InfoHub Logo

(esse-estelik)

Jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń kabıneti bir jyldan beri jabyq tur. Qulyptaýly. Oqta-tekte telefon shyryldaıdy. Sonda tórt qabyrǵa, qabyrǵa siresken kitaptar… eleń etkendeı bolady da… kabınet qaıta múlgıdi. Egiz telefonnyń syńaryn basqa bólmeden jazýshynyń jubaıy, kabınettiń «shyraqshysy» Ǵazıza Bısenqyzy kóteredi. Al kabınettegi telefonnyń trýbkasyn eshkim almaıdy.

— Alo-o-ý-ý, — deıtin kerbez, tákappar daýys estilmeıdi. Sońǵy jıyrma jylǵa jýyq ýaqyttyń kóp kúnderin, san saǵattaryn ol osy kabınette ótkizdi. Ústine qalyń karton qaǵaz tóselgen jalpaq stol, kónetoz myǵym kreslo, jalpaq stoldyń ústinde jasyl qalpaqty shyraǵdan, janynda hrýstal kúldeýish, ınedeı ótkir ushtalǵan qaryndash, bir deste appaq aq qaǵaz… jáne «Jat qolynda» romanynyń oryssha shyqqan kitaby qaq ortasynan aıqara ashyq jatyr. «Jat qolynda» kitaby oryssha jaryq kórgenine kóp te bolmaǵan. Jazýshy sol kitapty birinshi betinen bastap shuqshıa oqyp, ótkir qaryndashpen túzetip kele jatyr eken. Biraq aıaǵyna deıin jete almapty. Orysshasynda «trı goda» degen eken aýdarmashy. Ony avtor «tretıı god» dep túzetipti. «I týt proızoshlo to, chego Kenjegara bolshe vsego boıalsá» depti orysshasynda. Avtor «boıalsá» degendi syzyp tastap, ústine «opasalsá» dep túzetipti. «Ne chýjaıa vy mne, a snoha s dádınoı storony» degendi «snohany» ústinen syzyp, janyna «tetá» dep jazypty.

Ol qazaqtyń kórkem sóziniń has sheberi bolǵanda, orysshasy da óte ozyq edi. Ózi aıta beretin «Qos qanat» onda para-par bolatyn. «Qazaqtyń qyran sıaqty qos qanaty bar: biri — qazaq tili, ekinshisi — orys tili. Syńar qanatpen usha almas bolar».

Ol osylaı deıtin. Sóıtse de onyń shyǵarmalarynyń aýdarmasy buryndary onsha sátti bola qoıǵan joq. «Oıanǵan ólke» — «Probýjdennyı kraı» bolǵanda, «Oıanǵan ólkeniń» sóz sıqyry solǵyndap, boıaýy ońyp ketkendeı boldy. «Kezinde onsha mán bermeı, aýdarmany bastan-aıaq ózim oqymaı opynyp qaldym» der edi ol. Sol ókinish umtylmaǵan da seksennen asqan shaǵynda árbir saǵaty qymbat ýaqytyn «Jat qolyndaǵynyń» aýdarmasyn muqıat qaraýǵa amalsyz qıǵan ǵoı.

Iesiz kabınette turǵanda, «ótken kúnde belgi joq» degen sóz ótirik pe dep qalasyń. Kóńilde bári saırap tur. áne anaý bosaǵaǵa ilýli shoqpar… Jazýshyǵa shoqpar nege kerek? Osy shoqpar Igilik pen Juman baı aýyldarynyń qaqtyǵysynda «keıipker» retinde qatysatyn bolar.

Kabınettegi ár zat qymbat, qasterli, Ǵabıt Músirepovtyń kózindeı aıaýly. áne, anaý jasyl bloknot… Óziniń kózi joq jazýshynyń bloknotyna úńilý ádepsizdik atalýy múmkin. Óıtkeni, jazýshynyń bloknoty — jazýshynyń jan syry. Tipti ol óziniń ǵana qupıasy. Basqa bir adam bilýge tıisti emes qupıalar bolýy yqtımal. Tek, Ǵabeńniń jubaıy, ári Ǵabıt Músirepov ádebı muralary jónindegi komısıanyń múshesi (men de so komısıanyń múshesimin — Sh.M.) Ǵazıza Bısenqyzynyń rızashylyǵymen sol jasyl bloknottan oqyrmanǵa birer syr usynýdy jón kórdik.

