InfoHub Logo

Alystaǵy kolhozdan shyqqan júk máshınesi qalanyń shet jaǵyndaǵy kombınat ǵımaratyna jaqyndaı bergende, bir jaǵymsyz ıis múńk ete qaldy.

Aınaldyra soǵylǵan bıik dýal. Mańdaı aldynda kókpen boıalǵan temir qaqpa.

Qaqpanyń bıik tórinde — Nıkıta Hrýshevtiń portreti.

Odan tómenirek bir jaǵyna jylqynyń, ekinshi jaǵyna shoshqanyń sýreti salynǵan. Ekeýiniń ortasyna iri-iri áriptermen «DRÝJBA» dep jazylypty.

* * *

Et kombınatynyń dýaly bıik qorasyna kire bere Tobylǵy Tory bıe eleńdep, qaıta-qaıta pysqyrynyp, tipti osqyrynyp, quıma tuıaqtarymen qoraptyń taqtaıyn taqyldata tepkilep mazasy ketti.

Muny kórip, qoraptaǵy serikteri de qulaqtaryn tikshıtip, áldeneden seziktene bastady.

— Qan sasıdy, — dedi Tobylǵy Tory bıe kózderi shatynap.

Basqalary:

— Qan! Qan! Qaıdaǵy qan? — dep jan-jaǵyna alaq-julaq qarasty.

— Qashaıyq! — dedi Tobylǵy Tory yshqyna túsip.

Sóıtti de júk máshınesiniń bıik bortyn artqy qos aıaǵymen sart-sart tepkileı bastady.

Kabınada otyrǵan shopyr men zootehnık jerge sekirip-sekirip túsken.

Sóıtse Tobylǵy Torynyń tepkisine shydas bermeı qoraptyń qaraǵaı taqtasy qaqyraı bastaǵan eken.

— Áı-áı! Mynaý qaıtedi-eı?! — dep myrtyq boıly zootehnık eki qolyn erbeńdetti.

Erinderi dúrdıgen, uzyn boıly, qaqpaq jaýyryndy shopyr jigit qoraptan qolaqpandaı temir alyp, Tobylǵy Torynyń qara tumsyǵynan perip-perip jibergende, bıe baıǵus shyńǵyryp-shyńǵyryp aldy da, shopyrdyń basynan asyra qarǵyp, súrine qulaı jazdap tústi de, qaqpadan shyǵyp asfált joldy tasyrlata shaýyp bara jatty.

Asfált ústinde qyzyl-kúreń tańba qaldy. Bul Tobylǵy Torynyń tumsyǵynan tamshylaǵan qan edi. Dúrdik erin shopyr ony álginde som temirmen perip-perip jiberip edi ǵoı.

Endi sodan qandy iz ǵana qaldy. Tobylǵy Tory sol ketkennen mol ketti.

* * *

Tobylǵy Torynyń qoraptan sekirgenin kórgen basqa jylqylar da qortyq bastyqtyń qos qolyn erbeńdetkenine qaramaı, máshıneden qarǵyp-qarǵyp túsip jatty. Tipti eńgezerdeı shopyr da tosqaýyl bola almady. Jylqylar Tobylǵy Tory shyǵyp ketken qaqpaǵa qaraı umtylǵanda, qarsy aldarynan sol qaqpadan basqa bir júk máshınesi kirip kele jatty. Qoraby tolǵan qorsyldaq shoshqalar eken.Bul máshıneniń shopyry ozandatyp sıgnal basqanda, baıǵus jylqy balasy úrkektep keıin serpildi. Sóıtip bıik dýaldyń ishinde ary-beri sapyrylysyp sandaldy da qaldy. Shoshqaly máshıne ishke kirgennen keıin, temir qaqpa tars jabyldy. Yshqyna kisinegen jylqylar men shyńǵyra qorsyldaǵan shoshqalardyń jantalasynan aýlanyń ishi azan-qazan boldy.

* * *

Tobylǵy Tory tútin sasyǵan qaladan uzańqyrap baryp kenet qalt tura qaldy da, qamys qulaqtaryn tikshıtip, alystaǵy aýyl jaqqa qarap biraz turdy. Sodan soń oıqy-shoıqy asfált-symaq joldan burylyp, bir pysqyrynyp aldy da, tike taýǵa qaraı tartty. Aqbas shyńdary aspandy tiregen alyp taý Tobylǵy Toryny ózine magnıtshe tartqany sonsha, ol aldy-artyna qaramaı, endi-endi zúmiretteı jaıqalyp kele jatqan egindi de elemeı, Tobyshaqty ańǵaryna qaraı ózine qanat bitkendeı tike tartty. Tek ańǵardyń aýzyna jete bergende ǵana kilt toqtap, bulyńǵyr tútin tutqan qala jaqqa basyn kegjıte, jıirkene qarap:

— Qan sasıdy! — dedi.

