ispan?!..

— Iá, ıá, Ispanıa!

Kósem ondaı da taıpa bar ma edi degendeı, suraýly pishinmen taǵy da mańaıyna kóz tastady. Olardyń júzderinen de «ondaı taıpa bar ma edi?!» degen kúmándi keıip bilindi.

— Qaı jerdi mekendeısińder? — dedi kósem.

— Ispanıa ma? Ispanıa bul jerden qashyq, — dedi aq adam qolymen kún shyǵys jaqty siltep, — Atlant muhıtynyń ar jaǵynda.

— Atlant?! Ol qandaı teńiz?

Kósem uzaq surady. Biraq eshkim eshteńege túsingen joq. «Ispan» degen ne qylǵan taıpa? Ol qaı jaqta? Nege eshkim bilmeıdi? Qadalyp suraǵan saıyn, jer sý attary tym bógde, jattanyp, qonaqtyń bir sózinen bir sózi qıyndaı berdi. Aqyry suraq toqtalyp, ot basynda otyrǵandar qonaqpen sálemdesýge kezekke turdy. «Paýlo» dep bári de qonaqtyń atyn atady. Aq adam qolyn keýdesine aparyp, jyly júzben ıilip taǵzym etti.

Kelesi kúni birneshe jigit aǵash kesip, japyraq jınap aq adamǵa lashyq turǵyzdy. Syrttan sadaq asynǵan birneshe jaýynger kúzetke qoıyldy. «Aq adamǵa eshqashanda senýge bolmaıdy, — dedi eń kári shal Ianýmaka. — Aq adamda jyn-periniń rýhy bar. Sondyqtan oǵan eshqashanda senýge bolmaıdy».

Biraq aq adam óte meıirban, aq kóńil, jomart jan bolyp shyqty. Erkekterge qaǵazǵa oralǵan temeki, balyq aýlaıtyn qarmaq, áıelderge shyny monshaq, boıaýly juqa mata, balalarǵa tátti úlestirdi. Al kósemge, myltyǵyn syılady.

Paýlo az kúnniń ishinde taıpa tirshiligine etene aralasyp, sińisip ketti. Jurtpen birdeı erte turyp, ózennen sý ákeledi. kıimderin jýady, balyqshylar ákelgen oljadan úles alyp tamaq pisiredi. Keıin balyqshylarmen birge balyqqa da bardy. Tipti kıimderin sheship arakýlarǵa usap jalańash júretin boldy.

Paýlony qany súımegen jalǵyz adam Ianýmaka shal. Ianýmaka Paýlonyń syıǵa usynǵan temekisin de almady. Mańyna da jolatpady. Paýlonyń opa bermeıtini týraly tús kóripti.

— Kesiri tıedi, — dep keıidi ol lashyǵynda otyryp. — Aq adamnan perishte qashady... Perishte qashsa baq ta qashady. Árýaqtar da jelep-jebemeıdi.

Ianýmakanyń aıtýynsha, óte ertede araký taıpasy kúngeı bettegi altyn ózenniń qojasy bolypty-mys. Ózenniń jaǵalaýy da, sýy da sap-sary altyn eken. Aýa da jyn-saıtandar rýhynan ada, ólim-jitimdi bilmeıtin, beıbit el bolypty. Biraq kúnderdiń kúninde boı-basyn qaptap alǵan, júzi adam shoshyǵandaı sup-sur, qańǵybas jannyń kesiri tıedi. Sup-sur bále kúngeı bettiń bárin kezip, tynystaıtyn aýany aramdaǵan soń, saıtandar elinen ot shashatyn ásker jınap, qalyń eldi qyryp salǵan. Sodan araký eli shegine-shegine ózenniń bergi betine ótip, qalyń ormandy panalap qalypty. Endi taǵy da aq adamnyń osy ólkeden balyq jep, sý ishýi jaqsy yrym emes...

— Ý-ý-ý!!! Ý-ý-ý!!! — taǵy da keshki aýaǵa jańǵyryǵyp qaıtalanǵan qıqý shyqty. Arǵy betten dál sondaı jaýap qıqý estildi. Kóp uzamaı aǵysty ózenniń erinen vaýranyń qaıyǵy kórindi de, aq adamdy birjola shyǵaryp salý úshin, eki jigit qaıyqqa otyrdy.

— Qosh bolyńdar, dostarym! — dep aıqaılady Paýlo arakýlarǵa. Sosyn ótken jolǵydaı jaırańdaı kúlip dostyq nıetpen qolyn kókke kóterdi.

* * *

Kıaký budan keıin aq adamdy ekinshi ret kórdi. Bet-aýzyn jún qaptap ketken, taqyr bas, jýan kisi birneshe serikterimen kelip, dostasý belgisi retinde kóp adamǵa balyqqa quratyn aý, kip-kishkentaı ashyp jabylatyn pyshaq úlestirdi. Kósemniń áıeline ıis sý syılady. Jıyn alańynda otyryp, taıpa basshylarymen áńgimelesti.. Qaıtarynda ýaqytsha jolbasshylyq qyzmetke balyqshy shal Týkamony ózderimen birge ala ketti. Keıin olar jıi keletin boldy. Un, tuz, qant, sabyn ákelip, ańnyń terisine, monshaq tastarǵa aıyrbastady.

Olardyń ákelgen zattary shynynda da kisi tańǵalǵandaı óte ádemi bolatyn. Sondyqtan aq adamdardyń qaıyqtary kórinisimen erkekter de, áıelder de qolda bar buıymdaryn kóterip ý-shý bolyp jaǵalaýǵa jınalatyn.

Jaǵalaýǵa barmaıtyn tek Ianýmaka. Ianýmaka óte qorqaq shal. Sondyqtan aq adamdar kele jatyr degen habardy estisimen lashyq syrtyndaǵy qalyń aǵashqa kirip tyǵylyp qalady nemese lashyǵynyń esigin bekitip shyqpaı qoıady.

Ianýmaka jas kúninde óte qaıratty, aılaker ańshy bolǵan desedi. Bul kúnde ábden qartaıǵan. Kún saıyn keshkilik eresek balalardy alańǵa jınap alyp, araký tarıhyndaǵy uly kósemder týraly, taıpalar arasyndaǵy qyrǵyn soǵystar týraly ańyz-áńgimeler, ertegiler aıtqannan basqa qolynan keleri joq. Ertegi tyńdaýǵa Kıaký qatarlas kishkentaı balalarǵa deıin jınalady. Kıaký shaldyń áńgimesin jan-tánimen berilip tyńdaıtyn. Aldynda otyrǵan Kýmbanyń ıyǵyna ıegin súıep qoıyp, kózi jypylyqtap, ár sózin qalt jibermeýge tyrysady. Kýmba áldenege jalt burylǵanda, ekeýi muryndarymen súzisip qalady da, bulary ózderine eń bir qyzyq oqıǵa bolyp kórinip, ún shyǵarmaı býlyǵyp uzaq kúledi. Kósemniń erke qyzy shydaı almaı daýystap kúlip jibergende búkil balalar, tipti qulaǵy shala estıtin Ianýmakanyń ózi bularǵa tańyrqaı qaraıdy da, sodan keıin ǵana ekeýi tynyshtalyp qaıtadan ertek tyńdaýǵa kóshedi.

— Ertede, — deıdi Ianýmaka tamaq shaınaǵandaı ıegin qısańdatyp — elik pen adam dos bolypty. Elik adamdardyń izgi nıetti, meıirban ekenin bilgen soń, qashpaı, solardyń mańaıynda júrgen. Olar elikke jem berip, sý berip, asyraıdy eken. Osylaısha álgi elik ózge elikterden oqshaý baqytty turmys keshipti. Biraq kúnderdiń kúninde qalyń orman ishinde adasyp qarny ashqan bir adam álgi elikti soıyp jemek bolyp, sadaqpen atady... Qatty jaralanǵan elik, áıteýir, qolǵa túspeı qashyp shyqqan. «Bul qalaı boldy, — dep oılapty elik, — adamdar izgi tilekti meıirban edi ǵoı. Olar óltirýge tıisti emes edi ǵoı. Bul qalaı?» Sonda perishteler aıan berip: Eı, sorly elik, sen aǵattyq jasap adam balasymen dos boldyń. Olardyń izgi tilekti, meıirban ekeni ras, biraq seniń jaryq dúnıemen qosh aıtysýyń úshin júz meıirban adamnyń ishinen bir zulymy bolsa, sol jetip jatyr emes pe?!» — degen eken. Elik óz úıirine jetip baryp jan tapsyrypty. Óler aldynda: «Adamdardy mańdaryńa jolatpańdar. Úıtkeni olardyń ishinde bir qanisher júr», — dep ósıet qaldyrypty.

Ianýmaka ózimen ózi bolyp, oılanyp otyrady da, ertegini nege aıtqanyn túsindirý úshin qorytyndy jasaıdy.

— Bizder sol elik sekildi aq adamdarmen dos boldyq. Al olardyń ishindegi bir zulym bizdiń túbimizge jetýi múmkin.

Keıde Ianýmaka balalardy topyrlatyp qalyń aǵash arasyndaǵy ushar basyna jalǵyz banan ósken, bıik tóbege ákeletin. Tóbeden kóz jeter jerdiń bári aıqyn kórinedi. Taıaǵyna súıenip áreń kóterilgen Ianýmaka qumǵa qısaıyp demin alady.

— Bul, — deıdi entigip otyryp, — buryn qaraýyl tóbe bolǵan. Anaý jasyl taýdy kórdińder me. Sonyń eteginde qasıetti kól bar. Bes kúndik jer. Sol kóldiń jaǵasynda óte ertede Kún atty adam turypty. Qazir Kún qudiretti kúshke aınalǵan. Biraq adam bolyp turǵan kezdegi sol orynda araký úshin qasıetti bir zat bar. Ol — ań men balyqtyń jany. Sý tartylyp, aýǵa balyq túspegen kezderde, elik basqa jaqqa aýyp jer eskirgen kezde araký taıpasy shapaǵat tilep sonda barady...

Budan keıin Ianýmaka ormandaǵy rýhtar, o dúnıedegi ómir týraly áńgimege keshedi. Kesh túsip, ymyrt jabylady. Orman alqaby qaraýytyp, kenet joǵarǵy jaqtaǵy aq adamdardyń meken-turaǵy tusynan qaz-qatar jyltyraǵan ǵajaıyp ottar kórinedi. Olar janǵan otqa uqsamaıtyn, juldyzdar sekildi, jymyń qaqqan, erekshe bir sáýleli sıqyr ottar edi.

— Tozaq ottary!.. — deıdi Ianýmaka kúbirlep, — Tozaq ottary jymyńdaıdy... Kórip tursyńdar ma?.. Tozaqtyń oty!!! A-a-a!!!

Ianýmaka kózderi baqyraıyp, qyryldaǵan qorqynyshty únmen: «Áne, áne, áne!!!» dep qolyn shoshaıtyp súrine-múrine tura qashady. Záreleri ushqan balalar da tym-tyraqaı júgirip, lashyqtaryna jetkende bir-aq toqtaıdy.

Ianýmaka shal sol úreıden aqyry aryla almady. «Azanyń aqyry» meıramynan keıin, kóp uzamaı jyndanyp óldi. Jan tapsyrar aldynda: «Tozaq ottary jymyńdaıdy», — dep sandyraqtapty.

* * *

Atam zamannan óstip ózdi-ózi birkelki turmys keshken araký taıpasynyń tirshiligi mine dál osy tusta aıaq asty tas-talqan boldy.

Ózen sýlary jańbyr tasqynynan keıin sabasyna túsip, egistikke tuqym sebilip, kelesi meıramǵa daıyndalyp jatqan kez edi. Kósemniń úlken qyzy kórshi taıpa kóseminiń ortanshy ulyna uzatylatyn bolyp, bul ólkede buryn-sońdy bolyp kórmegen bir qyzyq dýman bastalǵaly turǵan. Aı tolysýǵa eki kún qalǵanda tańǵy eleń-alańda uıqydaǵy qalyń lashyq naızaǵaı shatyryndaı bir únnen shoshyp oıanysty.

Kıaký qarakóleńkede lashyqtan júgire shyqqan ákesin baıqap qaldy. Birtúrli kúnniń shatyryna uqsańqyramaıtyn únniń ústi-ústine jıilep bara jatqanyn, áldekimniń atyn atap qatty shyńǵyrǵan áıel daýysyn estigende baryp, myltyq tarsylyn ajyratty. Áli sanaǵa jetip bolmaǵan úreımen tańyrqaý qabat bılep, syrtqa qalaı atyp shyqqanyn da sezgen joq. Ol tipti pálma, banan aǵashtarynyń ar jaǵynan dúrkin-dúrkin burqyldaǵan ot-jalyn tútinge de, «qabylan aýlaý» bıin bılegisi kelgendeı bir qolyn kókke kóterip, shalqaıa qulap bara jatqan eńgezerdeı jaýyngerge de beı-jaı qarap turyp qalǵan-dy. Kenet álde kimniń:

— Qashyńdar! Atyp jatyr! — degen ashshy aıǵaıynan esin jıyp, qoryqqannan qaltyrap qoıa berdi.

Ol endi adamdardyń nege qulap jatqanyn, Kári Qaban atanǵan kórshi shaldyń omyraýyn nege qan jýyp ketkenin birshama túsingendeı boldy.

Ý-shýdyń arasynan: «ózenge qashyńdar, ózenge!» — degen aıǵaı estiledi. Eki lashyqtyń ortasynda sileıip turyp qalǵan Kıaký qolynan julqyp súıreı jónelgen adamǵa qarap úlgirmese de, sheshesi ekenin birden tanyǵan. Artyna taǵy bir qaraǵanda Aırýa kósemniń sap-saý adamdaı jerge tizerlep shókkenin, sonan keıin tym yńǵaısyz dál betimen gúrs etip qulaǵanyn kórdi.

— Ózenge, ózenge! — dep tynbaı aıǵaılaıdy áldekim.

Sheshesi ormanǵa kirgennen keıin de uzaq júgirdi. Myltyq daýysy saıabyrlaǵan kezde baryp, Kıakýdi baýyryna basqan kúıi qalyń shyrmaýyqtyń arasyna qulaı ketti. Qolyndaǵy ortasynan synǵan sholaq naızasyn ońtaılap, aınalasyna ashynǵan ańnyń júzindeı jabaıy qyzǵanyshpen jaýyǵa qaraıdy. Kıaký alǵashqyda sheshesi ekeýinen basqa eshkim de aman qalmaǵan shyǵar dep oılaǵan. Biraq olaı bolmady. Birazdan keıin tym-tyraqaı bosyp ketken halyq bir-birlep bas qurap, qarý asynǵan erkekter bir óńkeılenip shoǵyrlana bastady. Kıaký butaq jyryp ketken tizesine japyraq japsyrdy.

— Kósem oqqa ushty, — dedi ákesi jandaryna kelip. — Denesin alyp shyǵýǵa Sarı jalǵyz ketti.

Kıaký sheshesiniń júzine qaraǵan joq. Biraq qolynyń terlep qoıa bergeninen jaǵdaıynyń jaqsy emes ekenin sezip tur.

Álden ýaqytta myltyq daýysy gúrs ete qaldy. Búkil arakýlar «ah» degendeı boldy. Kıaký sheshesiniń sybyrlap sıynǵan dybysyn estidi. Ákesin de kórdi. Ákesi naızasyn jerge shanshyp, qolyn artyna ustap sabyr saqtap tur eken. Túrinen qorqynysh emes, maqtanysh tárizdi birdeńe baıqalady. Kıaký ámenda ákesiniń osy bir taımaıtyn sabyrly pishinin kórgende óziniń qorqaqtyǵyna uıalyp, qoryqpaýǵa da bolady eken ǵoı dep oılap, jáne osynysymen qaýip-qaterden qutylyp ketetin bir amal taýyp turǵandaı qýanyp qalatyn.

