InfoHub Logo

Qazaq eliniń azattyǵyn ańsap qana qoımaı, ult táýelsizdigi jolynda kúres kórigin qyzdyrǵan Alash ardaqtylarynyń til taqyrybynda jazǵan kósemsóz muralaryn júıeli jınaý, egjeı-tegjeıli zertteý, nátıjelerin el ıgiligine jaratýdyń mańyzy orasan zor. 

Ulttyq qundylyqtardyń ishinde ózektisi bolyp sanalatyn til máselesin oń sheshý qashanda mańyzdy bolyp qala beretinine eshqandaı kúmánimiz joq. 

HH ǵasyr basynda Alash kósemsóziniń kósh basshysy Ahmet Baıtursynuly «tóńirekke qarasaq túnergen-túnergen bulttar kórinedi» dep jazyp, qaýip-qaterdiń qaıdan kelip jatqanyn dóp basyp tanyp, ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtap qalýdyń jolyn izdedi. Ásirese, birtindep qoldaný aıasyn qoldan tarylta bastaǵan qasıetti ana tili- mizdiń qamyn oılaǵanda janyn qoıarǵa jer tappaı, shyr-pyr bop arasha tústi, qoly qabarǵanyna qaramastan kósemsóz jazyp, damyldamaı dabyl qaqty, kúreskerliktiń tyń dańǵylyn saldy. Solardyń birinde búı deıdi: «...Qazaq degen qashannan óz aldyna ult bolyp, Edilden Ertiske, Oraldan Aýǵanǵa deıin tutas turǵan halyq edi. Aramyzǵa ár túrli jurt kiriskende solarmen qatar, atymyz joǵalmaı, qazaq ulty bolyp tura alamyz ba? Osy bizdiń tósekte dóńbekshitip uıqymyzdy bóletin nárse. Basqa jurtpen aralasqanda óz aldyna ult bolyp, óz aldyna tili bar, óz tilinde jazylǵan sózi (ádebıeti) bar jurttarǵa ne turady. Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy. Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – til. Sózi joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady. Óz ultyna basqa jurtty qosamyn degender áýeli sol jurttyń tilin azdyrýǵa tyrysady. Egerde biz qazaq degen ult bolyp turýdy tilesek, qarnymyz ashpas qamyn oılaǵanda tilimizdiń de saqtalý qamyn qatar oılaý kerek. Qazaqtyń balalary qalaı oqyp júr? 

Elde oqysa, on jyl oqyp hat jazýdy bilmeıtin eski jolmen oqıdy. Shaharda oqysa, ıa sart, ıa noǵaı medreselerinde oqıdy. Rýs shkolynda oqıtyny rýssha kitap, úırenetini rýssha jazý, qazaqsha kóbi oqı da, jaza da bilmeıdi. Musylman medreselerinde oqyǵandardyń estigeni ádebı til, oqyǵany ádebı tilmen jazǵan kitap, jazǵanda da sol kitaptardyń tiline salyp elikteý. Ol ádebı til degen qandaı til? Arabı, farsy sózder kóp kirgen til. Neǵurlym arabı, farsy sózder kóp qosylsa, neǵurlym qara halyq túsinýge aýyr, tipti túsinbeıtin bolsa, soǵurlym ádebıyraq bolady dep, tutynǵan joldan shyqqan til. Bul til halyqtan týmaǵan, jany joq til. Musylmansha oqyǵandarymyz ádebı tilimen sóıleımiz, ádebı tilimen jazamyz, qazaqsha jazsaq ádebı bolmaıdy dep qazaq tilimen jazýǵa uıalady, qorynady. 

Rýssha oqyǵandarymyz qazaq tilimen pikirimizdi tolyq aıta almaı- myz, jetpeıdi, rýssha jazǵanymyz ońaı deıdi. Qysqasha, rýssha, musyl- mansha oqyǵandarymyz qazaq tilimen jazýǵa qorynyp, bireýi rýssha jazady, bireýi ádebı tilmen jazady. 

Bulardyń óz tilinen qorynyp jırenetin sebebi ne? Meniń oılaýym- sha, bul ádettenýden biri rýssha oqyp, biri ádebı tilmen oqyp qazaqsha jazý ádetinde bolmaǵandyq. Ádetinde joq nárse qalyptan tysqary bolyp, basynda ersi kórinedi. Qazaq tili men jazý ádetinde bolmaǵan soń rýssha hám musylmansha oqyǵandarymyz qorynady. Bir-birine jazǵan hattarynda qazaqsha jazbaıdy. Bulaı isteýleri unamdy emes. Biraq qazaq balalaryn atalary osy kúngi oqytýyna qaraǵanda «bul nege solaı?» dep ǵajaptanar da is emes. Segiz, toǵyz jasynan oqýǵa tússe, oqyǵan tili basqa bolsa, oqıtyn kitaby basqa tilde bolsa, jazǵanda sol kitaptardan úlgi alyp jazsa, olar qaıdan qazaqsha jazýǵa ádettener? Munan bylaı da osy betimizben júre bersek, aqtyǵynda qazaq tili azyp- tozyp, birte-birte tutynýdan shyǵyp, áýeli qazaqsha jazý uıat kóriner, sonan soń qazaqsha sóıleý uıat kóriner, onan ári ne bolary belgili. Oqyǵan jastarymyz qazaq tilinen jırense, qarttarymyz myń jasaýǵa bolmasa, qazaq tili jan saqtaıtyn oryn joq. Sondyqtan bultaqtamaı osy bastan istiń betin týra jiberý úshin anyqtap ashatyn nárse mynaý: qazaq tilin saqtaý kerek pe, bolmasa rýssha bolsyn, basqasha bolsyn sóıleýge jaraǵan soń bári til ǵoı, qazaq tili joǵalsa joǵala bersin deımiz be? Bizdiń gazetimizdiń tańbasy «Qazaq», ıaǵnı qazaqtyǵymyzdy saqtaý Qazaqtyq árıne aty men tili joǵalmasa saqtalady. Bul aıtqanymyz rýssha, ıa basqasha oqymasyn degen emes, rýssha tilin de bilý kerek. Biraq óz tilinen jırenbeske kerek degen sóz. Tutynbaǵan nárse joǵalady. On jyl, on bes jyl eńbek etip, qınalyp rýs ıakı ádebı tilderdi úırengenderge óz tilimen jazýdy úırený qıyn dep eshkim aıta almas».