Shatqaldyń aýzyna kire bergende shóp basyp ketken arba, joldy bógegen kóldeneń ala aǵash tur eken. Árirekte jalǵyz jataǵan úı, janynda taıynshadaı ıt jatyr. Bir top taýyq, ortasynda qyzyl aıdarly shubar ala qorazy bar, qurqyldasyp, jem izdep júr. Álgi taıynshadaı tóbet ornynan kerile túregeldi de, Tobylǵy Toryǵa úrmekshi bolyp qańq etti de, ústinde adamy joq bolǵannan soń, qaıtadan jata ketti. Onyń esesine mysyqtan sál-aq úlken, sap-sary qanden ıt oı bir batyrsynyp sháýildedi-aı kelip. Úıden basy dýdar bir orys shyǵyp, Tobylǵy Tory bıege uzaq qarady. Tobylǵy Tory shlagbaýmdy aınalyp, jolsyzben júrip, alqyna aǵyp jatqan asaý sýdy keship, arǵy betkeıge ótip, shatqaldyń ishin boılaı tinte qarap biraz turdy. «Sýy mol, oty shuraıly, janǵa jaıly jaılaýdyń basy osy emes pe», dedi de, Tobylǵy Tory ózendi boılap, shatqaldy keýlep órge qaraı júre berdi.

Ózendi jaǵalaı ósken qalyń toǵaıdyń ishi ý da shý, neshe túrli qustar neshe túrli tilde saırap jatyr.

Ásirese, uzyn quıryq saýysqan.

— Bóten jylqy! Bóten jylqy! — dep dabyl qaǵyp qaqsaı berdi.

Saýysqan baıǵus osy orman, taý-tastyń jez qońyraýy sıaqty: kim keldi, kim ketti; qaı jerde ne bolyp jatyr — bárin jarty álemge jarıalap, aqy-pulsyz, aılyqsyz qyzmet qylatyn párýana qus. Biraq eptep urlyǵy da bar. Tobylǵy Torynyń japadan-jalǵyz Táńirtaýdyń qýysyna súńgip kele jatqanyn shatqaldy mekendegen jan-janýardyń bári estidi. Jer qazyp, jaýqazyn shyrynyn kemirip jatqan altynsary sýyrlarǵa deıin aldyńǵy qasqa tisterin aqsıtyp, aýyzdary ańqıyp, tepseńge qaraı bettep bara jatqan Tobylǵy Toryǵa tańdana qarap qalysty.

— Qarańdar! Qarańdar! Bóten jylqy! — dep jar saldy Saýysqan.

— E, estidik, kórdik, nesine qaqsaı beresiń? — dep Ala Qarǵa jaqtyrmaı qarq-qarq etti.

— Jalǵyz eken, baıǵusty Aqsaq Abadan jep qoımasa jarar edi, — dep esirkegen boldy jartasta múıizi qaıqaıyp, seksıip turǵan Taýteke. — Saıaqtyń ajaly qasqyrdan deýshi edi.

— Ondaı jylqy Aqsaq Abadanǵa aldyra qoımas. Sen óziń túsip qalyp júrme abaısyzda Abadannyń aýzyna, — dep tikenekterin tikireıtti Kirpıaz Kirpi.

* * *

Et kombınatyna jylqy aparǵan júk máshınesi aýylǵa qaıtyp keldi.

Shopyr men zootehnık etke jylqy ótkizgeni týraly kýálik qaǵazdy kolhozdyń býhgalterine tapsyrdy.

Kvıtansıany ustap turyp býryl bas býhgalter baj ete qaldy:

— Áı, mynaý nege az? Bir jylqynyń salmaǵy kem? Ony qaıda jiberdińder? — dep shopyr men zootehnıktiń alqymynan almaı ma.

— E, ol bále álgi Tobylǵy Tory kombınattyń qorasyna kirgende, máshıneniń bortyn talqandap qashyp ketti, — dedi shopyr.

— Kelgen shyǵar aýylǵa. Qaıda ketedi — dep qoıdy zootehnık.

— Men eshnárse bilmeımin. Alyp ketkenderiń bes jylqy bolatyn. Bireýi kem. Men bastyqqa kórsetemin, — dep býhgalter kvıtansıany alyp, bastyqtyń kabınetine qaraı bettedi.

* * *

Tepseńniń shóbi shúıgin eken. Aýyldaǵy tyrbyq kóde emes, jatqan atandy jasyratyn qalyń qazyna. Neshe alýan asyl shóp. Ne joq deısiń munda. Nýly shóptiń bárinen bıigi shyrysh eken, naǵyz jetilgen kezi eken: myńdaǵan kobra-jylandar bastaryn kókke kóterip, qaqshıyp-qaqshıyp turǵandaı kórinedi.