Myltyq daýysy taǵy da gúrs etti. Kıaký kózin jumdy. Kózin jumyp myltyq daýysyn estip tura berdi. Gúrs ete qalǵanda «tiri» dep oılady. «Atyp jatqany — tiri kele jatqany. Tiri, sosyn atyp jatyr...»

Myltyq daýysy birese álde nege tirelip qalǵandaı, kelte tyq ete qalady da, birese qyzǵan tasty sýǵa batyrǵandaı bir dybyspen uzaq zyńyldaıdy. Tańǵy orman ishinen úrikken qustardyń shýyly estildi. Kenet tasyr-tusyr qulaqqa urǵandaı sap tıyldy. Kıakýdyń júregi zý ete qaldy. «Óldi» degen oı sanasyn qaryp ótti. Sóıtse de taǵy bir ret atylmas pa eken degen dúdámal úmitpen demin ishine tartyp tura bergen. Jurttyń álde nege gýildep ketkenin estip, kózin ashyp qalǵanda qarsy aldynda eki tizesine súıenip, teri burshaqtap, entigip turǵan Sarıdi kórdi. Kósem denesin jerge jatqyzypty. Janynda ákesi tur. Sarı ákelgeni, basqa ákelgeni belgisiz, dári salǵan dorbalaryn, zikir salǵanda kıetin qaýyrsyn kıimderin, baraban, syldyrmaqtaryn qoltyǵyna qysyp alypty.

Kıakýdyń ákesi dereý kósemdi emdeýge kiristi. Kósemniń oń jaq qabyrǵasynyń astynan saýlaǵan qan áreń toqtady. Baqsy dári-dármekterin jaqqannan keıin, syrtynan orap tańyp tastady. Biraq kósem kózin ashqan joq. Ólikteı sazaryp súlk jatyr. Baqsy ortaǵa ot jaqtyryp temeki tutatty. Jaraly kósemniń aldyna tizerleı otyryp, aǵashtyń butaǵyn aýzyna tıgizip, býdaqtatyp tútin shyǵardy. Sodan keıin eki qolyn aıqastyryp, kúńirengen daýyspen ándetip duǵa bastady. Kómekshi baqsylar duǵanyń sońǵy tarmaǵyna qosylǵanda Kıakýdiń ákesi asqabaq qabyǵynan jasalǵan zikir keýegin qańǵyrlatyp, kósemdi aınalyp bıleı jóneldi. Keýek qańǵyryǵy kúsheıgen saıyn baqsynyń qımyly da shapshańdap, birazdan keıin tipti kóz ilespeı ketti. Jaǵalaı qorshaǵan arakýlar kósem júzine telmirip qarap qalǵan.

Kósem kózin ashty. Tań bozynan arylyp, shyǵar kúnniń sáýlesimen shyńyltyrlana bastaǵan kókshil aspanǵa qarap uzaq jatty. Basyn burdy, eshkimdi tanymaǵan sekildi. Turǵysy kelip, umtyla tústi de, betin tyrjıtyp, qaıtadan kókshil aspanǵa qaraǵan kúıi jatyp qaldy.

— Órtep jatyr! — dedi kenet áldekim qyryldaǵan únmen. El shoshynyp kókke qarady. Aspanǵa lashyqtar tusynan býdaq-býdaq qoıý tútin kóterildi.

Kıakýdyń sonan keıin esinde qalǵany — kósemdi zembilge salyp, ubap-shubap, ózen boıymen kún batysqa — qalyń orman túkpirine údere kóshken qalyń top. Arttan izge túsken aq adamdardyń atqan myltyqtary alystan anda-sanda bir shańq etip, tóńirekti dúr silkindiredi. Orman ishi qalyńdap, záýlim aǵashtardyń basynan kún sáýlesi kórinbeı bir túrli ý-shýsyz, qorqynyshty qarakóleńke shaqqa aýysty. Kári tabıǵat «aý adamdar, meniń erkimnen bólinip, óz betterińshe oı oılap, zań shyǵaryp, tirshilik quryp ketkende bir birińe kórsetkenderiń osy ma, endeshe ózime qaıta kel, erkińdi ózime ber» degendeı tylysym qushaǵyna qymtaı tústi.

Dúnıede zulymdyq úshin jaratylǵan qasaqana maqulyqtar bar. Olardyń zulymdyqtaryna eshkim «bul ne úshin» dep suraq qoıa almaıdy. Olar óz mindetin atqarýshylar sekildi; jylan shaǵýǵa, pıranálar talap jeýge, masalar aýrý taratýǵa mindetti. Kıaký aq adamdardyń shabýylyn da osyndaı sebebin anyqtaýdy qajet etpeıtin oqıǵalardyń biri dep sanady. Onyń tek bar anyqtaǵany — búkil elge túsken mynaý qaterli jáıt, zembilde jatqan uly kósem Aırýanyń da, árýaqty baqsylardyń da, júrek jutqan jas batyr Kanatonyń da shamasynan tys. Bel tireıtin súıenish joq, úmit joq tuńǵıyq bir túpsiz úreı.

Shaldar da, áıelder de ún-túnsiz jylap keledi. Kósem álsin-álsin tala berdi. Qalyń jurt qaıda ketip barady? Qaı jerge baryp toqtaıdy? Eshkim bilmeıdi. Sonaý oıyn-saýyq, toı, beıbit kúnder, týyp-ósken meken-jurt osynshalyq ǵapyl, ǵaıyptan-ǵaıyp kózden bir-bir ushty.

Kún eńkeıe arakýlar ózen jaǵasyna toqtap, kósemdi zembilden túsirip, taıpa basshylary keńes ótkizýge jınalǵanda arttan Kanato bastaǵan jaýyngerler de qýyp jetken. Qalaı ustaǵandary belgisiz, shashy tikireıgen, jaǵynda tyrtyǵy bar eńgezerdeı aq adamnyń qolyn artyna qaıyryp baılap tastapty. Aq adam qantalaǵan kózderimen alaq-julaq etip mańaıyna úreılene qaraıdy. Kanato tutqyndy ózen jaqtaǵy aǵash arasyna ákelip qolyn sheshti. Sodan keıin shyramytqan adamdaı tutqynnyń boı-basyna kóz júgirip qarap aldy da, shetki jaýyngerdiń baltasyn surady.

Bulshyq etteri dir-dir etip, qolyndaǵy aıbaltasyn qysa ustap tutqynǵa taqaı túsken Kanatony kórgende, jurt ne istegeli turǵanyna túsinbeı tym-tyrys qadalyp, baǵyp qalǵan.

— Qanisher!!! — dedi Kanato qupıa birdeńe aıtyp turǵandaı sybyrlap.

Tutqyn qolymen basyn qorǵady. Biraq Kanato shapqan joq.

— Usta! — dedi baltany usynyp.

Tutqyn túsingen joq.

— Usta deımin!

Tutqyn alaq-julaq etip, esi shyǵyp, qoryqqanynan baltany ustady.

— Tańda! — dedi Kanato jaýyngerlerdi qolymen kórsetip! Bizdiń zańymyz — jekpe-jek. Úsh ret jeńip shyqsań basyńa bostandyq!

Biraq tutqyn munyń birine túsingen joq. Óz tilinde birdeńe dep byldyrap, «artymnan ura ma» dep qaýiptengendeı tý syrtyna burylyp qaraı berdi.

Kanato ymdap túsindirdi. Tutqynǵa qolyndaǵy baltany kórsetip, odan keıin jaýyngerlerdi kórsetip, jekpe-jektiń qımyldaryn jasady.

— Tańda! — dedi taǵy da. — Tańda bireýmizdi!

Tutqyn túsine qaldy. Úreı bılegen bet álpeti qalpyna túsip, shúńirek kózderinde zulymdyq oıdyń nyshany jylt ete qalǵandaı boldy. Biraq álde de senbeı Kanatoǵa jaltaqtaı berdi.

— Tańda!

Tutqyn bireýdi oıatyp almaıyn degendeı aıaǵynyń ushynan basyp jaýyngerler tobyn aralaı bastady. Taǵy da Kanatoǵa buryldy. Kanato basyn ızedi. Tutqyn sodan keıin boıyn bılep, nyq basyp bardy da, shette turǵan qaıyqshy, aqsaq shaldy nusqady.

Jaýyngerler abyrjyp bir-birine qardy. Kanato da ún-túnsiz ańyraıyp turyp qalypty. Alpamsadaı qaıratty jigitiń qalaısha kemtar shaldy tańdaǵanyna bári de túsinbeı turǵan sekildi.

— Men daıynmyn...

Shal belindegi sadaǵy men qoramsasyn sheship jerge qoıdy da, qabaǵyn túıip qolyndaǵy baltanyń júzine qarady. Ol bir kezde maqtaýly jaýynger ári ańshy bolǵan, biraq bul kúnde sol ataq-daqpyrttan basqa basynda eshteńe qalmaǵan kemtar shal ǵana. Urystyń bastalǵanyn bildirip barabandar dúńk ete qalǵanda, jaýyngerler serpilip sheginip ketti.

Tutqyn men shal bir-birine tesile qarap jaqyndaı berdi. Tutqyn buryn umtylyp baltasyn sermep qalǵanda, shal qaǵyp úlgirdi. Biraq áýletti qoldyń ekinshi soqqysyna shamasy jetken joq, moıynyn qıyp túsken balta izinen qan shapshyp, tomardyń ústine qulap tústi de, asa qınalmaı, az-kem typyrshyp jatyp jan tapsyrdy.

Tutqyn aıqastyń tym tez bitkenine qýanǵandaı sóleket yrjıa kúlip, mańaıyna qarady. Sodan keıin taǵy bir álsizdi tańdap alǵysy kelip, qorshaǵan topty kózimen alaq-julaq tintip, jaǵalaı bastady.

— Toqta! — dedi Kanato qolyn kóterip. — Qanǵa qan!

Ortaǵa shybyqtaı maıysqan taldyrmash jas jigit shyqty.

Sazarǵan júzinen ıá úreıdiń, ıá qaıǵynyń belgisi bilinbeıdi. Ún-túnsiz baltasyn kezep tura qaldy. Baraban dúńk etti.

Tutqyn qanǵa qunyqqandaı, qutyryna tap berdi. Jas jigit jalt buryldy. Jáne jattyǵý jasap júrgendeı, aldyn ala boljap, asyqpaı, emin-erkin jaltardy. Ekinshi, úshinshi soqqylardy da darytpady.

Tutqyn endi esi shyǵa úreılenip, ońdy-soldy sermeı tústi. Biraq jas jigit qarý jumsaǵan joq, tutqynnyń záresin alyp, soqqylaryn darytpaı op-ońaı jaltaryp kete berdi.

Tutqyn óletinin shyn sezdi. Jylaǵany, ıá kúlgeni ekeni belgisiz — keńk-keńk etip, jan ushyrǵan qımylmen qur aýany tilgilep júr. Eki-úsh ret etpetinen qulady.

Kenet, amaly taýsylyp, qalshyldap turyp qaldy da, baltany tastaı salyp, ózenge qaraı tura qashty. Eshkim qýǵan joq. Tutqyn ózenge qoıyp ketti. Sol mezette-aq jan túrshiktire shyńǵyryp, jaǵaǵa qaıta umtyldy. Shyǵyp úlgirmedi, jantalasyp, qarmanyp jatyp, álden ýaqytta úni óshti.

Arakýlar jaǵaǵa kelgende, qan jaıylǵan sý arasynan tutqynnyń aǵarańdaǵan súıegin ǵana kórdi. Bir-ekili pıranálar (jyrtqysh balyqtar) jelke tusynda jalbyraǵan qyzyl etin julyp ketip jatty.

Arakýlar keıin qaıtty. Jas jigit tomar ústinde jatqan ákesiniń óligine ún-túnsiz úńilip uzaq turdy.

Arakýlar kóp qyrylǵandyqtan, ári ólikterdiń bári dalada qalǵandyqtan burynǵysha qasıettep, qaraly bımen joralǵy jasap jerleýge mursha bolǵan joq. Ólimniń bári de janǵa batatyn ǵapyl ólim. Biraq solardyń bárinen de Kıakýge, Kıakýdiń sheshesi men ákesine qatty batqany — Sarıdyń ólimi. Jalǵyz ózi kósem denesin alyp shyqqanda, jaýǵan oqtyń biri darymaı, aman shyqqan Sarıdyń áldeqalaı qańǵyǵan oqtan qaza tabýy eshqashanda orny tolmas ókinish boldy.

Qarańǵy syz ormanda túnep shyqqan qalyń el tań saz bere taǵy da jolǵa shyqty.

Áldeqandaı jalpaq ózenniń arǵy betine ótkennen keıin, uzaq joldan tıtyqtaǵan arakýlar qonys tebý maqsatymen lashyqtar turǵyza bastaǵan. Biraq adam balasy aıaǵyn baspaǵan bul ólkede shekteı shubatylǵan aıdahar men alıgatorlardan basqa maqulyq kezdesken joq. Úsh adamdy kelgen kúni jylan shaǵyp óltirdi. Balyqqa, ańǵa ketken erkekter birneshe kún qatarynan qur qol qaıty. Ashtyq bastaldy. Shóptiń tamyryn talshyq etken arakýlar shetterinen kúp bolyp isip ketti.

Aqyry ýaıymnan qusa bolǵan jaraly kósem aı tolysqan kúni ý iship óldi de, taıpanyń qalǵan basshylary keńes ótkizip, tirshilikke qolaısyz, qaıyrsyz jerden kóshý kerek degen baılamǵa keldi. Kelesi kúni lashyqtaryn órtep, kósemniń súıegin zembilge salyp, qalyń el taǵy da údere kóshti. Bul bir tiri jandy tirshilikten túńildirgen, dushpannyń basyna tilemeıtin, ómiri esten ketpes beınetti kúnder edi.

Bala-shaǵasymen ubap-shubap, azyp tozǵan arakýlar taǵy da birneshe kún jol júrip, áldeqandaı beıtanys taýdyń etegine toqtady da, sol araǵa birjola qonys tepti. Baspanalar turǵyzyldy. Qaraly bıler birneshe kúnge sozylyp, kósemniń súıegi jerlendi.

Kúnder ótti. Kún ótken saıyn jańa qonystyń jaıly oryn ekeni sezile bastady. El esin jıyp kúndelikti ádet-ǵuryp, dinı joralǵylar qalypqa tústi. Júrek jutqan Kanato kósem bolyp saılandy. Baqsylar burynǵysha kún batar aldynda otty qorshap, temeki tútinin burqyratyp jyn-periler rýhyn qýalap, perishtelerden shapaǵat tileıtin boldy. Erkekter maska jasap, áıelder toı nanyn pisirip, tátti sýsyn daıyndap tolyq aı meıramyna ázirlene bastady. Tek Kıakýdyń ákesi ǵana ádetten taıyp eki-úsh ret orman taýdy aralap qaıtqannan keıin, qaıtyp alys saparǵa attanǵan joq. Kún saıyn zikir salyp, aýrýlardy emdeıdi. Túni boıy lashyq ishin kók tútin qylyp, shóp qaınatyp, dári jasaıdy.

Ákesiniń lashyq ishinde táýiptik quryp, qansha ýaqyt sarǵaıǵany esinde joq. Uzaqqa sozylǵan jańbyr tasqyny aıaqtalyp, balyqshylar súńgi, aýlaryn qaıyqqa tıep, jolǵa daıyndalyp jatqanda, ákesi óziniń kómekshileri bolyp sanalatyn alty baqsyny lashyǵyna jınap aldy.

— Arakýdyń ataqty alty baqsysy — dedi ol túregep turyp asyqpaı temeki tútinin burqyratyp. — Jaratýshy kýá, arakýlar ómir boıy, ózgege qıanat qylyp kórgen joq, biraq óziniń kórgeni ómir-baqı qıanat.

