InfoHub Logo

«... Adam balasy ushqyr oı, kóp aqyl, ótkir sezim qaıratynyń arqasynda ǵylym, bilim, óner taýyp, ózgeden ústem dúnıe júziniń qojasy bolyp otyr» dep Júsipbek Aımaýytov aıtpaqshy qazaq halqyn tórtkúl dúnıeniń qojasyna aınaldyrǵan bilim júıesiniń tarıhy tereńde. Sol keleli tarıhqa kóz júgirtip, Kókbaı salǵan medreseniń tarıhyna qanyq bolaıyq.                         

Qazaq dalasyndaǵy oqý-aǵartý júıesiniń tarıhy

Derekterge súıensek, qazaq jerindegi bilim júıesi VIII-H ǵasyrlarda qalyptasty. Osy ýaqyt aralyǵynda alǵash medreseler men musylmandyq oqý oryndary paıda bolǵan bolatyn. Bilim nárimen sýsyndatýdaǵy negizgi maqsat Qurandy arab álipbıimen oqytý edi. Medresede tálim alǵan talaı shákirt qazirgi ǵylymnyń negizin salýǵa úles qosty. Máselen, 2020 jyly iri kólemde 1150 jyldyǵy toılanǵan Ál-Farabı babamyz da medreseden tálim alǵan bolatyn. Qazaq ádebıetiniń negizin salǵan Abaı oqyǵan «Ahmet Rıza» medresesi, Alashtyń arystary bilim alǵan «Ǵalıa» medresesi jáne t.b. Dinı bilim men jańashyldyqty da qalyptastyra bilgen bilim ordalary uly adamdardy túlep ushtyrǵan edi. Orystyń otaryna aınalǵan soń, XIX ǵasyrdan bastap túrli mektepter salyna bastady. Sonymen qatar, arnaıy kitaphana da iske qosyldy. Alaıda ezgide kún keshken qazaq qoǵamynda dinı bilimniń jaǵdaıy máz bolmady.

Al bilim júıesiniń sharyqtaý shegi men iri ózgeristeri 20-30 jyldary bolǵan edi. Alash arystarymen bastalǵan aǵartýshylyq joly ári qaraı jalǵasty.

Sol ýaqyttaǵy negizgi ózgerister mynalar edi:

• 1920 jyly qazanda Qazaq AKSR-niń HAK-y qurylyp, A.Baıtursynov halyq komısary boldy.
• 1921 jyly aqpannyń on seziginde Búkilqazaqstandyq oqý-aǵartý konferensıasy shaqyryldy. Onda balalardy qorǵaý, biryńǵaı mektep júıesin qurý, kásiptik-teh. bilim berý, saıası tárbıe isi, oqý-tárbıe jumysyna baılanysty, t.b. máseleler qaraldy.
• 1922 – 23 jyldary ult mektepterin tól oqýlyqpen, baǵdarlamamen qamtamasyz etýde biraz sharalar iske asyryldy, qazaq tilinde 14 oqýlyq shyǵaryldy.
• 1920 – 30 jyldary elimizdegi bilim berý mektepteriniń oqý bazasyn kúsheıtýge memleket tarapynan orasan mol qarjy jumsaldy. 367 mektep jańadan salynyp, 361-i kúrdeli jóndeýden ótkizildi.
• 1927 – 28 jyldary respýblıkada úsh-aq orta mektep (Tashkent, Orynbor, Qyzylorda) boldy. Oqýshylardyń kóbi 7 jyldyq mektepti bitirisimen tehnıkýmdar men FZO-larǵa ketip jatty.
• 1929 jyly respýblıkanyń ejelden ǵylym, ádebıet, mádenıet tili bolyp kelgen arab álipbıinen latynshaǵa kóshýi oqý-aǵartý damýyna úlken soqqy bolyp tıdi. Arab álipbıimen shyqqan mádenı baı muralardyń kóbi otqa órteldi.
• 1940 jyly latyn álipbıinen kırılısaǵa kóshý eldegi aǵartý isin taǵy kóp jylǵa shegerip tastady.
• 1937 jyly qazaq bastaýysh mektepteriniń sany 537-den 1190-ǵa, orta mektepter 11-den 48-ge, ortalaý mektepter 143-ten 237-ge jetti. (Hronologıalyq derekter "Vıkıpedıa" saıtynan alyndy)

Kókbaı salǵan sara jol

Qazaq dalasyndaǵy bilim berý úshin birtalaı azamattar atsalysty. Sondaı medresselerdiń biri – Kókbaı Janataıulynyń óz qarjysyna saldyrǵan bilim ordasy. Bıyl medresseniń salynǵanyna 120 jyl toldy. «Kókbaı» dese esimizge Abaı túseri anyq. Kókbaı esimin bilim berý isimen de baılanystyra alamyz.

Kókbaı Janataıuly 1861 qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdany Taqyr aýylynda dúnıege kelgen. Kókbaı – aqyn, aǵartýshy, Abaıdyń shákirti ári dosy. 1910 jyly Ýfa qalasyna baryp resmı molla dárejesin alǵan. 1913 jyly Mekkege baryp qajy bolyp qaıtqan.Abaıdyń “Jaz”, “Kúlembaıǵa” syndy óleńderi alǵash Kókbaı atynan “Dala ýalaıaty” gazetinde jarıalandy.