Jese — káriniń ózin jasartatyn, aýrýdyń ózin saýyqtyratyn, kedeıdiń ózin baıytatyn mıqylbuta da osynda. Kúlgin gúli ańqyǵan kıiktoty da ıiskegendi mas qylady. Kórgende kózdiń jaýyn alyp jáýdiregen sholpan kebisti aıtsańshy, shirkin...

Shirkin, ne joq bul tepseńde! Taýshymyldyq deısiń be; kempirshash deısiń be, sýmonshaq deısiń be; shońaına deısiń be, arqar jýsan deısiń be; eńlikgúl deısiń be, tekesaqal deısiń be; úpilmálik, adyraspan deısiń be, dildágúl deısiń be — qaısybirin aıtasyń — Qudaı Táńirtaýǵa bergen ǵoı jannattyń jaılaýyn!

Osyndaı peıishke kirip ketken Tobylǵy Tory bıeniń jany jadyrap, qan sasyǵan qasaphanadan qashyp shyqqanyna Jasaǵanǵa jylqy tilinde myń da bir shúkirshilik aıtyp, kóńili kókke kóterilip, álemge qýanyshyn bildirgisi kelgendeı taý-tasty jańǵyryqtyra kisinep-kisinep jiberdi.

* * *

Taýdyń ishinde qupıa saqtaý qıyn. Qıa jolmen júrip kele jatqanda, aıaǵyńnyń astynan asyqtaı bir tas qozǵalsa, bara-bara búkil taý qozǵalǵandaı bolady.

Abaısyzda jótelseń — jańǵyryǵyń jarty álemge jetedi.

Munyń bári bolmaǵan kúnniń ózinde saýysqan degen qus-qońyraý kórgen-bilgenin aıtyp, aspan asty, jer ústine jar salady.

Sondyqtan da taýdyń syryn almaǵan Tobylǵy Tory bıeniń abaısyzda álgi bir kisinep jibergeni taý áleminiń túkpir-túkpirine jetti.

Qar jatqan shyńǵa jaqyn júrgen Teńbil Barys qalt turyp, qulaqtaryn tikshıtip, tómende aq kóbik atqylap, aq jal aıdahardaı búktetilip, myń buralyp jatqan sarqyrama saryndy tyńdaı qaldy.

Óz daýysynyń jańǵyryǵynan ózi shoshyńqyrap qalǵan Tobylǵy Tory qaıtyp kisinegen joq.

Biraq álgi jańǵyryqty Teńbil Baryspen deńgeıles bıiktikte júrgen dáýbas, tik jal Tarpań da qulaǵy shalyp, eleń ete qalyp edi-aý...

Kúlli álemde Qudaı jalǵyz. Al Táńirtaýda álgi Tarpań jalǵyz. Jo-joq, Táńirtaýdyń qoıny-qonshy tolǵan tirshilik. Tipti shyńdarynda jaz boıy jatqan qardyń ózine deıin qurttap ketedi. Áne, o da tirshilik nyshany.

Táńirtaýdyń qoıny-qonshy tolǵan tirshilik ıeleri. Biraq bári par-parymen, bári qosaǵymen. Sýdaǵy han balyq pen aspandaǵy tas túlekke deıin qosaǵy bar.

Qosaǵy joq tek jalǵyz Tarpań edi ǵoı. Tarpańdy kóz aldyńa elestetkiń kelse, Afrıkanyń ala-jolaq zebrin esińe túsir. Tek ala-jolaq shapanyn sheship tasta. Óıtkeni Tarpańnyń shapany jıren-sary. Qyp-qysqa tikireıgen jalynan bastap, búkil jon arqasynan quıryǵyna deıin sozylǵan jalǵyz qara jolaǵy bar tórt aıaǵyna tórt qara etik kıip alǵan sıaqty. Aq tanaý. Kekilsiz.

Jazda júni túleıdi, qysta qalyńdaıdy. Jalǵyzdyń jary — Qudaı degen. Qudaı saqtap osy Tarpań Táńirtaýda júr edi ǵoı. Kenet asaý sýdyń sarqyrama sarynyn basyp, jylqynyń kisinegen daýysy estilgeni Tarpańnyń degbirin qashyrdy.

Tobylǵy Torynyń taý-tasty jańǵyryqtyra kisinegenine jaýap retinde bul da kisinemekshi bolyp edi, biraq onyń kisinegeni jylqynyń oqyranǵanyndaı ma, álde esektiń aqyrǵanyndaı ma, áıteýir sol ekeýiniń arasyndaǵy bir dúbára dybys sıaqty eken.