Araký ádildikpen birge jaralǵan. Ádildik ólgen kúni qosa ólmek... Endeshe dúnıede ádildik joq, sol sebepti biz de ólmekpiz!.. (Alty baqsy otqa telmirgen júzderin kóterip, úlken baqsyǵa tańyrqaı qarady). Aq adamdar ata meken jurtymyzdan qýyp shyǵyp, jan baspaǵan meńireý batpaqty ormanǵa tyqty. Batyr uldarymyzdy óltirdi. Araký taıpasynyń atam zamanǵy asyl qoımasy jaý qolynda. Biraq meniń aıtarym ol emes... Araký jurtyna keseldi dert jabysty... Juqpaly dert!! (Záreleri ushqan bahsylar oryndarynan atyp-atyp turdy). Ol lashyqtardy órtep, qonys aýdaryp qutylatyn dert emes... Men kósem ólgen batpaqty ormannyń neǵylǵan jer ekenin endi bildim. Ol jyn-periler rýhy jaılaǵan indet ordasy. Bizge indet tarady. Bul óte baıaý taraıtyn, urpaqtan urpaqqa juǵatyn qaterli indet. Araký úshin budan qaterli jaý qalǵan joq... Araký taıpasyn osy kúnge deıin kósemder men batyrlar ǵana jan berisip, jaý qolynan aman alyp kelip edi. Endi myna jaýdan qalyń eldi saqtap qalý eshqandaı kósemniń de, batyrdyń da qolynan kelmeıdi. Olardyń eshqaısysy da saqtap qala almaıdy. Tek biz ǵana, myna biz ǵana saqtap qala alýymyz múmkin. Eı, ataqty alty baqsy! Endigi bar úmit bizdiń moınymyzda... Men barlyq ormandy taý tasty kezip kıeli shóp izdedim. Osy indetke shıpa bolar ózim biletin bir shópti taba almadym. Ol shóptiń Kún mekeni qasıeti jasyl kóldiń mańaıynda, taý eteginde ósetinin jaqsy bilem. Endigi sheshim sol eski meken jurttan shóp dári ákelý. Jaratýshydan jaqsylyq bolyp tiri oralsaq, araký eliniń baǵy ashylar. Ózimniń kishkene ulymdy ala baram... Dári jasaýdy osyǵan úıretem... Kıeli qupıa balaǵa ǵana qalatyn mura... Áıtpese dýa qashady. Araký úshin jan pıda!

— Jan pıda! — dedi baqsylar bir aýyzdan.

Ákesi Kıakýdy qasyna shaqyryp, otqa qaratyp otyrǵyzdy.

— Bir úmitim — osy ulym. Mendegi barlyq qasıet, kıe osyǵan qalmaq...

Búginnen bastap meniń jalǵyz ulym Kıakýdy arakýdyń segizinshi baqsysy dep bilińder.

Baqsylar otty qorshap tizerleı otyrdy. Ákesi ottan janyp jatqan butaqty kóterdi de:

— Ant ber! — dedi Kıakýdyń qolyna ustatyp jatyp.

Kıaký ne derin bilmeı jaltaqtap ákesine qarady.

— Men araký taıpasynan shyqqan Uly baqsy Choro balasy — Kıaký... — dedi ákesi aıbarly bıik únmen aýzyna sóz salyp.

— Men araký taıpasynan shyqqan Uly baqsy Choro balasy Kıaký, — dep qaıtalady Kıaký.

— Araký jurty úshin qurbandyqqa ázirmin!

— Araký jurty úshin qurbandyqqa ázirmin!

— Búkil baqsylyq ǵumyrymdy...

— Búkil baqsylyq ǵumyrymdy...

— Arakýlarǵa arnaımyn.

— Arakýlarǵa arnaımyn!

Ákesi ekinshi qolyndaǵy temeki tolǵan qamys keýegine ot saldy da Kıakýdyń aýzyna taqap:

— Bir sor! — dedi.

Kıaýký soryp qaldy da, qaqalyp-shashalyp sheginip ketti. Qalǵan baqsylar da temeki tútininen bir-bir soryp, otty qorshap jaqsylyq rýhyna minajat qylyp duǵa oqydy. Bári de Choro uly Kıakýdy araký taıpasynyń segiz baqsysynyń biri dep moıyndady.

Sol túni ákesi Kıakýge kıeli shópten dári alýdyń jolyn úıretti. (Árıne, elý jyl ótken aralyqta osynaý qupıa ósıetti qansha tyryssa da eske túsire almas edi. Biraq ákesiniń qulaǵyna sybyrlap:

— Umytpa, shıpa dárini jasaýdy dúnıede eki-aq adam biledi. Biri Uly baqsy Choro. Ekinshisi — onyń kishi uly Kıaký, — degen sózi áli esinde). Tań ata segiz baqsy moıyndaryna dorbalaryn baılap, qarý-jaraqtaryn asynyp, arýaqtardan medet surap jolǵa attandy.

Ózenniń aǵysymen tómen júzip, sáske shamasynda jaǵaǵa toqtap, bular qaıyqty japyraqtarmen jaýyp jasyrǵannan keıin, jabaıy shoshqalar salǵan jolmen keshke deıin júrip, alasa taýǵa shyqty.

Kún áýedegi bulttardy qyzyl ala nurǵa boıap batyp barady. Alystan munartqan kókshil tuman birte-birte ymyrt qushaǵyna sińip kúńgirt tartty.

Kenet aıaq astynan nóser tópep quıyp ketti de, jolaýshylar taý irgesindegi úńgirge tyǵyldy.

— Ótkinshi jańbyr, — dedi baqsylardyń biri, — jel aıdap barady.

Biraq jańbyr basylǵan joq. Tynymsyz shaqyrǵan baqalardyń shyryly men alıgatorlardyń kúrkiregen qorqynyshty únderin, alystan talyp jetken qulama sýdyń sarylyn estip, túni boıy otyrýǵa týra keldi. Eleń-alańda turǵan baqsylar, jalǵyz aıaq jolmen kún shyǵa ózen jıegine jetti. Odan keıin áldekim tyǵyp ketken qaıyqqa otyryp, qulama sýǵa deıin júzdi. Kelesi kúni tasqa órmelep, taýdyń arǵy betine ótip, ózen jaǵasyna túnedi.

Tań ata qalyń orman ishindegi áldeqashan ań júrmegen eski súrleýge túsip, esh jerge aıaldamastan tús aýǵanda araký taıpasy jaılaǵan ólkeniń shekarasyna kirdi.

Ómiri jaryq kórmegen túnek jynys setinep, kún sáýlesi nuryn tókken ashyq aspandy, jemis aǵashtary samsaǵan máýeli, kógildir, kóńildi bir ólke bastaldy. Aıaq basqan saıyn pisken banan, jańǵaq, papaı, mango jemisteri kózge urady. Shýyldaǵan qustar úni, totyqustardyń barqyldaǵan turpaıy daýystary erekshe qýanyshty birdeńeni bildirip turǵandaı, toı bolardaǵy dabyra-shýǵa uqsap tur. Aǵash bastarynda otyrǵan uzyn júndi baqyraýyq maımyldar jolaýshylarǵa birtúrli unatpaǵan ári muńdy pishinmen beı-jaı qarap, jandaryna taqaı túskende jylan shaǵyp alǵandaı oqys yrǵyp, ormandy bastaryna kótere shýlap, tym-tyraqaı qashady. Al odan ári tym bıikte otyrǵan kishkentaı uzyn quıryq, tyqyr maımyldar butaqtan-butaqqa sekirip, bulardyń sońdarynan erip, ysqyryp, jańǵaq jemis laqtyryp, ózderinshe qýalaǵan bolady. Adamdar uzap ketkende óz isteriniń nátıjesine qýanysh bildirgendeı kúlkige uqsas shıqyldaǵan bir dybystar shyǵarady.

Jolaýshylar saqtyq úshin súrleýden burylyp, qarańǵy túskenshe jolsyzben júrdi. Túnniń bir ýaǵynda olar jolaı tergen jemis-jıdektermen tamaqtanyp, kóz shyrymdaryn alý úshin kók shópke qaz-qatar jaıǵasty.

Kelesi sáske túste bular mejeli jerge jetip toqtady. Bul taýdyń tegistelgen qyrat tárizdi dóńes irgesi eken. Kıaký Kún mekeni bolǵan kıeli kóli qaısy eken dep mańaıyna qansha qarasa da eshteńe kóre almady.

Baqsylar ormannyń qaq ortasyndaǵy alyp molaǵa uqsaıtyn dóńes qyrattyń tasty betkeıinen shóp qazýǵa kirisip ketti. Kıaký ákesiniń buryn-sońdy dál búıtip jantalasyp jumys istegenin kórgen joq edi. Jarqanat shaǵyp esirik býǵan adamsha, baltasyn alasura siltep, seldir japyraqtary sarǵaıa bastaǵan, tyrbyq qýraıǵa uqsas, tikenekke, shyrmaýyqqa, gúlge uqsas birneshe shópterdiń tamyrlaryn tynbaı qazdy.

Aqyry kún qyzýy qaıta tamyrlar topyraqtardan tazartylyp, árkimniń dorbasyna teń bólip salyndy. Sodan keıin baqsylar aqyrǵy ret júrek jalǵap, jaratýshy uly kúshke sıynyp duǵa oqydy.

— Qozǵalaıyq, — dedi Kıakýdiń ákesi baltasyn beldigine qystyryp jatyp.

Kıaký ornynan turdy. Áldenege kóziniń aldy qaraýytyp, júregi shymyrlap, syzdaǵandaı boldy. Ol munysyn eshqashanda jaqsylyqqa jorymaıtyn edi. Syldyr etken dybystan seziktenip, artyna jalt qaraǵanda, buta arasynan myltyǵyn kezep, aspaı-saspaı jaqyndap kele jatqan aq adamdy kórdi.

Ákesi:

— Qashý kerek, — dedi aqyryn ǵana.

Ol osyny aıtyp, múlde jaıbaraqat turdy da, kóz ilespes shapshańdyqpen belindegi baltasyn sýyryp alyp, jiberip qaldy.

Myltyq daýsy da gúrs etti. Kıakýdyń sońǵy kórgeni — qalpaǵy ushyp qulap bara jatqan aq adam men keýdesin ustap bir búıirlep shókken ákesi.

Baqsylar Kıakýdy súıreı-múreı qalyńǵa kirip úlgirdi. Kıakýdyń kózi qaraýytyp, basy aınaldy. Qulaǵy shyńyldap, basqa dybysty estigen joq. Bireýler aýzyn basyp tunshyqtyryp jatqan sekildi. Talyqsyp baryp kózin ashqanda ózin dyryldata súıretip júgirip kele jatqan jalǵyz kóz baqsy Kýrareni kórdi. Qaıdan ekeni belgisiz tarsyldatyp atyp jatyr. Kesilgen aǵashtardyń tusyna kelgende Kýrare Kıakýdy emshektegi bala qusatyp, qoltyǵyna qysyp aldy. Óstip qansha júgirgeni belgisiz, Kýrare áldenege súrinip etpetinen qulady da, Kıaký birneshe qadam jerge ushyp ketti.

— Beri... Beri!..

Kıaký tomarǵa qatty soǵylǵan basyn ustap, máńgirep, Kýrareniń ne aıtqanyna túsinbeı, alaqtap qaraı berdi.

— Beri kel deımin, tez...

Kıaký men Kýrare qalyń tikenek aǵashtyń arasymen denelerin qan josa qylyp, shóp basqan tereń saıǵa qulaı ketti.

Tym jaqynnan dabyrlaǵan dybystar estiledi. Álden ýaqytta, myltyqtaryn kezeı ustaǵan úsh aq adam bular tyǵylǵan saıdyń dál janyna kelip, óz tilderinde uzaq daýlasty. Art jaqtan taǵy bir toby qosyldy. Olar bir-birlerine ár tusty qoldarymen kórsetip, ý-shý bolyp, daǵdarysyp, sodan keıin myltyqtaryn kezep ustaǵan kúıleri jan-jaqqa bet-betterimen tarap ketti.

Aspannyń teń jartysyn qyp-qyzyl etip kún batty. Orman ishine ymyrt tunyp, álden soń tas qarańǵy meńireý túnge aınaldy. Kýrare dorbasyn Kıakýge qaldyryp, saıdan eńbektep shyqty. Qarańdap biraz jerge deıin baryp, odan ári kómeski eleske aınalyp, aqyry tún qushaǵyna sińip joq boldy.

Jel turyp, aǵash bastarynyń shýyly estildi. Nóser tópelep quıyp ketti. Álde qaıdan sarqyraǵan saryl estildi.

— Kıaký,  — dep sybyrlady áldekim. Kıaký selk ete tústi de, saıǵa eńbektep túsip kele jatqan Kýrareni kórdi.

— Bári de... — dedi ol entigin basa almaı. — Bári de.., Tiri qalǵan eshkim joq... Bári de...

Jarq ete qalǵan naızaǵaı otynan malmandaı bolǵan Kýrareniniń sepkil júzi, adyraıǵan jalǵyz kózi, arqasyndaǵy dári shópter salynǵan birneshe dorba kórindi.

Kýare men Kıaký saıdan eńbektep jyljyp, ashyq alańǵa odan ári jalǵyz aıaq joldyń jıeginen bastalatyn qalyń aǵashqa kirgenshe bastaryn kótergen joq. Odan keıin naızaǵaı jaryǵymen baǵdar jasap, ózenniń ótkel beretin etegine qaraı júrdi. Nóser ústi-ústine tópelep, álden soń qatty jel kóterildi. Aǵashtar sýyldap áldeqandaı beımaza shańqyldaǵan qustar úni men sarqyraǵan saryl qosylyp azan-qazan úreıli shýylǵa aınaldy.

Tún ortasy aýa nóser basylyp, jóńkilgen bult arasynan aı syǵalap, aldan aǵarańdaǵan boz munar shyń kórindi.

— Bul bizdiń burynǵy ańshylar turaǵy, — dedi Kýrare arqasyndaǵy dorbasyn túzep jatyp. — Lashyq turatyn... ot jaǵatyn shaqpaq ta bolatyn...

Munar seıilip; aı sáýlesimen jarqyraǵan sur jartas, tómende qap-qara bop týlap aqqan asaý ózen arnasy aıqyn kórindi. Kýrare tóbesin pálma japyraqtarymen japqan, ishi qurǵaq, alasa lashyqty op-ońaı tapty. Kıaký daıyn turǵan aspaly gamakqa qısaıa ketti de, ákesiniń ólimi janyna jańa batqandaı, solqyldap jylap qoıa berdi.

— Uly baqsy Choronyń ólimi eń aýyr ólim. — Kýrare irgedegi qurǵaq butaqtardy jınap ot tutatty. — Biraq sen tiri qaldyń. Ákeń óziniń bar qupıasyn saǵan qaldyrǵan. Qazir senen qymbat eshkim joq. Sondyqtan jarylqaýshy rýhtyń jaqsylyǵyna rahmet aıtpaý kúpirlik bolady.

Odan keıin Kýrare Kókshil Munar taýyna qabylan aýlaýǵa barǵandaǵy kórgen qyzyqtaryn, jaraly qabylandy qansha kún qýǵandaryn, (sol joly Chapý batyrdy ormandaǵy áıel perisi arbap jynurtyp jibergenin) ózine atylǵan jaraly qabylandy qalaı shanshyp óltirgenin aıtty. Osydan barysymen Kıakýdi ózimen birge ańǵa alyp shyǵatyn bolyp kelisti.