 El qamyn, «ult saqtalýyna sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – til» jaıyn jerine jetkize, egile jazǵan Alash arysynan artyq eshkim aıta almasy haq. 

Kóńilge medet tutatynymyz, Qazaq eli táýelsizdigin jarıalaǵannan keıin birinshi kezekte qazaq tiline memlekettik mártebe berilip, batpan- dap engen dertten mysqyldap aıyǵa bastaǵandaımyz. Desek te, sheshimin kútken máseleler de az emes. Osy oraıda, qazaq tiline memlekettik mártebe berýde qaıratkerlik tanytqan elimizdiń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «qa- zaq pen qazaq qazaqsha sóılessin» degen qaǵıdasy Alash arystarynyń ıdeıasymen ushtasatynyn aıtýǵa tıistimiz. Elbasy «Tarıh tolqynynda» atty tarıhı eńbeginde: «Malshysy men manabynyń bir deńgeıde sóıleıtinine maqtana alatyn halyq álemde sırek bolar. 

Osy oraıda, qazaq tilinen aýdarma jasaýshylardyń tarapynan bolyp turatyn kúdik-kúmán eske túsedi. Olar qazaqtyń ádebıetshilerine «osy bir tusta ásire sóz joq pa?!» degen suraqty jıi qoıady. Joq. Sebebi, tildik shyǵarmashylyqtyń myń-mıllıon ǵajaıyp múmkindikteri arqyly júzege asatyn qazaq sanasynyń ereksheligi, belgili dárejede, tól máde- nıetimen shyn mánisinde etene bolǵandyqtan, qazaq tilindegi kórkem- dik sezimniń barsha boıaýy men kózden tasa maǵynalyq tereńdigin kez kelgen qazaqtyń paryqtaı alatyndyǵynan bolý kerek. Sondyqtan da qazaq tiliniń ádebıetshildigi degenimiz, túptep kelgende, oılaýdyń ulttyq ereksheligi bolyp shyǵady. Daýǵa salsa almastaı qıǵan, sezimge salsa qorǵasyndaı balqyǵan, ómirdiń kez kelgen oraıynda ári qarý, ári qalqan bolǵan, ári baıyrǵy, ári máńgi jas, otty da oınaqy Ana tilinen artyq qazaq úshin bu dúnıede qymbat ne bar eken?! Árıne, odan qymbat eshteńe joq dep aıtýǵa bolady. Ǵasyrlar boıy qazaqtyń ult retindegi mádenı tutastyǵyna eń negizgi uıytqy bolǵan – onyń ǵajaıyp tili», – dep jazyp, qazaq tiline joǵary baǵa berýi Alash kósemsózshilerimen úndes keledi. 

Qazaq tiliniń damyp-jetilýi baǵytynda izdengen Alash qalam qaıratkerleri, eń aldymen, qazaq tiliniń júıeli jazý emlesin qalyptastyrýdy kózdedi. Osy jolda aıanbaı qyzmet etti. 

Jınaqty qurastyrý barysynda baıqaǵanymyz, til máselesin eń kóp kótergen kósemsózshi – tuńǵysh qazaq lıngvıs-ǵalymy Ahmet Baıtursynuly. Ol óziniń aldyna júıeli maqsat, aıqyn baǵdarlama qoıyp, sol boıynsha óz betinshe jumys istegen tárizdi. Máselen, onyń birinshi maqsaty – qazaq balasynyń saýatyn ashý bolsa, osydan baryp «Oqý quraly» paıda boldy, sodan keıin qazaq tiliniń gramatıkalyq quramyn ana tilinde taldap berýdi maqsat etedi de, «Til-quraldy» jazady. Tildi durys jumsaı bilý tártibine baılanysty oıǵa qalady da, «Til jumsardy» usynady, oqytýdyń metodıkasyn jasaý maqsatynda «Baıanshyny» beredi. Kezinde áldeneshe basylýynyń ózi bul eńbekterdiń zárýligi men baǵasynyń qanshalyqty dárejede bolǵanyn ańǵartsa kerek. 

Osy oraıda, Alash qaıratkerleriniń kósemsózderinde kóterilgen oı- tolǵam, ıdeıalar búgingi kúni de praktıkalyq turǵydan óte qundy ekeni talas týdyrmasa kerek. Táýelsizdik alǵannan bergi kezeńde elimizde qazaq tiline baılanysty úlkendi-kishili is-sharalar júzege asyrylyp keledi. Kóp másele aıtylyp ta, jazylyp ta jatyr. Biraq olardyń basym kópshiligi bizge jańalyq emes. Munyń deni – kezinde Alash qaıratkerleri aıtyp, kósemsózderinde jeter jerine jetkize jazyp ketken máseleler. Sondyqtan til máselesinde úlken jańalyq oılap tabamyz dep sharshap-shaldyqpaı, sol Alash qaıratkerleriniń kórsetip bergen baǵyt-baǵdarymen jumys istesek, til salasynda kóp másele qazirgiden áldeqaıda tez, áldeqaıda jemisti sheshiler edi.

Qaırat Saq
Alashtanýshy ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent

---