Degenmen ony kádimgi adam tiline aýdarǵanda:

— Sen kimsiń? Qaıdasyń? — degeni kórinedi.

Tobylǵy Toryǵa bul daýys asaý ózenniń sarqyramasynan áreń estildi de, qulaqtary tikshıip, aq bas shyńdarǵa tiksine qarap, qalshıdy da qaldy.

— Sen kimsiń? Qaıdasyń? — degen ún taǵy da talyp estildi.

«Jabaıy jylqy», — dep oılady Tobylǵy Tory. Qan degen qıyn ǵoı, jylqy balasynyń belgisi bilingenge kádimgideı qýanyp qaldy. Biraq muzart bıikke barýǵa bettemedi. Jannaty-jaılaý tepseńnen ketkisi kelmeı, kerek bolsa ózi kelsin degendeı, Tobylǵy Tory álgige jaýap retinde únin san túrli qubyltyp, kúmis qońyraýdaı syńǵyrlap, sıqyrly dybyspen taǵy da kisinep-kisinep jiberdi.

* * *

Jalǵyzdyqtan japa shegip, myna keń dúnıeden saıa tappaı, Táńirtaýdyń qarly shyńyna deıin qashyp shyǵyp, bul jerden de seskenip, jan-jaǵyna eki shoqyp, bir qarap, túregep turyp uıyqtaıtyn saıaq Tarpań álgi jylqy daýysynan keıin shydaı almaı edelveıs deıtin eńlikgúl ósetin beldeýden tómen túsip, aq kóbik atqylaǵan asaý ózenniń arǵy betine kelip toqtap edi.

Arǵy bette taǵy Tarpań, bergi bette Tobylǵy Tory bıe — ortalarynda ótkel bermes asaý ózen.

Ekeýi ózenniń eki jaǵynda bir-birine qadala qarap turyp qalǵan.

Qarap tursań, Aspan álemindegi ǵajaıyp kórinis sıaqty. Aspanda qalyń juldyzdar arasyn qaq jaryp jatqan Qus Joly bar emes pe. Sol Qus Jolynyń arǵy betinde Baqtashy jigit, bergi betinde Toqymashy qyz turady eken. Bir-birine ólerdeı yntyzar, biraq Qus Joly dep atalatyn alyp ózennen óte almaıdy. Bir-birine umtyla qol sozyp, yntyqsa da jete almaıdy.

Juldyzdar jarqyrap, Aspan álemi jaralǵaly beri ekeýi bir-birine qosyla almaı áli kúnge deıin zaryǵýly.

Dáýbas Tarpań asaý ózendi jaǵalap ary shapty, beri shapty. Birneshe ret sarqyrama sýǵa qarǵyp túspekshi de boldy. Biraq haıýan da bolsa sezim kúshti, sý ony qaqpaqyl qylyp alyp ketetinin biledi. Sondyqtan kekilsiz dáý basyn ary shulǵyp, beri shulǵyp, birese ózendi órleı shaýyp, birese yldılaı túsip, kádimgideı alqynyp qaldy.

Al bul beıtanys jabaıy jylqynyń ózine sonshalyqty yntyǵa asyqqanyn sezgen Tobylǵy Tory baıtal, áıel zatynan emes pe, bergi bette turyp qylymsyp, neshe túrli qylyq kórsetip, burańdap, bir orynda bıleı túsip, quıryq-jalyn jelbiretip, Tarpańnyń degbirin qashyryp, dertti qyldy.

Urǵashy zatyna degen yntyzarlyq Tarpańnyń esin aldy. Esi ketkende jylqy tuqymy da májnún bolyp ketedi eken, aspanǵa atylǵan aq kóbiktiń arasyna kúmp berdi.

Tarpań turmaq, túıedeı-túıedeı tarǵyl tastardy domalatqan áleýetti ózen áýmeserleý jabaıy jylqyńdy aıasyn ba, jańqa qurly kórmeı, tereńine bir batyryp, bir shyǵaryp, ary aýdaryp, beri aýdaryp, aǵyzyp ala jóneldi.

Tobylǵy Tory kóz aldyndaǵy soıqandy kórip shoshyp ketti. Á degende sýǵa ol da qarǵyp túspekshi edi, biraq bir túısik tez tejep qaldy.

Aǵyp bara jatqan Tarpańmen qatarlasa shapqylady. Muny alqyn-julqynda baıqap qalǵan Tarpań jaǵalaýǵa yshqyna umtyldy. Abyroı bolǵanda tuıaqtary qumdaq qaırańǵa tirelgendeı boldy. Sol sátti paıdalanyp Tarpań aldyńǵy aıaqtaryn qaırańǵa batyra tirep, bóksesin sýdan shyǵara berip, jaǵaǵa janushyra jarmasty-aý.