Kýrare sózine qaraǵanda búgingi úlken apatqa onsha qabyrǵasy qaıysyp otyrmaǵan sekildi. Biraq tabıǵatynda zerek týǵan kishkene bala Kýrareniń daýysyndaǵy dirilden, «osynyń bári birdeńe úshin, ol birdeńe bizdiń bárimizden bıik, bizdiń qazamyzdan da, Uly baqsy Choronyń qazasynan da bıik, sen kishkentaı bolǵanmen arakýdyń segiz baqsysynyń biri bolyp sanalǵansyń, sondyqtan túsinýge tıistisiń ǵoı» degen oıdy ańǵarmaı qala almady. Eki jolaýshy kún shyǵa jolǵa túsip, Jylanbas taýyn betke alǵan. Keshke qaraı ábden qaljyraǵan Kıakýdy Kýrare arqalap aldy. Kún batty. Kýrare ot jaǵyp, tańerteńgi ustaǵan balyqtardy pisirdi. Onyń joramaly boıynsha erteń qalaıda ózen jıeginen qaıyq kezdesýge tıisti.

Kelesi kúni bular ózderi meje tutqan Jylan bas taýynyń etegindegi ózenniń ótkeldi tusyna sáske túste kelip jetti.

Aınalasyna qolmen otyrǵyzǵandaı qaz-qatar pálma aǵashtary ósken sarǵysh tústi ózenniń jaǵasynda tóńkerýli qaıyq jatyr. Aldyńǵy kúngi jańbyrdan ózen sýy kóterilgenge uqsaıdy. Aǵysy qataıyp, saryly kúsheıe túsken.

Kýrare qaıyqty qolymen kórsetip, qýanǵannan yrjıa kúlip, áldene aıtqysy kelip Kıakýge buryla bergeni sol edi, dál jaqynnan myltyq daýsy gúrs ete qaldy. Kýrare etpetteı qulady.

— Qash! — dedi jer tyrnap jatyp.

Kıaký qashyp úlgirgen joq. Aldynan da, artynan da myltyq kezengen birneshe aq adam lezde qorshap aldy. Saqal-murty ósip ketken uzyn boıly bireý mańyndaǵylarǵa óz tilinde birdeńe aıtty da, aıaǵymen Kýrareni shalqasynan aýdaryp:

— Altyn qaıda? — dedi araký tiline uqsas bir tilde. — Altyn taba alasyń ba? Qaı jerde altyn?..

Kýrareniń qulaǵynan qan ketti.

Saqaldy uzyn jerge bir túkirdi de, myltyǵyn tirep turyp Kýrareni dál bastan atty. Burylyp Kıakýge qarady. «Muny qaıtsem eken» degendeı sál oılanyp turdy da, qus atqandaı emin-erkin beı-jaı sezimmen myltyǵyn kóterip kózdeı bastady.

Kıaký dir ete qaldy. Áldeqalaı qorqynysh sezimi joǵalyp, áldenege túsinbeýshilik, «endi qaıter eken» dep, asyǵa kútkendeı tynyshsyz, esirik kúı bıledi. Ol saqaldy uzynnyń janynda turǵan eresek balanyń áldene dep jalynǵanyn, saqaldy uzynnyń kúlip basyn ızep, oǵan qolyndaǵy myltyǵyn bergenin, endi muny balanyń kózdeı bastaǵanyn kórip turdy. Bala dál janynda sileıip turǵan osynaý adamǵa uqsas «maqulyqqa» tıgize salýdy min kórdi me, qolymen qash degendeı belgi berdi. Kıaký meńireıip tura berip edi, taǵy da qolyn siltep «qash» dedi. Áldebireý jerden tas alyp laqtyrdy. Kıaký balanyń siltegen jaǵyna — qaraı júgire jónelgende, myltyq gúrs ete qaldy. Kıaký kilt toqtaı qaldy da, ózine eshqandaı oqtyń tımegenin sezdi. Burylyp ózin atqan topqa qarady. Bala «nege toqtaısyń» degendeı qolyn siltep yzalana aıǵaılap tur eken. Taǵy júgirdi. Taǵy da gúrs ete qaldy Tıgen joq. Shala esti kúıde burylyp taǵy qarady. Qalpaq kıgen, jup-jýan bireýi «endi bylaı júgir» dep qol siltep tur eken. Kıaký jel qulatqan banan aǵashyna qaraı júgirdi. Tula boıy ózine yryq bermeı qalshyldap, sanasynda áldeqalaı beı-bereket alasapyran bir túısik, aqyrǵy demdi bitirip, máńgi azap shekpeıtin tynyǵýdy asyǵa tilegendeı, «qazir, mine, mine, qazir bári de bitedi, tek tezirek, tezirek» deıtin sekildi. Bolmashy oılar, elester, úreı túısikter, dál qazirgi janaı ótip jatqan myltyq oǵyndaı, zý-zý eles berip joq bolyp jatyr.

Balanyń buryn myltyqpen kóp áýes bolmaǵany baıqaldy. Tıgize almaǵanyna yza bolyp, qyzaryp jylarman halge keldi. «Endi bylaı qash» dep ózendi siltep, taǵy da syǵalap kózdeı bastady. Ersili qarsyly júgirý men úreıden qatty alqynǵan Kıaký qarsy aldynda burqanyp aǵyp jatqan ózendi kórdi. Álde qalaı esi kirip «qutylý kerek, ólmeý kerek» degen túısik ap-anyq eles berdi.

Endi gúrs ete qalǵan myltyqqa da, arttaǵy toptyń aıǵaıyna da mán bermeı, zymyraǵan boıy jartas ústinen ózenge bir-aq sekirdi. Qulap kele jatyp eshteńe oılap úlgire almady. Tek bıikten júregi órekpip, jel ekpini tynysyn bitep, úreı býdy... Muzdaı sýǵa kúmp bergende sińiri tartylyp qala jazdap baryp jazylyp ketti. «Basymdy shyǵarsam atyp tastaıdy» degen qorqynyshty oıdan birjola sý astynda qalýǵa rızalyq tárizdi soqyr sezim ıektep, aǵys ekpinimen áreketsiz shym bata bergen ol álden soń demi azaıyp býlyǵyp (álginde ǵana sanasynda ap-aıqyn eles bergen oı-sezimder ǵaıyp bolyp), essiz jantásilim kúıde sý betine shyǵýǵa, aýa jutýǵa alasurdy. Aǵys ekpini baǵytyn ózgertip jibergen sekildi, bir búıirge úıirip, zymyratyp áketti. Úzdigip, demi bitip, sý astynda kózi sharasynan shyǵa aınalyp ketken Kıakýdyń ishine sý ketkende «óldim» degen asa qorqynyshsyz aqyrǵy oı sanasyn sharpyp ótti. Sodan keıingi sezgeni — qolyna ilikken jyltyr tas, kókiregin jaryp engen ashshy dem. Kıaký ishek-tamyrlary qaqyrap, ózegi úzilerdeı ústi-ústine shashaldy, artynsha laqyldatyp qusa bastady.

Birazdan soń boıy beı-jaılanyp, deneleri bosap, tynyǵýdy ańsap sál jatty da, óziniń qarańǵy úńgir ishinde jatqanyn kórip, sarqyraǵan aǵys dybysyn estip, qaltyrap qoıa berdi. Úńgir jartas astymen aǵysty buryp áketetin bir ıirim sala tárizdi. Bozamyq sáýle berip, joǵary órlegen úńgir túbinen dem sekildi bir lep keledi. Jaǵa tustan aq adamdardyń dabyrlaǵan daýystary emis-emis estilip tur.

Kıaký jip-jińishke qoldarymen tasqa súıenip biraz turdy da, sýdy keship úńgirdiń túbine qaraı endi. «Qaıda baramyn, ne isteımin, ne isteımin» degendi oılap jatpady. Bileýlengen jyqpyl sur tastarǵa alaq-julaq qarap tyń-tyńdap, úńgir boılap jyljı berdi. Biryńǵaı dymqyl aýadan tas bederin búrkegen kók qynalar attaǵan saıyn aıaǵyn jup-jumsaq jandy denege tıgendeı túrshiktirdi. Ol uzaq júrdi. Júrgen saıyn úńgir ishi keńeıip, qańyraǵan qarakóleńke jer asty keńistigine aınaldy. Kıaký sáýleniń qaıdan kelip turǵanyn ańǵara almady. Alystap ketken záýlim tas qabyrǵalardyń eteginen úńireıgen qap-qarańǵy tesikterdi kórdi. Joǵarydan sýyldaǵan dybystar estilip tur. Kıaký baǵdar aıqyndaý úshin toqtap jan-jaǵyna qarady.

Kenet jal-jal bolyp úıilip qalǵan qulama kesek tastar arasynan tańǵajaıyp bir qubyjyq bas kórindi. Jansyz beınedeı qybyrsyz qatyp qaldy da, lyp etip ilgeri jyljyp, taǵy da tasqa uqsap qata qaldy. Kıaký qubyjyq bastyń qaıda qarap turǵany belgisiz baqyraıǵan kózderin, búlkildegen qatparly jem-saýyn, múıiz jalyn, aqyrynda adam saýsaǵyna uqsaǵan tas bujyr aıaqtaryn kórdi. Bas ilgeri taǵy bir jyljyǵanda, es-tússiz sileıip qalǵan Kıaký qubyjyq deneniń kádimgi dáý kesirtke ekenin tanydy. Jalma-jan jerden tas alyp, jiberip qaldy. Shaq ete qalǵan dybyspen birge úńgir ishi saldyr-gúldir kúńirenip, tóbeden gúrs-gúrs qulaǵan tastar aınalany qap-qara tozańǵa kómdi. Et-petten qulaǵan Kıaký inge kirýge tyrmysqan tyshqandaı qulama jaıpaq tastyń irgesine basyn tirep, typyrlaı berdi. Oıran basylyp, shań seıilgennen keıin de, dirildep, esin jıa almady. Úńgir ishi birjola tynyshtalyp, joǵarydan sýyldaǵan dybystar qaıta estildi. Kıaký óziniń tiri ekenine sengisi kelmegendeı, basyn kúmánmen aqyryn kóterip, mańaıyna kóz tastady. Ornynan turyp, jel soǵyp turǵan baǵytpen qozǵala bastady. Aıaǵyn tilgen qıyrshyq tastarǵa da, jiberip qoıǵan kishi dáretine de kóńil aýdarǵan joq. Úńgir joǵarylaǵan saıyn tastan tasqa órmelep jantalasa umtyldy. Óstip qansha ýaqyt júrgeni belgisiz, qulaq kesken jym-jyrt tynyshtyqtan esin jıdy. Eshteńe kórinbeıdi, kórdiń ishine túsip ketkendeı tastaı qarańǵy. Kıaký óziniń tarsyldaǵan júregi men entikken dybysyn ǵana estip tur. Jel de bilinbeıdi. Tańqalarlyq meńireý kúı. Júregi onan saıyn tarsyldap, tirshiliktiń aqyrǵy shegine jetkendeı sezimge tirelgen ol, endi bir oqys dybystan jyndanyp keterin kámil sezindi. Aldyn sıpap, tórt aıaqtap jyljydy... Lep bilindi. Úńgir qabyrǵalary kilt ońǵa kóterilgende bozamyq sáýle, odan keıin aqsha bult qalqyǵan kógildir aspannyń alaqandaı bóligi kórindi. Kıaký denesin tasqa soǵa-moǵa úńgirden shyǵyp, jarqyraǵan keń dúnıeni, kókke órlegen Jylan bas taýynyń shyńdaryn, etektegi tutasqan qalyń ormandy kórdi. Ol budan árige shydaǵan joq. Jumsaq qumdaýytqa otyra berip esinen tandy...

Esin jıǵanda záýlim aspanda ulpa bulttar úıirilip, qyzýy qaıtyp qyzǵylt tartqan kún kókjıekke eńkeıip qalǵan eken. Óne boıy saldyrap, kózine quıylǵan terdi súrtýge shamasy jetpeı qımylsyz jatty da, óziniń qaıdan kelip, qaıdan shyqqanyna, ne ǵyp jatqanyna túsinbeı del-sal kúıge endi. Búkil sanasyn meńdegen bir álsizdik odan ári oılatpaı, tek sol túsiniksiz kúıge deıin ǵana sezinýge mursha berip, «óstip jata ber, eshteńege túsinýdiń qajeti joq, túsinbeı-aq qoı, jata ber... jat..., jat!..» dep turǵan sekildi. Áreń degende jartas basynan ózenge zymyrap kele jatqan sáti men qubyjyq kesirtkeni jáne úńgir aýzynan kóringen alaqandaı aq sharby bultty esine túsirdi. Sodan keıin álgi kórinisterdiń arasyn baılanystyratyn eshteńe taba almaı uzaq jatty. Aqyry Kýrareniń óliminen bastap, basynan keshirgen oqıǵalar esine túskende, qaıtadan júregi qozǵalyp, óne boıyn úreı bıledi. Táltirektep ornynan turyp, Jylan bas taýynyń shyńyna qarady. Sonda baryp óziniń taý asty úńgirimen shyńnyń ekinshi qabatyna shyqqanyn jáne sáske tústen kún eńkeıgenshe jer asty jolynyń azabyn shekkenin túsindi. Dirildep basy aınalyp, kózi qaraýytty. Biraq ol kóp uzamaı-aq munyń bári eske túsirgennen týǵan qorqynysh dirili emes kádimgi bezgek aýrýy ekenin anyq sezindi. Denesiniń qyzýy kóterilip, diril onan saıyn kúsheıip barady. Kıaký ákesiniń táýiptik ósıetteri esine túsip dorbasynan japyraq alyp shaınady.

Kún batyp, bult arasynda qalyp qoıǵan sońǵy qyzǵylt reń shapaqtar da sónip, qas qaraıdy. Tóńirek tutas túnerip, túnge aınaldy. Etektegi ormannan qustar shýlap, alıgatorlar kúrkirep, baqalar shyryldady. Kókjıekten aı kóterilip, ala bulttardyń arasymen asyǵa júzip barady. Áregidik adamnyń jylaǵan daýsyna uqsaıtyn tańǵajaıyp qorqynyshty bir dybys suńqyldaıdy.

Kıaký qurǵaq japyraqtarǵa tas qashap ot tutatyp, ústine butaq úıdi. Ottyń cap jalqyn jalynyna meńzeń qaraǵan kúıi qaltyrap-dirildep uzaq .otyrdy. «Endi ne isteýim kerek» — dep oılap kórip edi, biraq aqyl-sanasy oǵan jaýap bermedi. Aqyry boıdy bılegen álsizdik erkin alyp, jyly qumnyń ústinde qalaı uıyqtap ketkenin sezgen joq.

Erteńine túske taqaǵanda bir-aq oıandy. Shaqyraıǵan kúnnen kózin asha almaı, zirk-zirk etken yp-ystyq basyn qolymen qysyp, endi «ne isteýim kerek» degendi oılap biraz turdy. Kenet ákesiniń ólimi, búkil baqsylardyń ólimi, óziniń araký taıpasynan alysta meńireý qalyń orman ishinde japadan jalǵyz tirshilikten úmitsiz kúıde qańǵyp qalǵany esine túskende, qoryqqannan júregi shanshyp, kózi qaraýytty. Jylaǵysy keldi, jylaı almady. Jerge basyn uryp turyp jyǵylyp, kemseńdeı berdi. Biraq ol qansha jylasa da, qansha jalbarynsa da, aıaýshylyq bildirip, kómek kórsetetin eshkimniń joq ekenin jaqsy bildi. Bilgendikten ornynan turyp kesheden beri sheshe almaı qoıǵan «endi ne isteýim kerek» degen suraqty ishteı taǵy qaıtalady. Art jaqtan áldene sybdyr ete qalǵandaı boldy. Kıaký selk ete týsti. «Aq adamdar, aq adamdar izdep júr!» Kıakýdiń denesi muzdap júre berdi. Jalt qaraǵanda buta-butadan qarǵyp qashyp bara jatqan elikti kórdi, biraq «aq adamdar júr, bul jerdi solar mekendeıdi, kázir kezdesedi» degen úreıli oıdan júregi qaıtyp ornyna túspedi.