Abaı ólgennen keıin birtalaı jyldan soń, jasy ulǵaıa bastaǵanda, Kókbaı qaıtadan burynǵy moldalyǵyna aýysady. El ishinde medrese salyp, bala oqytady. Alaıda moldalyqpen qatar aqyndyq ónerin qatar alyp júredi. 1924 jyldan bastap Abaıdyń ómirbaıanyn jazýshylar úshin Abaı jınaǵyn qurastyrýǵa atsalysqan bolatyn. Uly aqynnyń murasyn zerdelep, zerttep osyndaı úlken mura etip qaldyrǵan jandardyń biri edi. 1909jyly Kákitaı Abaı eńbekteriniń az bóligin bastyryp shyǵarǵan bolatyn. Kókbaı qalǵan derekter men óleń shýmaqtaryn jınap, keıinnen óziniń esinde qalǵan jyr joldaryn da qaǵaz betine túsirgen bolatyn. 

Sodan keıin uly aqyn salǵan sara jol jaıly málimmetterdi jazýda da Kókbaıdyń eńbegi sińdi. 1933 jyly Kókbaıdyń aıtýymen qurastyrylǵan Abaı ómiri týraly derekter jaryq kórgen bolatyn. Mine, Kókbaıdyń qazaq ádebıet tarıhyna keltirgen osyndaılyq kesek paıdasy bar. Ol kezde Abaı aınalasyndaǵy bar aqynnyń ishinde sýyryp salma, ımprovızasıaǵa eń júırik aqyn Kókbaı bolǵany daýsyz. Sol talantyn baǵalap, Abaı buny ózi jazyp júrgen alǵashqy óleńderine ıe ǵyp shyǵarady. Tek bertin kelip, “Jaz” óleńin jazǵan soń ǵana Abaı barlyq ózi shyǵarǵan óleńderin óz atyna aýystyryp alady.

Kókbaı shyǵarmalary keń kólemdi: aıtys, epıgram, arnaý-óleńder jáne taǵy basqalary saqtalǵan. Máselen, «Sabalaq», «Abylaı», «Qulyndy», «Naýryzbaı-Fatıma», «Harýn Rashıd» poemalary jáne t.b. Aqynnyń «Áripke», «Tórebaıǵa», «Moldabaıǵa», «Dútbaıǵa», «Aǵybaıǵa», «Ospanǵa», «Saldarǵa» sıaqty óleńderi belgili. «Dútbaıǵa», «Musajanǵa», «Semeı saýdagerlerine» shyǵarmalarynda aqyn tapqyr satıramen ekijúzdiler men paraqorlardy áshkereleıdi.Kókbaı Janataevtyń sýyryp salma qasıeti onyń aıtystarynan baıqalady. Ol aqyn ári dosy Árip Táńirbergenovpen, Kempirbaı aqyn, Musaǵalı, Júnishan, M. Dýlatov, Abaıdyń nemeresi Áýbákirmen aıtysqan. Aqynnyń mańyzdy týyndylarynyń biri – «Sabalaq». 

Kókbaıdyń «Lenınge», «Abaıǵa», «Toǵyz kók», «Kárilik» sıaqty ánderi belgili. Kókbaı Janataev shyǵarmalarynyń basym bóligi qoljazba túrinde saqtalǵan. Onyń Júnishanmen aıtysy, Abaı týraly esteligi jarıalanǵan. Saýat ashqan soń, Tóletaı moldadan dáris alady. Keıinnen Qamalı qaziret medresesinde, ýchılıshede bilim alady. Abaımen birge 25 jyldaı ýaqytyn ótkizdi.

Kókbaıdyń Abaımen jaqyndyǵyn uly aqynnyń óleńderinen kóremiz:

                                                 Sorly Kókbaı jylaıdy,
                                                 Jylaıdy da jyrlaıdy.
                                                 Ol jylamaı qaıtip turady,
                                                 Mynaý azǵan qý zaman
                                                 Qalybynda turmaıdy.
                                                 Bireý maldy urlaıdy,
                                                 Bireý basty qorlaıdy,
                                                  ... bolmaǵan soń
                                                 Jylaýyna zorlaıdy.

1901 jyly  óz qarjysyna medrese ashty. Munda sol mekendegi qazaq balalaryn oqytty. Sabaq arab jáne orys tilinde ótilgen bolatyn. Oqýlyq retinde shákirtterine “Arab tiliniń qaǵıdalary” kitabyn óleńmen jazyp shyǵady.Medressede 200-300 bala oqyǵan. Bilim ordasyna Naıman, Tobyqty, Kereı, Ýaq syndy ár elden jınalǵan shákirtter jatyp oqyǵan. Sonymen qatar 1908 jyly dińgesi bıik meshit saldyrdy. Oqý júıesi qalyptasqan soń, medreseni zamanaýı ustazdarǵa tapsyrdy. 1921 jyly naýqasqa shaldyǵyp, Máskeý, Tomsk, Sankt-Peterbýrg, Omby syndy iri mekenderge baryp emdeledi. 1924 jyly Abaıdyń dúnıeden ótkenine 20 jyl tolýyna oraı ótken keshke qatysady. 1925 jyly qaıtys bolady. 

Kókbaı Janataıulynyń mýzeıi SHQO ákiminiń 2008 jylǵy 25 sáýirdegi № 560 qaýlysy boıynsha jergilikti mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń memlekettik tizimine engizilgen.

Qoryta kele, búgingi ǵylymı eńbekte Kókbaıdyń ómiri men qaaq qoǵamyndaǵy bilim alý júıesi týraly birshama derekter berýge tyrystym. Derekter men hronologıalardyń retin saqtap, Kókbaı murasy jaıly mol málimetti alýǵa umtyldym. Keler urpaq Kókbaıdaı uy adamnyń eńbegin, bilimge degen qushtarlyǵyn umytpasa degen mendegi tilek.

Daıyndaǵan: Erkimbek Aqerke Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

Jetekshisi: F.Qozybaqova Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti tarıh jáne etnologıa fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń profesory

---