— Umtyl! Umtyl! — dep Tobylǵy Tory dátke qýat qosty.

Osy topalańdy baıqap qalǵan uzyn quıryq, ala qanat saýysqan daýysy erekshe shańqyldap, shatqaldyń ishin jańǵyryqtyra jar saldy.

— Oıbaı, oıbaı, Tarpańdy Asaý Arna tartyp áketti! Aǵyzyp bara jatyr! — dep aıqalaǵanyn taýdaǵy jan-janýar túgel estidi.

Semiz qyzyl sýyrlar inderinen shyǵyp, qosaıaqtap, boılaryn sozyp-sozyp qarady. Tikenderin tikireıtip, domalanyp jatqan kirpi súırik tumsyǵyn shyǵaryp, monshaqtaı móldir kózderi jylt-jylt etip:

— Káne? Káne? — dep shıqyldady.

— Áne, áne! Tarpań áne bir tory bıege yntyq bolǵany sonsha, sýǵa batyp óle jazdady, — dep jar saldy saýysqan.

Saýysqannyń yshqyna salǵan janaıqaıyn sonaý qarly beldeýde júrgen Teńbil Barysqa deıin estidi.

Qulaǵy qartańdyqtan tosańdaý bolsa da, tepseńniń arǵy jaǵynda júrgen qorbań qońyr aıý da estidi.

Janyndaǵy ómirlik serigi Qurtqasy ańshylardyń oǵynan ólip, soqa basy jalǵyz qalǵan Aqsaq Abadan óziniń bıik jartastaǵy úńgirinen shyǵyp, tómende buralańdap aǵyp jatqan ózendi boılaı sup-sýyq kózderimen tintip shyqty. Eger de saýysqannyń aıtqany ras bolsa, Tarpań jaǵaǵa shyǵa almaı, tunshyǵyp ólse, óleksesine bir toıar edim-aý dep dámelendi.

Bir kezdegi kókjal Abadannyń qazirgi kepıeti appaq bolyp, aq shýlan tartyp ketken. Ańdyǵany qyzyl sýyrlardyń ini. Sáti túskende ǵana kári-qurtań sýyr aýzyna ilikse, bir kezdegi alpaýyt Abadan úshin kádimgideı mereke.

Biraq aq shýlan Aqsaq Abadannyń «mysyq tileýi» bolmady: jabaıy Tarpań ólip-tirilip, tyrmysyp jatyp qumdaq qaırańnyń arqasynda jaǵaǵa óıtip-búıtip áreń shyqty-aý.

Tarpań súmetilip, sý-sý bolǵanynan yńǵaısyzdanyp, dúr-r silkinip-silkinip aldy.

Ol silkingende dáý basy qaltań-qaltań etip, jýan moıny kújireıip, qysqa jaly tikireıip ketti.

Silkinip bolyp, jaǵada turǵan Tobylǵy Toryǵa tikshıe qarap qaldy. Janyna taman tabandap bardy da, tumsyǵyna tumsyǵyn taqap ıiskep-ıiskep oqyrana qaldy. Endi bókse jaǵyna shyǵyp, quıryǵyn tumsyǵymen kóterip jiberip, quıryqtyń astyndaǵysyn qumarta ıiskep-ıiskep alyp, tarǵyl-tarǵyl daýyspen kisinegen boldy.

Tobylǵy Tory onyń bul dóreki qylyǵyn ersi kórip, artqy aıaqtaryn tebisýge daıyndap kótere berip, qaıta tynyshtaldy. Negizinde Tobylǵy Tory Tarpańnyń bul ozbyrlyǵyn jek kórmegen de sıaqty.

Álgide ǵana sýǵa batyp kete jazdap, ajaldan áreń qutylǵan Tarpań sol azapty lezde umytyp, qoradaǵy qorazdarsha Tobylǵy Toryny shyr aınalyp, áldebir ersi qylyqtan belgi bere bastady.

Mundaıda tek adamdar ǵoı uıalǵansyp, tasa jer izdep, qylymsı qalatyn. Al mal-maqulyqtar úshin munyń túk uıattyǵy joq. Qudaı solaı jaratqan soń, aspanda Aı men Kún, jypyrlaǵan juldyzdar kýá bolsa da, jer betindegilerden de uıalmaı tuqym salý áreketine kirise beredi. Árıne, ádepsiz emes, jylyna bir-aq ret, al adamdar uıatsyz, kúndiz-túni kúnde ýyldyryq shasha beredi.

Tobylǵy Torynyń qyńyrlana qylymsı bergeni taǵy Tarpańǵa unańqyramady.