Jalma-jan dorbasyn beline baılap, súrinip, qabynyp etekke tústi. Kún sáýlesi kórinbeıtin qalyń jynystyń ishine kirgende azdap esin jıdy. Ózegi talyp ashyqqanyn, ári shóldegenin sezdi. Kún batarda japyraqtar búrkep, kózge kórinbeı syldyrap aǵyp jatqan jalǵyz aıaq jol sekildi, jip-jińishke bulaqtan sý ishti. Al jeıtin eshteńe joq edi. Maımyldar men qustardyń jarqanattardyń kózderinen tasada qalǵan jemister tym bıikte. Jerge túsken jańǵaqpen júrek jalǵaǵan boldy.

Qaıda kele jatqanyn ózi de bilmeıdi. Orman ishi qalyńdap, aıaq alyp júrýdiń ózi qıynǵa tústi. Tutasqan qalyń shyrmaýyqtar men japyraqtardy jolynan tazartyp otyrýǵa Kıakýdyń shamasy jetpeıtin. Sondyqtan álsin-álsin keri sheginip, maǵynasyz júristi qaıtadan basynan bastaýǵa týra keldi. Qas qaraıǵanda qabattasa ósken pálma aǵashynyń ortasynan uıyqtaıtyn qurǵaq jer tapty. Túnge qaraı orman ishi qorqynyshty shýǵa toldy. Alıgatorlardyń kúrkiregen daýystary, baqalardyń tynymsyz shyryly, tún qustarynyń shaqyrǵany jáne taǵy da sol adamnyń óksip jylaǵanyna uqsaıtyn sumdyq úreıli dybys tań atqansha bir basylǵan joq. Kún shyǵa jeýge jaraıtyn tamyr, japyraqtar izdedi. Alasuryp qustarǵa, maımyldarǵa júgirdi. Jańbyrdan irkilgen qaqtan buzylǵan sý ishti. Sybdyr etken dybystan shoshyp, búkil ýaqytyn maǵynasyz qashýmen ótkizdi. Ol bárinen de qoryqty. Qorqaý alıgatorlardan da, jylandardan da, órmekshi, búıilerden de, jarǵanat pen qaraqurttan da, qumyrsqanyń ıleýinen de, qabylan men ilbisiden de qoryqty. Biraq oǵan osylardyń bárinen de eń qorqynyshtysy — adam edi. Jaratýshy qudiretke myń mártebe tabynyp «tek adam balasyna kezdestire kórme» dep jalyndy. Óıtkeni ol jer betinde adamnan ótken qaterli meıirimsiz maqulyqtyń joq ekenin jaqsy bildi.

Tórtinshi kúni ashtyq azaby adam tózgisiz jaǵdaıǵa jetti. Ne istep kele jatqanyn ózi bilmeı, kóz aldyna áldeneler elestep, sandyraqtaı bastady. Ol kóńirsitip balyq pisirip jatqan sheshesin kórdi. Sheshesi bir qolymen ulý qabyǵyna shúpildete quıylǵan tátti sýsyndy kótere ustap, ıegimen balyqty kórsetedi.

«Aldymen balyqty jep al dep jatqany-aý, — dep oılaıdy Kıaký ishinen, — sýsyndy sodan keıin ishkenim durys qoı... Sonda bul ne? Tolyq aı meıramynyń bastalyp ketkeni me?... Isi qalaı kóńirsıdi óziniń! Shirkin!...»

— Tezirek ber endi! — deıdi Kıaký kúbirlep — Káne...

Kıaký ózinen bes qadamdaı jerde ıretilip jatqan anakondy (aıdahar jylandy) kórip esin jıdy. Anakondy uıyqtap jatqany, álde ańdyp jatqany belgisiz, kók teńbil alabajaq jondary kúnge shaǵylysa jyltyrap, basyn kórsetpeı ot ornyndaı aýmaqta qımylsyz jatyr. Kıaký shegine berip, shalqasynan qulady da, ári qaraı ne bolǵanyn bilmeı qaldy... Álden ýaqytta bir eski súrleýdiń boıynda júgirip kele jatqan kúıinde esin jıdy. Endi ol esinen aırylyp shalyqtap júrip, alıgatorlardyń aýzyna ózi túsýi múmkin ekenin bilip, úreıi ushty.

Úreı ony esinen tandyrdy, ári esin jıdyrdy. Keshkilik seldetip nóser quıdy. Kıaký sezinýden qalǵan bir doǵal túısikpen osy kezde jańbyr maýsymy bastalyp, sel júretinin, ózendegi sýlar arnasynan asyp, býyrqanyp, úlken kisilerdiń balyqqa shyǵa almaı lashyqta otyryp qalatynyn esine aldy. Nóser tań atqansha basylǵan joq. Naızaǵaı oty jarq ete qalǵanda, túngi orman beınesinen jany túrshikken Kıaký qorqynysh pen tońýdan, aýrýdan tisi tisine tımeı saqyldap, esirik shekarasynda otyryp tańdy atyrdy.

Kelesi kúni ol tús kezinde ólgen aq adamnyń ústinen shyqty. Alǵashqyda záresi ushyp qasha jóneldi de, artynan ólik ekenine kózi jetken soń qaıtyp oraldy. İrip qaraıyp ketken etterine seskene qarap turdy da, aýzynan silekeıi shubyryp, óliktiń qaltalaryn aqtara bastady. «Ashtan ólgen eken» dep oılady jartysy jelingen qaıys belbeýdi kórgende. Kenet belinde baılaýly turǵan zildeı dorbany julyp aldy. Qoldary qaltyrap tisimen julqylap, áreń degende dorbanyń aýzyn ashyp qaldy da, jarqyraǵan sap-sary altyn kesekterdi kórdi. Ol altynnyń qymbat tas ekenin burynnan biletin. Biraq mynaý aq adamnyń ashtan ólgenshe zildeı qylyp janynan nege tastamaǵanyn túsinbedi. Dorbany ıterip aqtara saldy da, múńkigen sasyq ıiske shydaı almaı sheginip ketti.

Aqyl-esinen ada qylǵan ashtyq azabynda ajal kóleńkesiniń sońynan erip qansha kún, qansha tún júrgenin ol sezgen joq. Bir esin jıǵanda taǵy da ótken jolǵydaı jýyq arada ań baspaǵan eski súrleýmen kele jatqanyn kórdi. «Bul jol ózenge aparýy múmkin» dep oılady. Ol esi túzýinde tezirek oılap qalýǵa tyrysty. Óıtkeni osydan keıin qandaı kúıge túseri ózine belgisiz.

«Ózenge... sý...»

Ol ár esin jıǵan saıyn, súrleýden kóp uzamaǵanyn sezip, qaıta oralyp otyrdy. Álsirep etpetinen qulady. Tura almady... Eńbektep jyljydy... «Ózen...»

Taǵy da aq adamdar elestedi. Iyqtaryna asynǵan myltyqtary bar. Qorshap alypty. Bireýi óltirgisi kelip, jaqyndaı túsedi... «Meıli elesteı bersin, — dep oılady Kıaký! — Óńimde de kórgem... Meıli... qazir alıgatorlar kelip elesteıdi. Sosyn... aıdahar, onan soń... joq aq adamnyń keregi joq... endi alıgator kelsin... Kel!..»

* * *

Kıaký tańǵajaıyp bir tastan qalaǵan «lashyqtyń» ishinde kózin ashty. Óńi ıa túsi ekenin aıyra almaı uzaq jatty. Tipti óziniń tiri ekenine de tolyq sengen joq. Tep-tegis appaq qabyrǵalar, ártúrli túsiniksiz buıymdar, ústinde jatqan jup-jumsaq jamylǵy. Bir qyzyq ertegi tyńdap jatqandaı uıqyly-oıaý sezimde biraz jatty da, birte-birte esi kirgen saıyn qıalǵa syımaıtyn jumbaq kúıde ekenin ańǵaryp, tańyrqaý áserinen basqa túk joq, eshqandaı túısikke áser etpeıtin sáýlesiz, tússiz jylýsyz beımálim keńistikte qalqyp qalǵandaı bir kúıge endi. «Joq álde Ianýmaka qart aıtatyn o dúnıe osy ma eken» dep oılady ol mańaıyna baǵdarlaı qarap.

Kenet qaıdan shyqqany belgisiz ózine jaqyndap kele jatqan kıimdi eńgezerdeı qara kisini kórdi. Qoryqqannan denesi óz erkine baǵynbaı jylan arbaǵan baqasha siresip qozǵalmaı qaldy. (Qoryqqanym — tiri bolǵanym ǵoı dep oılap úlgirdi osy arada). Kóziniń aldy qaraýytyp, bir tuńǵıyqqa shym batyp bara jatqandaı sezindi. Álden ýaqytta seıile bastaǵan tuman arasynan ózine erekshe meıirimin tógip, jyly júzben aıaýshylyq bildire qaraǵan álgi adamdy kórdi. Óz tilinde birdeńe aıtyp, ymmen «qoryqpa jata ber» degendi bildirip tur. Janyna kelip áldeqandaı jyltyr ydysty Kıakýdyń aýzyna tosyp, «ish» dep ısharat jasady. Kıaký jemis shyrynynan jasalǵan sýsyn ekenin bilgende, aırylyp qalatyndaı jantalasyp ydysqa bassalady. Meıirban kisi aýzyna jyly jumsaq dámdi birdeńeni salǵandaı boldy, ony da shaınamastan qomaǵaılana qylq etkizdi...

Kóp kúnder ótti. Kıaký birte-birte ál jınap, ońala bastady. Kútýshi negr kúnine úsh ret tamaq berip asyraıdy. Kıakýdyń túsinbeıtinin bile tura, keshkilik ózinen ózi máz bolyp uzaq áńgimeler aıtady. Úı ishindegi zattardy qolymen kórsetip, atyn atap, Kıaký ony buljytpaı qaıtalap aıtsa, odan saıyn máz bolyp rahatqa batady.

Kıaký keıin negrden bárin estidi. Muny orman ishinde es-tússiz jatqan jerinen kaýchýk fabrıkasynyń jumysshylary taýyp alypty. Alty jasar shamasyndaǵy kip-kishkentaı ap-aryq ındees balanyń áli tiri ekenin kórgen soń, olar plashqa orap derevnáǵa alyp keledi. «It tumsyǵy batpaıtyn qalyń ormanda japadan jalǵyz ne ǵyp júr jáne qaıdan júr» dep bári de tań qalysady. Aqyry fabrıka dırektory oqyǵan, mádenıetti ári er kóńildi kisi bolǵandyqtan qyzmetshi negrine ındees balany emdep, asyrap alýyna ruqsat etipti.

Kútýshi negr Kıakýge Edýard dep at qoıdy. Synaptaı qalqyǵan sábı sanada Kıaký degen at birte-birte umytylyp, Edýard esimi birjola ornyǵyp qala berdi.

Negr eshqashanda úılenbegen jalǵyzbasty adam bolatyn. Jas shamasynda saı kelmeıtin erekshe aqyldy kip-kishkentaı ındees balany baýyr basyp jaqsy kórip ketti. Keıin tipti syrttan kelgenderdiń bárine Edýardtyń ormannan tabylǵanyn jasyryp, qaıtys bolǵan áıelimnen qaldy, áıelim baladan ólip edi dep ótirik soǵyp júrdi.

Edý eki jyl ótken soń mektepke bardy. Onyń eresek adamnan beter ornyqty aqylyna, uǵymtaldyǵyna muǵalimder de qaıran qalyp bastaryn shaıqaıtyn. Al kishkentaı Edý bolsa aqyl-oılary jumbaq bop kóringen aq adamdardyń balalarynyń ózinen nege artyq emes ekenine túsinbeı, ári óziniń barlyǵynan zerek bolyp shyqqanyna birtúrli yńǵaısyzdanatyn sekildi edi.

Birte-birte Edýardtyń ormannan tabylǵany týraly laqap ta umytyldy. Taǵdyr aıdap óz taıpasynan kóz jazǵan jas bala jańbyrdan keıingi burqanǵan aǵysqa laqtyrǵan qum kesekteı, múlde basqa, o dúnıedeı beıtanys ómir tasqynyna bir jola ydyrap, sińip kete bardy.

Adam balasy búkil ǵumyrynyń ón boıynda ǵana keshýge tıisti sybaǵaly qaıǵy-qasiret, qorqynysh, túńilis qıynshylyq taqsiretin alty jasynyń ishinde basynan ótkerip bitkenin, árıne, onyń ózinen basqa eshkim de bilgen joq. Jáne bilgileri de kelmedi. Edý toǵyzǵa tolǵanda fabrıka qojasy áldeqandaı qylmysty iske aralasqany úshin jaýapqa tartylyp, kaýchýk fabrıkasynyń jumysy toqtap qaldy. Jumysshylar tarap ketti. Eń sońynan esep aıyrysqan negr Perrı Edýardty alyp Matý-Grossý shtatynyń astanasy Kýıaba qalasyna keldi. Munda bir jyl turǵannan keıin, taǵy da jumys izdep, Brazılıa qalasyna, odan San-Paýlýǵa keldi. Odan Rıode-Janeıroǵa kóship, jarty jyl qaıyrshylyq turmys keshken soń, Edýdy ertip, Amerıka Qurama Shtattaryna keldi. Aqyry Nú-Iorkke ókshe tirep, birjola turaqtap qaldy.

Perrı Edýdyń oqýǵa degen alabóten zeıindiligin jaqsy biletin. Sondyqtan erteń mektepti bitirip shyqqan soń, kolejderdiń birine oqýǵa túsirýdi armandaıtyn. Ómiri semá quryp, bala súıip, atalyq sezimdi basynan ótkerip kórmegen beınetqor negr Edýardqa jasaǵan búkil qaıyrynan kishkentaı balalardyń «semá» bolyp oıyn oınaǵanda, ózderin kádimgideı úlken adamdarsha sezinip rahattanyp alatyny sekildi lázzat alatyn.

Perrıdi kóshede óltirip ketti. Ony kim óltirgenin, nege óltirgenin Edýard bilgen joq. Tek óziniń endi jalǵyz qalǵanyn, úlken baqytsyzdyqqa ushyraǵanyn anyq bildi. Kóshedegi qaıyrshylarǵa qosylyp, ashtan-ash bos sandalǵan kúnderinde ol «joq, bulardyń bári, men kórgen azaptyń janynda túk emes, men budan da zordy kórgem» degen oıdy ǵana medet qyldy. Ol magazınge kúzetshi bolyp ta, gazet taratýshy bolyp ta, júk tasýshy bolyp ta, aıaq kıim tazartýshy bolyp ta kórdi. Eki jyl ótken soń qalanyń shet jaǵyndaǵy túngi shaǵyn restoranda ofısıant bolyp istep júrip kolejge tústi. Kúndiz sabaqqa baryp, túnde jumys isteıdi. Kúnine bes-aq saǵat uıyqtap, tamaǵyna jeter-jetpes qarajatpen taǵy eki jyldaı joqshylyq zardabyn tartýǵa týra keldi.

Mine, dál osy tusta katorganyń kesindi jylynyń aıaqtalǵany sekildi taǵdyr taýqymeti moıynynan birjola sypyrylyp, basqa bir sáýleli jarqyn ómirdiń kirispesi bastaldy.

Ýnıversıtettiń profesory Djorj Beıker syǵyrdan, ózimshil, aqsúıek adam. Biraq ǵylymǵa jan-tánimen berilgen jáne ǵylym aldynda oqymystylyq ar-ujdanyn bıik ustaýdy birinshi maqsatym dep biletin. Profesor Edýardtyń boıynda jasyrynyp jatqan talantty birinshi bolyp baıqady. Ol Edýardqa kóńili qulap jaqsy kórgendikten kómektesti me, álde óziniń ishki prınsıpterin oryndaý úshin — ǵylym aldyndaǵy azamattyq boryshtarynyń birin óteý úshin kómektesti me, ol arasy beımálim, Djorj Beıker Edýardty qolymen jetelep ǵylym álemine engizdi. Shákirt oǵan jaýap retinde óziniń tuńǵysh ǵylymı eńbegin Beıker degen famılıamen jarıalap, keıin sol famılıada birjola qalyp qoıdy.

Edýard ǵylym dúnıesine essiz qushtarlyqpen berildi. Onyń osynaý ońasha tynymsyz tirshiligi áldebir qanyna qatqan óshpendiliktiń kegin alýǵa órshelengen jannyń ólermendigindeı nemese kisi óltirip jatqan qaraqshynyń «áli jany shyqqan joq» degen kúdikten qutyryna túsetin soıqan isindeı essiz, shapshań tolassyz bir haraket edi. Osy bir harakettiń syrtynda rahat, tynyshtyq, tynystyq ómir bolary Edýardyń esine kelip kórgem emes. Qaıta osynyń bári kóńiline emis-emis eles beretin, sábı kúninde kózimen aıqyn kórgen Ajal elesi, Máńgilik úreı azabymen salystyrǵanda áldeqaıda jeńil, arzan bop kórinedi.

Sol úreı muny ómir boıy ókshelep qýyp keledi. Jabaıy aıýdan qashqan adamnyń júgiristen rekord jasasam dep oılamaıtyny sekildi Edýard ta ol kezde uly jańalyq ashyp dańqa bólensem dep oılaǵan joq. Biraq dańq óz aıaǵymen keldi. Jáne ózimshil sulý áıeldeı ózinen basqanyń bárin umytýdy, ózinen basqa eshteńeni súımeýdi talap etti. Al Edýardtyń buǵan deıin qasterlep júregine jaqyn tutatyn eshteńesi qalmaǵandyqtan dańqpen ońaı tabysqan. Jalǵyzdyq derti jaılaǵan jan dúnıesine bir sáýle engendeı bolyp eńsesin kóterdi. Sonda ol taýǵa kóterilip kele jatqan adamnyń kenet tómenge qarap, óziniń qalaı bıiktep ketkenine tań qalatyny, ári azdap úreılenetini sekildi bir sezimge kelgen.

Dańq muny Máńgilik úreı azabynan qutqardy. Endi ol óziniń osynaý qudiretti kúsh jigerin úlken mándi maqsatqa arnaý kerek ekendigin túsindi. Arnamaǵan kúnniń ózinde sol qyrýar eńbeginiń ishinen aqylǵa syıymdy, mándi birdeńe tapsam dep oılady. Ol bir zatqa — jeke bastyń mansapshyl ózimshildigi men halyqtyq, azamattyq ıgi maqsattardyń kereǵarlyq qylmaı qabysyp kete beretinine qaıran qaldy. «Endeshe — dep oılady ol, — meniń mindetim ǵylymǵa ǵajaıyp jańalyqtardy ashyp berý ǵana emes pe... Al odan ári maqsat ta, borysh ta, mán-maǵyna da ózinen-ózi sol nátıjeden taraı berýge tıisti...» Aqyry mine medısına ǵylymynda álemdi dúrkiretip Edýard Beıker dáýiri bastaldy.

Edýard Beıker adamdardy qaıran qaldyrýdan, ah urǵyzýdan jalyqqan joq. Úıtkeni ol sondaı janǵa jáıli, jaǵymdy. Mynaý ómirdi báseke-kúrespen teńestirip turǵan zamanda, sol básekeniń jeńisinen artyq lázzat, sodan artyq abyroı, sodan artyq mán-maǵyna bola ma?..

* * *

Doktor Beıkerdiń esin jıyp, qyzmetshisin shyǵaryp jibergennen keıin esine túsirgenderi osylar edi. Ol endi óziniń sonaý aǵysty laı ózen jaǵasynda qalǵan araký taıpasynan jeti baqsymen birge ne maqsatpen shyqqanyn jáne ne dep ant bergenin esine aldy. Osy tusta kókiregin qaqyratqan bir dertti saǵynyshtan kóziniń aldy tumanytyp esinen tanýǵa shaq qaldy.

— O-o-o-o! — dedi kenet ulyǵan tárizdi bir únmen kúıinip. — O-o-o!!! Ý-ý-ý!!!

Shynynda da ol haıýansha kókke qarap ulyǵysy keldi. Adamdyq belgimen jetkize almastaı dárejege jetken kúıinish daýsy aýzyn ashqanda jabaıy haıýanı únge ulasty.

— O-o-o-ý-ý-ý!!! — Doktor Beıker kemsendep kókiregin tyrnady. Ol mynaý dúnıeniń quny sertti sátte ózi úshin túk emes ekenin osy ýaqytqa deıin qalaı ajyratpaǵanyna ózegi órtenip, budan da qaıyrshy bolyp, ne jyndanyp ketsem áldeqaıda jeńilder edim dep oılady.

Taǵy da esine kókpen talasqan qalyń jýnglı, qaz-qatar tigilgen lashyqtar, keshki otty qorshap jarylqaýshy rýhty shyǵaryp salyp turǵan baqsylar, tolyq aı meıramyndaǵy oıyn-kúlki, sheshesiniń tańǵajaıyp muńdy janary elestedi...

Toryǵyp belin ustady.

— O-o-o-o-ý-ý-ý!!!

Taý basynda siresken qarly muz erise sel bolaryna uqsas qatal jannyń ishindegi berish qaıǵy jibigende, oqys sheshilgen bir qaýyrt árekettiń bolary sózsiz.

Tań aldynda doktor esin jıyp, sabyrǵa keldi. Túnimen adasqan adamnyń jaryq túse qaı jerge kelip toqtaǵanyn jobalaǵanyndaı, túndegi eske túsken ómir tarıhy men jýrnalısen estigen áńgimesin salǵastyryp, qazir óziniń qandaı jaıǵa dýshar bolyp turǵanyn jáne onyń óz ómiri úshin qanshalyqty mańyzy bar ekenin aqylǵa saldy.

* * *

Doktor Beıkerdiń aıaq astynan Brazılıaǵa júrip ketýi bálendeı dabyra-shýǵa ulasqan joq. Jandaıshap qalalyq gazetterdiń betterinde «Búgin doktor Edýard Beıker resmı saparmen Brazılıaǵa júrip ketti» degen habardan basqa eshteńe jarıalanbady. Doktordyń ishki jan dúnıesine bir de bir ret bas suǵyp kórmegendikten aınalasyn qorshaǵan qoshemetshileri de, qyzmetkerleri de, janashyr kóńildesteri de bul sapardyń mánisine túsingen joq. Jáne qaı kúni júretinin de eshkim jobalaı almady. Tek úıindegi qyzmetshisi ǵana doktordyń jan dúnıesindegi álde bir aıaq asty ózgeristi ishi sezip, «tegi áıel, mahabbat tóńiregindegi bir qupıa syr bolmady ma eken» dep ózinshe topshylady.

Doktor ózin shyǵaryp salyp turǵan eshkimniń joq ekenin jaqsy bilse de, samolet basqyshynda turyp artyna buryldy. Kınoapparattardyń tyzyly men fotoaparattardyń tyrsylyna, birin-biri kımelegen jýrnalıser men laýazymdy adamdardyń qoshemet belgilerine, saltanatty dabyrǵa daǵdylanǵan doktorǵa yń-shyńsyz samolet basqyshymen kóterilip bara jatqany birtúrli yńǵaısyz kórinis sekildi edi. Biraq osylaı bolǵanyna ishteı qýanyp qaldy. Ózimen-ózi bolyp kóńil kúıiniń buraýyn buzbaı, kóz aldyna sol bir sýretterdi qaıta-qaıta elestetip otyryp, óziniń osy ýaqytqa deıin jalǵyz bolǵanyn, endi tipti máńgi-baqı jalǵyz qalǵanyn aıqynyraq sezingisi keldi. «Arakýlardyń qıraǵan lashyqtaryn óz kózimmen kóreıin, — dep oılady ol. — Solardyń qoldary tıgen, ustaǵan qural-saımandarynyń bir synyǵyn tapsam, qalǵan ǵumyryma bálkim aldanysh bolar». Ol jol boıy osydan basqany oılaǵan joq. Rıo-de-Janeıroǵa túsisimen, aeroporttan bılet alyp, Brazılıa qalasyna ushty. Brazılıadan áldeqalaı jolaýshy tasyp júrgen áskerı samoletke otyryp, tús kezinde Kýıaba qalasyna kelip qondy.

Kóziniń aldy kúltildegen badyraq kóz gýbernator doktordy qabyldap otyryp, qalaǵa ádeıi arnap kelgenine qýanyshty ekenin, biraq sapardy resmı túrde habarlamaǵandyqtan laıyqty syı-qurmettiń jasalynbaı qalǵanyna qatty qynjylatynyn aıtty.

— Bul jaqta buryn bolmaǵan shyǵarsyz? — dedi ol sekretar qyz ákelgen ystyq kofeni aýzyna apara berip.

— Joq, — deı saldy doktor.

— Syrttan kelgen adamǵa tabıǵaty asa jaǵymdy emes. Kún ystyq. Ystyqty ystyq qana qaıyrady. Kofe ishińiz.

Gýbernator ár neden habary bar, minezi ákimge uqsamaıtyn jumsaq, aqjarqyn kisi eken. Doktordyń kelý maqsatyn úırenshikti áńgimedeı sabyrmen tyńdap otyrdy da, Matý-Grossý shtatynda kezinde ındeester ómirine úlken qater tóngenin, onyń bári avantúrıser men bandıtterdiń isi ekenin, qazir Shıngý ulttyq parkinde jaǵdaıdyń bir shama jaqsy bolǵanyn jáne sóz arasynda ózinde de ındees qany bar ekenin, úlken ájesiniń týpı taıpasynan shyqqanyn, ári ózi sony maqtanysh tutatynyn aıtyp ketti.

— Gýbernator myrza...

— Bilem, — dedi gýbernator elgezek qyzmetshilerdeı ári aıtqyzbaı, — sizge jeńil samolet jáne jol serik birneshe adam kerek.

— Bireý. Jol bastaıtyn bir adam bolsa da boldy.

— Bári de bolady...

— Aıtpaqshy, — dedi ol shyǵyp bara jatqan doktordy toqtatyp, — bezgek, súzek, ish aýrýlaryna qarsy egilýdi umytpańyz...

Úsh kúnnen keıin doktor Beıker men ındeesterdi qorǵaý qyzmetiniń bólim komandıri polkovnık Maýro Martıne kún shyǵa samoletke otyrdy.

Samolet kóterilgen saıyn tutasqan jasyl orman ushy-qıyrsyz jazylyp, taram-taram ózender jalǵyz aıaq jol sekildi jip-jińishke bolyp kórinedi. Kún batar tustan kóterilgen qara bult lezde tóbege kóterildi. Oń qanattan soqqan jelden samolet júrisi buzylyp shaıqalyp keledi.

— Jańbyr maýsymy da bastalyp qaldy ǵoı, — dedi polkovnık samolet gúrilin basa aıqaılap.

Kóp uzamaı jel baǵyty ózgerip, jarq-jurq etken qara bult qaptalda qaldy.

— Táýbá! — dedi saǵyz shaınaǵan ushqysh yrjıa kúlip. Sonan soń aıqaılaýǵa erinip, naızaǵaıly bulttyń aýyp ketkeniniń jaqsy bolǵanyn ymmen kórsetti.

Doktordyń tas músindeı kóse júzi bozaryp qýqyl tartty. Ushqysh shaınańdap otyryp, jalǵyz qolymen kartasyn jazdy.

— Kep qaldyq, — dedi kóńildi únmen.

Samolet tómen quldılap, solq ete tústi de, shoqalaq jer betimen zirkildep biraz baryp toqtady.

— Bul arada amerıkandyq mıssıoker turady. — Polkovnık aǵash arasynan kóringen aq shatyrdy kórsetti.

At jaqty, uzyn boıly, syrtqy pishini kovboılardy eske túsiretin orta jastaǵy amerıkandyq mısıoner, jolaýshylardy jyly júzben qarsy aldy. Kofe ústinde polkovnık doktordy tanystyrdy.

— Al men osyndaǵy etnograf ǵalymdaryń biri me dep edim, — dedi mısıoner keshirim ótingen júzben kúle qarap. — Onda kelý maqsatyńyz biryńǵaı týrısik boldy ǵoı.

Doktor Beıker kirjıip birazǵa deıin jaýap bermeı otyrdy da:

— Matý Grossý shtatyndaǵy eń sońǵy tiri ındeesterdi kórip qalǵym keledi, — dedi samarqaý. — Siz bizge osy mańaıdy aralata alasyz ba?

— O, ne degenińiz!.. Sóz bar ma... — Mısıonerdiń úninen asa qulap túsken peıil baıqalmady. — Aralatýǵa bolady ǵoı.

— Alaıda, — dedi ol syrtqa shyqqanda, — ındeester máselesi ábden eskirgen taqyryp, doktor myrza. Ol týraly ındeester jaıyn bilmeıtinder ǵana sóz qylady. Al bizder úshin... Beri qaraı júrińizder, qashyq emes... Al bizder úshin ózinen ózi belgili, áldeqashan sheshilgen, ári eshkimniń kómegi júrmeıtin tabıǵı proses...

Doktor Beıkerdiń basyna qan shapshyp, tizeleri qaltyrap etti. «Shoshqa!» degisi keldi aıqaılap. Ol tipti budan da zor janǵa batatyn birdeńelerdi aıtqysy keldi. «Beıbit taıpalardy dınamıtpen, ýmen, ýkolmen qyrý tabıǵı proses pe?! — degisi keldi doldanyp. — Senińshe osy tabıǵı proses pe, sumyraı! Tań aldynda uıqyda jatqan derevnáǵa granatalar laqtyryp opat qylý, tabıǵı proses pe?! Tabıǵattan jaralǵan ózińdeı adam balasyn eki ǵasyr aýlap jer betinen joıyp jiberý tabıǵı proses pe, sumyraı! Qaraqshy!!!» Biraq doktor muny aıtqan joq.

— Buryn bul tusta qansha ındees turǵan? — dedi sıgaret ustaǵan saýsaqtary qaltyrap.

— Qansha bolǵanyn dál aıtý qıyn. Osydan 100 jyldaı buryn shamamen osy jerdegi taıpada 150-200 myńdaı adam bolǵan...

— Qazir qansha?

— 20 adam.

Doktor Beıker sıgaretin aýzyna apara almady.

— Qalǵany qaıda? — dedi meńireıip, ne surap turǵanyna ózi de túsinbeı.

Mısıoner doktorǵa tańyrqaı qarady.

— İndetten qyrylyp qaldy ǵoı.

— Sosyn.

Mısıoner doktorǵa taǵy qarady.

— Sosyn... Ras, aq adamdardyń qolynan da az qyrylǵan joq. Aq adamdar qarýdyń kúshimen olardy qalyń orman túkpirine yǵystyrdy. Biraq ındeester de qarap qalǵan joq qoı. Olar da talaı ret birneshe tutas otrádtardy qyryp salǵan. Sondyqtan bul soǵysta árqaısysy da kináli.

— Sizge ındeesterdiń óz jerlerin qorǵaǵysy kelgeni sonshalyqty tańqalarlyq nárse me?

— Nege?.. — Mısıoner ıyǵyn qozǵap jymıǵan boldy. — Áne, — dedi sonan keıin qolyn shoshaıtyp.

On qadamdaı jerden eki ındees balanyń shashy jalbyraǵan bastary kórindi. Odan keıin qaryndary tasyraıyp, aǵash tasasynan ózderi shyqty. Doktor Beıkerdyń júregi shymyrlap, aýyrǵandaı boldy. Janyna sonshalyq jaqyn, ystyq kóringen qap-qara tyr jalańash eki baladan kózin ala almady.

«Minekeı keldik» degen mısıonerdiń qarlyqqan daýsyn estigende baryp, qarsy aldynda turǵan tańǵajaıyp kip-kishkentaı lashyqtardy kórdi.

Mısıoner qolyndaǵy taıaǵymen lashyqtyń tóbesin qaqty:

— Eı, tezirek shyǵyńdar. Senderge qonaq kelip tur. Lashyqtan qabyrǵalary yrsıǵan, júdeý úsh kishkentaı bala shyqty. İshten áldekimniń kúńkildegen, jótelgen dybysy estiledi.