— Sen ózi munda qaıdan júrsiń? — dedi oqyrana til qatyp.

— Ajal aýzynan qashyp shyqtym, — dedi Tobylǵy Tory sypaıy ǵana.

— Qalaısha, qaıdan? Sen de qashqynsyń ba? — dep Tarpań tań qalǵandaı boldy.

— Aıttym ǵoı, ajal aýzynan dep...

— Qandaı ajal? Qasqyr qýdy ma? — dep Tarpań óziniń aıǵyrlyǵyn umytyp, áńgimeniń shylaýynda qaldy.

— E, qasqyrǵa boı bermes edim ǵoı, adam degen qos aıaqtylar bar emes pe. Solardyń keıbiri qasqyrdan da jaman, — dep Tobylǵy Tory yldıda jatqan, kók-ala tútin tutqan qala jaqqa qarap qoıdy.

— Onyń ras. Adamdardyń keıbiri qasqyrdan jaman ekenin men de bilem, — dep qostady Tarpań aıǵyr. — Iá, sonymen ne boldy?

— Ne bolýshy edi, bizdiń eldi kolhoz deıdi. Kolhoz ókimetke et ótkizedi. Etke mal aıdaıdy. Buryn kolhoz etke sıyr, qoı, eshki ótkizip qutylýshy edi, endi ana bir Hrýshev degen patsha kelgeli beri etke jylqy men shoshqany kóp ótkizetin bále shyqty.

— Shoshqasy — shoshqa, oǵan jylqyny qosaqtaǵany nesi? — dep osqyrynyp qoıdy Tarpań.

— Oıbaı, «drýjba» degendi estimep pe ediń?

— Ol ne taǵy da?

— «Drýjba» degen kolbasa.

— Áı, bylaı túsinikti etip aıtsańshy! «Drýjba» ne? «Kolbasa» ne? Men sen sıaqty álgi nemene edi, «halqoz», «mal-qozdy» bilmeı ósken taǵymyn, men jabaıy ósken jylqymyn.

Tobylǵy Tory Tarpańnyń munysyna tańdanǵan tárizdenip, degenmen táptishtep túsindire bastady:

— «Drýjba» degeni dostyq degeni. Mysaly, biz ekeýmiz dospyz, bir-birimizdi jaqsy kóremiz, ajyraspaımyz. Al «Kolbasa» degeni jylqynyń eti men shoshqanyń maıyn aralastyryp jasaǵan shujyq, ıaǵnı kolbasa. Hrýshev sony jaqsy kóredi. Myna meni de soıyp, etimdi shoshqanyń maıymen aralastyryp, menen kolbasa jasamaq boldy. Biraq men qashyp kettim. Endi maǵan kolhozǵa da barýǵa bolmaıdy. Ustap alsa, qaıtadan etke ótkizip jiberedi. Barar jer, basar taý izdep osynda keldim. Jatyrqamańdar meni, — dep Tobylǵy Tory Tarpańǵa muńyn shaǵyp, aryz aıtqandaı boldy.

Bul áńgime tek ekeýara bolmady. Bul áńgime kúlli Tobyshaqty shatqalyna estildi. Odan ary asyp, Aqsý-Jabaǵyly jasyl jaılaýyna da tarap ketti.

Táńirtaý sondaı. Táńirtaýda jasyryn syr joq. Táńirtaý ósek-aıańdy, ótirik-jalǵandy jaratpaıdy. Táńirtaýda sybyrlap aıtqan syryń Qudaıdyń qulaǵyna deıin jetedi.

Tobylǵy Tory álgi syryn ashylyp aıtpaǵanda, kim biledi, Teńbil Barystyń tyrnaǵyna iliner me edi, álde qorbańdaǵan qońyr aıý jaryp keter me edi...

Endi, mine, jańaǵy búkpesiz áńgimeden keıin ol Táńirtaý qaýymynyń múshesi boldy. Endi oǵan bul taýdyń aýmaǵynda eshkim de tıispeıdi. Al bul tártipti bilmeıtin, bilgisi de kelmeıtin adam deıtin qosaıaqtylar kılikse, onda taý halqy bir «kisideı» birin-biri qorǵaýǵa mindetti.

Taý zańy sondaı.

* * *

— Al, jaraıdy endi. Óziń jaıly birdeńe aıtpaısyń ba? — dedi Tobylǵy Tory.

Tarpań oǵan tańdana bir qarap aldy da:

— Aıtsam — aıtaıyn. Men de eki aıaqtylardan japa shekken janmyn, — dedi.

Osqyrynyp-pysqyrynyp, zilmaýyr basyn kóterip alyp, hıkaıasyn bastady.