— Eı, tezirek! — dedi mısıoner taǵy da aıqaılap. — Tezirek. Senderdi sýretke túsiremiz.

Kóp uzamaı derevná turǵyndary túgel jınaldy. Úıretilgen sırk haıýandaryndaı ún-túnsiz, bir birimen de til qatyspastan qatarlasyp turyp jatyr. Beli búgilip, qaýsaǵan shal-kempirler, taıaqqa súıengen aqsaq erkekter, bir tisi joq qyzyl ıek áıelder, soqyrlar, búkirler, shı borbaı balalar... Qatarlasyp turyp jatyr.

Polkovnık Maýro Martıne fotoaparatyn alyp, birneshe dúrkin sýretke túsirdi. Sodan keıin doktordyń júzine qarap unatpaı tur ma degen oımen:

— Doktor, bular osy ólkedegi eń namysqoı jaýynger taıpalardyń biri bolǵan, — dedi kepildikke kózimen mısıonerdi nusqap.

Mısıoner basyn ızep, qolyndaǵy taıaǵymen etiginiń qonyshyn sart etkizdi de:

— Otyz jyl soǵysty, — dedi doktorǵa qarap.

Doktor mısıonerdiń sózin tyńdaǵan joq, torkóz oramalymen qaıta-qaıta sińbirinip, álde ne dep sybyrlaǵandaı boldy.

Mısıoner ındeesterge taıaǵymen jaıqap tarańdar degen belgi berdi. Sodan keıin qonaqtardy bastap taıpa kósemi turatyn lashyqqa kirdi. Qaq tórde japyraq úıindisiniń ústinde jerge úńilip otyrǵan kári shal kelgenderge nury qashqan aq jem kózderin bir aýdardy da, eshteńe kóre almaǵandaı jerge qaıta tuqjıdy.

— Seksende, — dedi mısıoner tizesin búgip. — Tura almaıdy.

Lashyq ishindegi synǵan naıza, eski qaýyrsyn qalpaq, shoqpyt shúberek, shashylǵan jańǵaq qaldyqtary, jaǵymsyz sasyq ıis — tirshilik mániniń múlde joıylǵanyn, al myna shaldyń álde bir sebeptermen bir kúnnen bir kúnge jyljyǵan ýaqytsha ǵana kórinis ekenin dáleldep turǵan sekildi.

Shal basy qaltyldap, mısıonerge baıaý býryldy da, áreń degende qyryldaǵan únmen bir sóz aıtty.

— Qaıyr suraıdy, — dedi mısıoner.

Doktor shalǵa qaltasynan bes dollar alyp. usyndy. Shal aqshany astyndaǵy japyraqtyń astyna tyqty da ún-túnsiz, áýelgi kúıine túsip, qozǵalmaı qaldy.

Mısıoner túregelip tizesiniń shańyn qaqty. Syrtqa shyqqan soń doktor taǵy da qaz-qatar qoldaryn sozǵan kemtar qaıyrshylarǵa tegis aqsha úlestirip shyqty.

Doktor Beıker mısıonerdiń burynǵy ındeester týraly, olardyń ádet-ǵurpy, oıyn-saýyqtary, ákimshilik basqarý júıeleri týraly aıtqan áńgimelerin tyńdaı almady. Taǵy da sol jalǵyzdyq derti janyn kúızeltip, «tym bolmasa, basyma túsken qaıǵy-qasiretimdi bólisetin adam bar ma?» dep oılady ishinen. «Kim bar!? Álde ádilet joqshysy jýrnalıs sınor Palettellı me? Álde quryp jatqan taıpalardyń turmys-tirshiligin tarıhqa engizý úshin jan aıamaı eńbek etip júrgen ujdany bıik ǵalymdar ma? Álde ındeesterdi qorǵaý qyzmetiniń negizin salǵan ataqty meıirban general Kandıdo Marıano Rodon ba?.. Joq! Sınor Paletellı bólise almaıdy! Úıtkeni oǵan araký da, vaýra da, bororo da, shavante de, karajo da bári bir. Ol tek dúnıedegi ádilet zańynyń prınsıpteri buzylmaý úshin kúresip júr. Joq! Ujdany bıik ǵalymdar da bólise almaıdy. Olar tek, tarıh pen ǵylymnyń aqıqattyǵy úshin, shyndyq úshin kúresip júr. Joq! Meıirban general Rodon da bólise almaıdy. Ol tek óz násili úshin janyn kemirgen ar-uıattyń ámirimen qyzmet qyldy. Ózin tarıh aldynda aqtaý úshin kúresti. Sonda araký taıpasynyń rýhy oıatyp, túnder boıy uıqy kórmeı azap keshetin, jany aýyryp, kózine jas keletin, saǵynatyn, izdeıtin kim? Ol — men. Men — Edýard Beıker! Basqa eshkim de emes. Men! Men! Men!...»

Kelesi kúni taǵy kún shyǵa ushqan samolet tiri qalǵan ındeesterdiń mekeni — ulttyq park ornalasqan jerge sáskede qondy. Meımanhanaǵa túsisimen polkovnık ındeester postynyń basqarmasyna telefon soǵyp, mashına shaqyrtty.

Jarty saǵat ótkende bular otyrǵan mashına shańy burqyldaǵan oıqy-shoıqy qısyq jolmen ózen boılap kele jatty. Pálma aǵashtary jıilep, záýlimdenip, jolda jińishkerip, jalǵyz aıaq soqpaqqa tirelegende polkovnık mashınany toqtatty.

— Budan ári jol joq, doktor. Jaıaý baramyz... Áne estip tursyz ba?

Álsiz gúmpildegen barabandar úni estildi.

— Qazir bul jer týrıser ortalyǵyna aınalǵan. Ásirese, ıýn, ıýl aılarynda kınoǵa túsirýshiler qaptap ketedi.

Barabandar úni kúsheıe tústi. Shırek saǵat shamasynda doktor Beıker men polkovnık Martıne jýnglı ishinde ersili-qarsyly sapyrylysyp júrgen týrıser tobyna qosyldy. Zooparktegi sekildi aralaıtyn marshrýttardy taqtaı strelkalarmen belgilepti. Tek taqtaılarda taıpalardyń attary jazylǵan. Ár tustan dabyrlasqan kóńildi shý, kınoreporterlardyń «al, káne, bastaımyz, bastaımyz!» degen dańǵoı aıqaılary estiledi.

Doktor polkovnık Martınsten kóz jazyp qaldy. Qalaı qaraı júrerin bilmeı ańtarylyp az-kem turdy da, «leopard aýlaýǵa bolmaıdy» degen taqtaı afıshany aınalyp ótip, jalǵyz aıaq jolǵa tústi. Shý birte-birte alystaı berdi. Álden ýaqytta súrleý de iz-túzsiz joǵalyp, doktor qaýyrsyn japyraqty paporotnıkter men tutasqan shyrmaýyqtardyń qamaýynda qaldy. Ol endi kelgen izimen keri qaıtpaq oıda edi. Kenet aldan bir qalyppen barabandar úni estildi. Doktor jolyn bógegen shyrmaýyqtardy qolymen úzip, aıaǵymen arshyp ilgeri jyljydy. Baraban úni, dabyrlaǵan daýystar birte-birte jaqyndap keledi. Áldebir jerde jasyryn qupıa áreket jasalyp jatqandaı asa jańǵyryǵyp, qatty shýlamaıdy.

Doktor aǵash arasynan ındeesterdiń qyzyl kúreń jotalaryn, túrli-tústi qaýyrsyn qalpaqtaryn kórip qaldy da, júgire basyp, entigip alańnyń jıegine toqtady. Aınaldyra bóreneler qoıylǵan ońasha shaǵyn alańda ındeester bılep júr. Bulshyq etteri bileýlengen 40 shaqty jas jigittiń qoldaryndaǵy jýan taıaqtar baraban ekpinine ilesip sart-surt soǵysady. «Bým! «Bým!»

— Joryq bıi! — dedi doktor Beıker qaltyrana kúbirlep. — O, táńirim, mynaý joryq bıi ǵoı!..

Saıypkerler bir sheginip, bir qosylyp, yrǵaqtan jańylmaı, taıaq qaǵystyryp, kóńildi únmen gý ete qalady.

— ha!

Biraq júzderinde kúlki. Qımyldary jeńil. Áli terlemegen. Aıaqtaryn ushtarynan basyp, bir birinen sheginip ketedi de, jalt burylady. Taǵy da betpe-bet kelip, sart-surt qaqtyǵysyp ótti. Birte-birte qımyldary tezdeı tústi. Barabandar sartyly da jıilep, kúsheıip barady. «Bým-bým-bým-bým!!!»

Álden ýaqytta qımyldaryna múlde kóz ilespeı ketti. Biraq eshkim yrǵaqtan jańylǵan joq.

— ha-a!

Bıshilerdiń júzderinen kúlki izi joıylyp, kózderinde ashý-yza, qandy kektiń jarqyldaǵan ushqyny oınady. «Bým!»

«Joryq! Qandy joryqqa shaqyrady. Bým! Qasıetti ata-baba quny úshin, qatyn-bala qany úshin, aqyrǵy joryqqa, qyrǵyn aıqasqa shyǵyńdar! Joryq! Dúnıeniń sońǵy tynysyn erlikke arnaıyq! Bým! Eń sońǵy ret qasıetti joryqqa!! Eń sońǵy ret! Bým! Qane basta!»

— ha-ha!!

Doktor shamyrqanyp kózin jumdy. «Shirkin myna dúnıeni talqan qylyp qıratar ma edi» — degen kekti dáme ón boıyna shymyrlaı tarap, bı yrǵaǵymen teńsele berdi. «Bým! Qaıda bizdiń dańqty kúnderimiz?!!.. Oralmaıtyn kúnder úshin! Bým! Ólgender úshin!.. Jer úshin!.. Aqyrǵy ret... Bým!»

Indeesterdiń qyzyl-qońyr jotalary termen jaltyldap, etek japqysh etip baılaǵan jińishke uzyn japyraqtary qaterli urysqa shaqyrǵandaı beımaza tynymsyz sýyldaıdy.

Doktor tynysy tarylyp, galstýgin aǵytty. Dál osy sátti ol sonaý es bilgen kúnnen bastap taǵatsyz kútken tárizdi. «Joryq bıi, — deı berdi kúbirlep. — Dál osylaı bıleıtin...»

«Bým!..» Sońǵy baraban úni dúńk etti de, tynyp qaldy. Bı aıaqtaldy. Terge malshynyp, aýyr entikken ındeester kózderiniń oty sónip, bastary salbyrap, qajyǵan, taýsylǵan túrmen bir-birine ún-túnsiz mólıe qaraıdy. Áldekim týrıserden aqsha jınaı bastady.

Doktor dir ete qaldy. Teris aınalyp aǵashqa súıendi. Kedir-budyr tastaı qatty qabyqtar shyntaǵyna batty. Aýyrǵan saıyn batyra tústi. Batyrǵan saıyn basqa bireýdi qınap jatqandaı jany kirip, aıyzy qana tústi. «Álde de qınar ma edi, janyn kózine kórseter me edi» degen ózine-ózi óshikken bir sezim turǵan sekildi kókeıinde.

— Doktor, — degen jumsaq ún estildi tý syrtynan.

Doktor Beıker polkovnıkti daýsynan tanysa da, qozǵalmaı tura berdi.

— Doktor, men sizdi izdep sharq urmaǵan jerim joq. Bul araǵa qalaı tap boldyńyz?

Doktor jalt buryldy.

— Araký taıpasynyń mekenin bilesiz be?

— Araký... deısiz be? Araký taıpasynyń mekeni Rıbeıro selosynan asa qashyq emes.

— Rıbeıro?..

— Iá, Rıbeıro. Sondaı fabrıkant bolǵan. Etnograftardyń aıtýynsha araký osydan 60-70 jyldaı buryn sol selo turǵan tóńirekti jaılaǵan eken. Rıbeıronyń bandıtterinen tas-talqan bolyp jeńilgennen keıin yǵysyp, tirshilikke qolaısyz aýdandarǵa shyǵyp qalǵan.

Doktor Beıker qaltasynan oramalyn alyp ter burshaqtaǵan mańdaıyn súrtti.

— Júrińiz, — dedi sodan keıin sharshaǵan únmen. — Aralaıyq. Bárin de aralaıyq.

* * *

Jetinshi kúni doktor Beıker men polkovnık Martıne Shıngý ólkesindegi ındeesterdiń qaldyq taıpalaryn túgelge jýyq aralap, Rıbeıro selosyna eki kúnde jetip qalarmyz degen nıetpen jaǵasyna manıkola, avarra, kokorıta, tisti japyraqty záýlim pálmalar ósken jalpaq ózenniń boıymen baıaý júzip kele jatty. Polkovnık qaıyqty jaǵaǵa buryp, qaırańǵa tiredi. Sodan keıin ústin japyraqtarmen kómip, tusyna aǵash shanshyp belgi qoıdy.

Doktor orman ishine boılap engen saıyn kúnige kózine júz elestetip júrgen baıaǵy bala kezindegi oqıǵalar jan bitkendeı tirilip, sol kezeń endi mine jyljyp qasyna kelgendeı, tipti qol sozym jerde turǵandaı bir qyzyq áserge qaldyryp, aınalasyna tańyrqaǵan kúıi alaq-julaq qaraı berdi.

Butaqtan-butaqqa sekirgen qyzǵylt-sary baqyraýyq maımyldar qos jolaýshyǵa áldeqandaı óshpendilikpen japyraqtar arasynan jaýyǵa syǵalap, tisterin shaqyrlatty. Shymqaı qyzyl, jasyl-sary tústi altyn qanat toty qustar ushyp qonyp, qarlyqqan tárizdi daýyspen tynymsyz barqyldaıdy.

Boıy alty fýttyq qyzǵylt moıyndy, appaq alyp qutandar jaıylma taıyz sýǵa tóngen butaq ústinde áldeqandaı aıanyshty dybys shyǵaryp jáne óz daýsynan ózi seskengendeı mańaıyna saqtana qaraıdy.

Aǵashtar birte-birte jıilep, orman ishi qarańǵylana tústi. Orasan bıik grınharttar, qyzǵylt-qońyr ýllabtar, pýpýreıa, sýarı, kastaná aǵashtary tiresip, budan ári ótýge bolmaıdy degendeı sustanyp túnere túsedi.

— Qate keldik, — dedi kenet polkovnık qalyń jynysqa shalqaıa qarap. — Ótip ketippiz...

Aǵash tóbesinen jel turǵany baıqaldy. Soltústik shyǵystan kóterilgen qara bult aspandy tutas torlap sańlaýsyz qymtap aldy.

— Jańbyr jaýǵaly tur. — Polkovnık taǵy da baǵdarlaı qarap basyn shaıqady.

Osy kezde naızaǵaı oty jarq ete qaldy da, orasan úlken shelek jerge qulaǵandaı, kún qańǵyr-kúńgir etip kúrkireı jóneldi. Alda kele jatqan polkovnık toqtap, artyna buryldy.

— Doktor, biz endi aldaǵy ındeester qonysyna jete almaımyz... Onan da...

Taǵy da gúrs ete qalǵan naızaǵaı polkovnıktiń daýsyn estirtpeı jiberdi. Polkovnık qolyn erbeńdetip, sózin jalǵamaq bolǵanda, kún úshinshi ret gúrs etti de, jańbyr tópelep quıyp ketti.

— Ári júrińiz, — dedi polkovnık tunshyǵa aıqaılap. — Ári qaraı... Keri qaıtaıyq...

Aǵash bastary qatty shýyldap, shańqyldaǵan qustar daýsy estildi.