— Men de qashqynmyn. Qashqyndardyń panasy — taý. Taý bolǵanda — Táńirtaý!

— Meni jas kezimde, sirá, taı kezim shyǵar, ańshylar ustap alyp, zoopark degenge ótkizip jiberedi. Zoopark degen aty bolmasa, ol da túrme, abaqty. Áldeqaıda qashyp ketse, tabýǵa ońaı dep myna sanyma tańba salyp qoıǵan, — dep Tarpań óziniń oń jaq sanyndaǵy qara qotyr tańbany tumsyǵymen nusqap kórsetti. Jıren sary terige temirmen kúıdirip basqan «T» degen tańba qotyrlanyp bitken eken.

— Ondaı laǵnet tańbasy mende de bar, — dep til qatty Tobylǵy Tory.

Sóıtse onyń oń jaq sanynda da «TT» degen tańba bar eken. Sirá, «Tobylǵy Tory» degen bolýy kerek.

Sóıtip eki zarlyq bir-birine muńyn shaqqandaı bolyp tabysqan soń, taǵdyrlar arqyly týysyp ketkendeı birin-biri qasynysyp, birine-biri súıkendi.

Ekeýi biriniń sońynan biri, Tarpań aldynda, Tobylǵy Tory artynda, Tepseńdi boılap, shatqaldy órlep ketip bara jatty.

* * *

Tobylǵy Torynyń joǵalyp ketkeni yldıda jatqan № kolhozynyń mazasyn aldy. Kolhoz bastyq aqıkózdeý adam edi, et kombınatyna mal ótkizip qaıtqan zootehnık pen shopyrdyń ımanyn qasam qyldy.

— Jerdiń astyna túsip ketse — jerdiń astynan taýyp kelińder! — dep bastaryna áńgirtaıaq oınatty. Zootehnık shydaı almaı:

— Oý, aınalaıyn baseke! Aqyry etke ótkizetin mal ǵoı, ornyna óz malymyzdy berip qutylaıyq, — dep edi, bastyq kónbedi.

— Joq, Tobylǵy Torynyń ózin tabasyńdar! — dep bir-aq kesti.

Aıaq jeter jerdiń bárin aqtap, aralap shyqty. «Kórdim, bildim» degen eshkim joq. Bastyq qaıtqan soń «Jerdiń astyna túsip ketti me?» dep edi, jerdiń jyrtyǵyn tappady. «Aspanǵa ushyp ketti me?» — dep aspan astyn tintkilep qarap edi, aspannan da aıaǵy salbyrap turǵan jylqy kórinbedi.

Sonda bastyqtyń kózi Táńirtaýǵa qaraı aýnady. Taý tym-tyrys. Taý satqyn emes. Taý shymyldyǵyn túrgen joq.

Sonda bastyq:

— Taýdan izdeńder! — dep buıyrdy.

* * *

Bastyq aıtty:

— Taýdan izdeńder! — dep.

Biraq taýdyń qaı jerinen izdeısiń? Táńirtaý alyp qoı. Jartysy Qytaıda jatyr. Odan beri de, úsh memlekettiń shekaralary túıisken jerde Han Táńiri tur. Ózi úsh qyrly, jaryqtyq. Ońtústik jaǵyndaǵy qyry — Qyrǵyzstanǵa qaraıdy. Shyǵys jaǵy — Qytaıǵa qaraıdy. Al soltústik-batys jaǵy Qazaqstandiki.

Osy úsh jaq bıiktegen saıyn úshkirlene beredi. Máseleniń eń qıyny: shyńnyń ushy ıneniń ushyndaı istik. İstikti úshke qalaı bólesiń?

Mine, shekara syzyǵyn salarda osy istikti bólise almaı, dıplomattar biraz qınalsa kerek.

Biraq bul máseleniń joǵalyp ketken Tobylǵy Tory bıege eshqandaı qatysy joq. Ári-beriden soń Tobylǵy Tory bıe Han Táńiriniń shyńyna shyǵyp ketken joq qoı! Ol ary ketse osy Aqsý-Jabaǵylynyń aınalasynda júrgen shyǵar. Sondyqtan da № kolhozynan shyqqan joq izdeýshiler eń aldymen Tobyshaqty shatqalynyń aýyzynda otyrǵan qaraýyl orysqa soqpaı ma? Olar shatqaldyń aýyzynda otyrǵan orystyń úıiniń tusyna kelip:

— Kim bar-oı? — dep aıqaılaıdy. Qazaqsha aıqaıǵa eshkim shyǵa qoımaǵan soń (tek sabalaq jún ıt qana úrgen), joq izdeýshiler orysshalap:

— Estkto? — dep daýystasyn. Sonda baryp qaraýyldyń esigi shıqyldap ashylyp, saqal-shashy dýda-dýda ósip ketken mujyq tabaldyryqtan attar-attamas, dambalynyń syrtynan quıryǵyn qasyp turyp:

— Saǵan ne kerek? — deıdi qazaqshalap.