— Túsken jerimizden qashyq emes, — dedi polkovnık etekteı pálma japyraǵyn doktordyń tóbesine búrkep jatyp. — Bir mısıoner turady... Eki jyl boldy osy aradan ónerkásip ornyn ashqan... Óz qarajatyna ındeesterge arnap aýrýhana saldyrdy...

Burqanǵan ózen jıeginen jalǵyz aıaq jol kezikti. Bulttyń ortasy jyrtylyp, jańbyr baǵanaǵydaı ekilenbeı, aqjaýynǵa usap birkelki sirkirep tur.

Aldan selo ottary jyltyrady.

Bular seloǵa kirgende kún de ashylyp, kókjıektegi sańlaýdan batyp bara jatqan alqyzyl kúnniń synyǵy kórindi.

Mısıoner qonaqtardy jyly júzben qabyldady. Polkovnık Martınstiń janyndaǵy ataqty doktor Edýard Beıker ekenin estigende ol aqsúıekterge tán ashyq minezben bul kezdesýdi óz ómiriniń eń baqytty sátteriniń birine balaıtynyn sol mınýtte-aq aıtyp saldy. Odan keıin «Osyndaı qaýip-qateri mol orman ishinde jaıaýlap-jalpylap, jaýyndatyp jol júrýdiń ózi ne degen tańǵajaıyp qarapaıymdylyq deseńshi!», — dep sybyrlady polkovnıktiń qulaǵyna.

Mısıonerdiń áıeli kezinde óte ajarly bolǵanǵa uqsaıtyn, ınabatty, keńpeıil aqyldy adam eken. Balalary da súp-súıkimdi. Keshki qonaqsy biryńǵaı doktor Beıkerdiń qurmetine arnaldy.

Keshke jınalǵandardyń bári ár basqan qadamy tarıhta qalýǵa tıisti osynaý uly adammen birge otyrǵandyqtan ózderiniń bolmashy oǵash qylyqtary da tarıhta qosa qalyp qoıama dep qoryqqandaı óte saq, sypaıy, jınaqy otyrdy.

— Sizdiń óz qarajatyńyzǵa ındeester úshin aýrýhana saldyrǵanyńyzdy estidim, — dedi doktor bir tusta.

Mısıonerdiń etjeńdi júzinen qýanysh nury jarq etti. Ol tipti qýanǵannan ne aıtaryn bilmeı, únsiz qaldy.

— Jaqsy istegensiz, — dedi taǵy da doktor.

— Joq, qurmetti doktor... Qalaı degenmende, men bulaı istemesem progresshil qaýym aldynda basqa eshqandaı qylyǵymmen ózimdi ózim aqtaı almas em... Sondyqtan bálendeı erlik tyndyrdym dep aıta almaımyn.

Qonaqasy ý-shýsyz, resmı jınalystaı tynysh, birkelki ótti. Bári de doktor Beıkerdiń aýzynan bir erekshe, eshkim bilmeıtin, eshkim estip kórmegen birdeńeler tyńdaǵysy keldi. Biraq doktor eshteńe de aıtqan joq.

— Rıbeıro sel osy qansha jer? — dedi jatarda.

— Týra júrgende 30 shaqyrymdaı...

Tańerteńgi astan keıin doktor aýrýhanany kórgisi keletinin aıtty.

Aýrýhana qyzyl kirpishten salynǵan shatyrly uzyn úı eken.

Japyraqtar kómkergen kóleńkeli aýlasynda qolyn tańǵan, basyn tańǵan, taıaqqa súıengen, qaısy biri jalańash, qaısy biri arzan kók matadan tigilgen halat kıgen, ala-qula boıanǵan ındeester júr.

Uzyn boıly, kózildirikti jas dáriger qabyrǵalary kisi boıy tusqa deıin jasyl túspen boıalǵan jińishke uzyn korıdorǵa bastap kirip, qaptaldaǵy birinshi bólmeniń esigin ashty.

Dári ısi múńk ete qaldy. Iin tiresken kerýetter arasynan ótip júrýdiń ózi qıyn sekildi. Aýrýlardyń eshqaısysy da kirgenderge kóńil bólgen joq.

— Kereýetter jetispeıdi, — dep túsindirdi jas dáriger. — Alǵashqyda jaqyn taıpalardan aýyr jaraqattanǵandardy ózimiz baryp ákele almaǵan edik, qazir... kórip tursyz ǵoı.

Doktor jaǵalap shetki kereýetke keldi. Jasy qyryqtarǵa kelgen, bet pishini irgil, mosqal ındees asyraýǵa kónbeıtin ańnyń janaryndaı jabaıy, jat júzben doktorǵa ár qıly qarady.

— Sary bezgek, — dedi jas dáriger kózildirigin qozǵap. — Altaýy túsken edi, tiri qalǵany osy ǵana. Al mynaý jatqan... — Dáriger úrgen shardyń qabyǵyndaı jup-juqa terileriniń arasynan appaq súıekteri aıqyn kóringen ekinshi ındeesti kórsetti. Indeestiń álsiz ǵana kóterilip-basylǵan keýdesi bolmasa, bet-júzinen tirshiliktiń belgisi bilinbeıdi. — Menkos taıpasynan... Túskenine bir aı boldy. Berı-berı. Osy ólkedegilerdiń teń jartysyna jýyǵy berı-berı dertine shaldyqqandar... Al mynaý jatqan búginnen qalmaýǵa tıisti... Gangren... Myna jigitti bizge paralıch soqqan kúıinde ákeldi... Tárizi jarqanat shaqqan bolýy kerek. Birte-birte jazylyp keledi...

Ekinshi palatada jatqan ıdeesterdiń jaǵdaılary birinshilerge qaraǵanda áldeqaıda jaqsy eken. Keıbireýleri bastaryn kóterip, túregep otyr. Biraq bári de únsiz. Bir-birine beıtanys, ár taıpadan qosylǵan adamdarǵa uqsaıdy. Dáriger bet-aýzyn alapestendirip qyzylmen boıap alǵan eńgezerdeı jalpaq tanaý ındeestiń janyna bardy da:

— Aıaǵyńdy erteń shyǵaramyz gıpsten, búgin bolmaıdy, erteń, erteń, — dedi ıspanshalap. Erteń degendi qolymen belgisiz bir baǵytty asyra siltep kórsetti.

Indees basyn ızedi.

— Tıkandardyń kósemi, — dedi dáriger endi doktorǵa qarap. — Asa erjúrek adam... Azǵantaı taıpalardyń basyn qosyp aq adamdarǵa qarsy áli de soǵys ashpaq oıy bar. Jaraqattanyp birneshe ret tústi, jazylyp shyqqannan keıin taıyp turady. Al basqalary qalyp jatyr. 12 ındees osynda fabrıkada jumys isteıdi... Al myna jatqandar — tegis vaýra taıpasynan....

Kenet doktor shetki kereýetke taqaı berdi de, melshıip turyp qaldy... Kereýet ústinde moıny men ıyǵyn qyzylmen boıaǵan, mańdaıyna, jaǵyna, ıegine jasyl boıaýmen qos syzyq noqat júrgizgen elýler shamasyndaǵy ındees jatyr. Óli, diri ekeni belgisiz, kózi jumýly.

— Eki kún boldy túskenine, — dedi jas dáriger doktordyń toqtap qalǵanyn baıqap. — Indeester ákep tastady... Ana palatada oryn bolmaǵan soń osynda jatqyzdyq.

Dáriger júre túskisi keldi de, doktor Beıkerdiń qozǵalmaı turǵanyn kórip, kidirip qaldy.

— Bul ózi múlde belgisiz tropıkalyq aýrý. Jáne tuqym qýalaıdy eken. Etnograftar bul taıpany osy ýaqytqa deıin ashtan qyryldy dep kelgen. Olaı emes, dál osy aýrýdan qyrylyp bitipti.

Dáriger bolǵan shyǵar degendeı, ilgeri ozyp birneshe qadamdaı jerge bardy da, doktordyń sol orynda áli qımylsyz turǵanyn kórip, tańyrqap keri buryldy.

— Aıtpaqshy, — dedi esine áldene túskendeı. — Bul jatqan ındees araký taıpasynan qalǵan eń sońǵy adam...

Doktor teńselip baryp, kereýettiń basyna súıendi. Ol ındeestiń araký taıpasynan ekenin betindegi tańba boıaýdan tanyǵan-dy. Qapelimde óń men tústiń arasyndaı bir halde qaldy da, sanasyna «bul qýanyshty jaǵdaı, óte qýanyshty jaǵdaı, óte qýanyshty jaǵdaı» degen habar jetkende baryp, búkil ǵumyrynda túısigin kórmegen alapat sezim tasqyny dem alýǵa mursha bermeı tunshyqtyryp, beımálim tuńǵıyqqa shym batyryp jibergendeı boldy... Esin jıǵanda túımelerin aǵytyp, qoldan dem salyp jatqan dárigerdi kórdi. «Doktordyń júregi nashar eken ǵoı» dep kúbirleıdi áldekimder.

— Terezeni ashyńdar! Sál keıinirek, keıin...

Doktor Beıker kómeıine tirelgen ystyq jasty sezindi. Jańa bosanǵan áıeldiń ózi álsirep jatsa da, balasynyń túrin kórgisi kelip tyrmysqan áreketindeı bir qımylmen moınyn qalt-qult sozyp, shetki kereýetke qarady.

Araký ındees manaǵy kúıinde, alasa jastyqta basy shalqaıyp qımylsyz jatyr. Jaq etteri anda-sanda jybyr-jybyr etedi. «Tiri!»

Haraket tirshiliginde ómir boıy sáttilikke daǵdylanyp kelse de, tap osyndaı baqytty sát jaryq dúnıede bar dep oılamaǵan edi. Esin jıyp býyndaryn bekitti. Ornynan turyp, arakýlyq ındees jatqan kereýetke keldi.

— Jol soǵyp qajyǵandyqtan bolar, — dedi dáriger doktordyń shyntaǵynan demegen kúıi ilese júrip. — Jatyp tynyqqanyńyz jón.

Doktor onyń sózin estimegendeı, aýrýdyń dymqyl bilegin ustap, kózderin ashyp, qabysqan ishin sıpap, óte baıaý soqqan júregin tyńdap únsiz turdy da:

— Maǵan kabınetińizdi berińizshi, — dedi dárigerge.

Doktordyń aýrý ındeesti jeke kabınetke aldyrýy turǵan jurtty qaıran qaldyrdy. Jerdiń silkingenin nemese kúnniń tutylǵanyn tamashalaǵandaı bir soqyr sezimmen entelesip, istiń aqyryn kútisti. Aty ańyzǵa aınalǵan doktor Beıkerdiń meıirimi túsip ýaqytyn bólgeni, ólgeli jatqan beıshara ıdeestiń baǵy shyǵar dep joramaldasty...

Biraq kútpegen bir oqıǵa boldy. Arada birjarym saǵat ýaqyt ótkende:

— Kómektes, qudaı úshin kómektes, — dedi. doktor jas dárigerdiń jaǵasynan silkilep. — İzdegen muratyńa jetkizeıin... Kómektes qazir...

— Doktor myrza, — dedi dáriger sharasyz únmen. — Sabyr etińizshi. Siz eń aldymen bul derttiń osy mańaıdan basqa jerde kezdespeıtinine nazar aýdaryńyz... Jýnglıdiń ishinde eki-úsh jerde ǵana kózi bar. Araký taıpasy aq adamdardyń áskerinen jeńilip, mekenderin tastap kóshkende, sol aýdanǵa tap bolypty. Taıpanyń ataqty bir baqsysynyń aıtýymen bular basqa jerge qonys aýdarǵan. (Burshaqtap aqqan ter doktor Beıkerdiń moınyna quıyldy). Biraq baqsy aqtardyń qolynan qaza tapqannan keıin juqpaly dert taıpaǵa birjola ornyǵyp qalǵan. Aqyry 50-60 jyldyń ishinde bári quryp bitipti. Mynaý jatqan jalǵyz tiri qalǵan kósemniń balasy eken. Súıretilip vaýralardyń arasynda júrgen jerinen bizge ákep tastady... Munyń bárin de ózi aıtty. Kesheler sóılep jatqan. Búgin qatty tómendep ketti. Al, meniń qolymnan keler esh qaıran joq, doktor! Bul aýrýdy saqtap qalatyn bir-aq adam bar. Ol dáriger — Raýl Radrıges. Osy dertti maqsat etip, uzaq jyl zerttegen.

— Qaıda? — dedi doktor julyp alǵandaı.

— Buryn Goıas shatatynda istegen, qazir Resıfıde qalalyq aýrýhanada kórinedi. Biraq oǵan habar jetip, kelgenshe keminde on shaqty kún ýaqyt kerek.

— Tez habar berińiz!

— Doktor, ol múmkin emes. Kórip otyrsyz, aýrý búginnen, ári ketkende erteńnen qalmaıdy...

«Bul qalaı?..» — deı berdi doktor qoldary qaltyrap.

Baǵanaǵy ólsheýsiz baqyt, úmit, qýanysh sý sepkendeı basylyp, arqanmen quzǵa salbyraǵan adamnyń qolynan sońǵy túıin shyǵyp bara jatqan sátindeı qaterli úreı óne boıyn bılep barady. Ol tipti áldeqashan umyt bolǵan sonaý balalyq shaǵynda alǵash táýiptik saparǵa attanardaǵy ákesiniń úıretken emin de esine túsirmek bolyp tyrysty. Aqyry ózi eshqashan da kóńil aýdaryp kórmegen, ózin odan góri mándirek, kúrdelirek keselge laıyq kórgendikten qajet qylmaǵan, mynaý beımálim dertke álemdi dúrkiretken ǵajaıyp danyshpandyǵynyń da, ataq-dańqynyń da qajeti joǵyn, buǵan tek Resıfıde turatyn qatardaǵy dárigerdiń ǵana qajet ekenin anyq túsindi. Ol óziniń hal ústinde jatqan aýrý sheshesine aptekadan tıisti dáriniń. ornyna múlde qajeti joq basqa qymbat dáriler alyp kelip turǵan aqylsyz balanyń kúıindeı bir kúıge tústi.

— Árıne doktorǵa kiná joq, —degen daýys estildi korıdor jaqtan. — Ol kisi úlken istiń adamy ǵoı...

Doktor ákesiniń, aǵasynyń ólimin esine aldy. «Bizdiń tuqymda óz ajalynan ólgen eshkim joq, bári joryqta araký úshin kek jolynda qurban bolǵan» dep maqtanatyn ákesi.

«Qazir arakýdi saqtap qalý bir de bir kósemniń, bir de bir batyrdyń qolynan kelmeıdi. Tek bizdiń qolymyzdan keledi. Tek biz ǵana saqtap qala alýymyz múmkin» — dep edi ákesi.

Doktor jan tánimen berilip, sol sýretterdi tiriltip kóz aldyna ákelgisi keldi. Ákesiniń bet pishini buldyrap, taqap kelip: «Ant ber, ant ber deımin» — dep turǵan sekildi.

— Men araký taıpasynan shyqqan Uly Choro balasy Kıaký... — Doktor aqylynan aljasqandaı óz ózinen kúbirlep sóıleı berdi.

Tún ortasy aýa araký taıpasynan qalǵan jalǵyz ındees doktor Beıkerdiń aldynda birjola kóz jumdy.

— Bitti, bári de bitti... — deı berdi doktor óliktiń muzdaı qolyn tas qyp ustaǵan kúıi. — Endi eshqandaı maǵyna qalǵan joq... Túk qalǵan joq... Eń sońǵy araký óldi... Bitti... Bári de bitti... bitti...

Biraq ol araký taıpasynyń eń sońǵy adamy ózi ekenin ańǵarmady. Ol tipti ózin adam qataryna sanaǵan joq.

* * *

Bul jáıit medısınaǵa tutas bir dáýir ákelgen danyshpan doktor Edýard Beıkerdiń dárigerlik qyzmetindegi jalǵyz ǵana sátsizdik bolyp tarıhta qaldy.

---