Sonysyna kádimgideı ishi jylyp qalǵan qazaqtar osylaı da osylaı, joǵalǵan bıe izdep júrmiz deıdi ǵoı.

— Menıkı bıledı, no aıtpaıdy, — deıdi mujyq bir kózin qysyp, quıryǵyn qasyp turyp.

— Oıbaı, aınalaıyn, aıta ǵoı, — dep jalynady qazaqtar. Tipti bireýi attyń ústine turyp, qorjynnan bir bótelkeniń moınyn shyǵaryp qoıady. Sony kórgen mujyq kók kózderi kúlimdep, shabalana úrgen ıtine «Táıt!» dep ursyp tastap, tabaldyryqtan beri attap:

— Ný, teper drýgoı razgovor, — dep bytysyp ketken saqalyn qolymen uıpalaı beredi.

* * *

Tarpań bastap, Tobylǵy Tory qostap, asaý ózendi jaǵalap júrip otyryp, kóldeneń jatqan kezeńge kelgende, qıalap otyryp sodan ary asyp tústi.

Endi sarqyrama ózen artta qalyp, aldydan gúlmaısa jadyra jaılaý kósile berdi.

Jylqynyń baýyryn syzǵan túrli-tústi shópterdiń hosh ıisinen bas aınalǵandaı, ishpeı-jemeı toıyp qalǵandaı qanaǵatshyl hál.

Gúlqaıyrdyń appaq gúlderi ashylyp, aspanǵa qarap alaqan jaıyp, kúnniń zıasynan nár alyp turǵan shaq eken.

Gúlqaıyr kúnnen nár alsa, gúldiń ortasyndaǵy sarǵylt tilshikke qonyp alyp, búıiri búlkildep shyryn soryp jatqan aralardy kórgende, bul álem áýletiniń birin-biri asyrap, aımalaǵan, bir-birimen sonshalyqty qıýlasqan áreketin kórip, Allanyń qudiretine tánti bolmasqa áddiń qalmaıdy.

Bul bir ǵana gúlqaıyr gúldiń basyndaǵy tirshilik. Al myna Aqsý-Jabaǵylynyń alqabynda mundaı gúlderdiń, mundaı tirshilik ıeleriniń san alýany bar ǵoı, shirkin!

Jabaıy aralardyń yzyńy; aspandaǵy boztorǵaıdyń jerdegi jumyrtqasyn ánmen terbetken shyryly; qıa-qıa jartastardan shańq ete qalǵan búrkittiń daýysy; qalyń kódeniń arasynan estilgen bódeneniń bytpyldyǵy; alystaǵy sarqyramanyń saryny; osylardyń bárin kórip, sezip, sodan jandary rahattanǵan Tarpań men Tobylǵy Torynyń birin-biri qasylap pysqyrynǵany...

Tarpańnyń adyraıyp oqyrynǵany Tobylǵy Toryǵa meıiri túsip, yqylasy aýyp, mekirengenindeı bolyp estiledi.

Jabaıy jylqy demeseń, aýyldaǵy asyrandy azynaýyq aıǵyrlardan artyq bolmasa, kem emes. Ras, boıy alasalaý. Árıne, Tobylǵy Tory bıeniń shoqtyǵy bıik. Jaly da, quıryǵy da uzyn. Tóńkerilgen tostaǵandaı móldir qara kózderine deıin túsetin jibekteı jumsaq kekili de bar.

Al Tarpańda túk kekil joq! Kekilim joq dep qaıǵyratyn Tarpań baıqalmaıdy. Urǵashydan boıym alasa-aý dep te qaımyǵatyn túri joq. Ras, Tobylǵy Toryǵa bir ret asylmaqshy bolyp umtylyp edi — dittegenine jete almady.

Sirá, Tobylǵy Tory da «jazmyshtan — ozmysh joq» degen bolýy kerek, onyń ústine kúıleıtin kezi kelgen be, kim biledi, ózi oıpańdaý jerge túsip, qyrlaý jerde turǵan Tarpańmen boı teńestirdi.

Sonda Tarpańnyń bir oqyranyp alyp, bul dúnıeniń asa bıik lázzatty sáti baryn sezine berip, shyńǵyryp-shyńǵyryp jibergeni-aı... sorly.

Sálden soń-aq ol Tobylǵy Torynyń ústine tóńkerile qulap tústi.

Dál mańdaıynan tıgen oqtyń tesiginen qara qan atqylap ala jóneldi.

---