Betasharynda: «Ianvar, 1970 jyl, — delingen. Qazaqta ar-uıat eń joǵary sanalady. «Malym — janymnyń sadaǵasy, Janym — arym sadaǵasy» — deıdi qazaq halqy. «Ólimnen uıat kúshti». Bizdiń paıymdaýda, jazýshy bul belgili maqaldardy bloknotqa tegin túsirmegen. Ar-uıat jóninde bir tolǵam úshin, bolashaq bir týyndynyń jelisi, ózegi etý úshin ádeıi esine berik saqtap otyr.

Kelesi bir bette: «Abaıdyń fılosofıalyq oılarynyń tereńi, ári fılosofıaǵa qosqan jańalyǵy myna eki jolda bolýy kerek:

Kirlengen kóńil óz ishin

Tura almas áste jýynbaı…

Sanaly adam bireýge jábir-japa kórsetip, óz kóńiline ózi daq salǵan bolsa, ol sol daqty jaqsylyq isteý arqyly ketirmeı tynshyǵa almaıdy, kóńili daýalanbaıdy, — deıdi…»

Abaıdyń ár óleńinde, ár sózinde shyndyqtyń shyńyraý tereńi jatqanyn Músirepov ádeıi bólektep otyr. Bizdiń kóbimiz-aq Abaı óleńderin oqımyz, tipti jattap alamyz. Al sol sózdiń ar jaǵynda ne jatqanyna nazar sala bermeımiz. Tipti, mektepte de tereń, oıly taldaý bola bermeıdi. Ǵabıt Músirepov Abaıdy jaqsylap tanyńdar, tereńnen tartyp túsinińder, degisi keledi.

«Jany alasany úlkeıtkenmen ol óspeıdi» Bul Ǵabıt Músirepovtiń óz aforızmi. Kúnbe-kúngi ómirimizde kezdesip qalatyn jaman ádet. Qolynan is kelmesti, óresi jetpesti qoqyraıtyp qoıatyndar ara-tura kórinis berip qalmaı ma? Ǵabıt Músirepov sony meńzep otyr. Partıanyń kadr tańdaý saıasatymen úndes. Kadrdy bilimine, iskerligine, parasatyna, adaldyǵyna, shynshyldyǵyna qarap tańdamaı, tamyr-tanystyq, týystyq, jerlestik nyshandaryna qaraı tańdaǵan jerde bereke bolmaıdy.

Ol — ortany, túptiń túbinde sol qoldaýshynyń ózin uıatqa qaldyrady. Darynsyzdy, parasatsyzdy qoldaýshynyń ózi mundaıda eki ese kináli. «Qaı halyqtyń bolsa da mádenıetin, kórkem sóz, kórkem ónerin joǵary kóterip, jalyndatyp jiberýge júz talant kóptik etpeıdi, on talant azdyq etpeıdi».

Osynda kúrdeli oı jatyr. «Júz talant kóptik etpeıdi». Árıne, shyn talantty aıtyp otyr. «On talant azdyq etpeıdi». Bizdiń respýblıkalyq odaqta, mysaly, bes júzdiń ústinde SSSR Jazýshylar odaǵynyń múshesi bar. Bári birdeı sol bıik ataqqa laıyq pa? Kórkem sózdi jalyndatyp jiberýge bári birdeı jaraı ma? Suńǵyla suraq túıini osynda. Jer betinde ne kóp — tas kóp, altyn az. Sondyqtan Ǵabıt Músirepov jasyl bloknottyń taǵy bir jerinde bylaı deıdi: «Soqyr kóretindeı, sańyraý estıtindeı etip jaz?!»

Bul talapty Ǵabıt Músirepov eń aldymen, ózine qoıǵany zaıyr aqıqat. Osyndaıda oıǵa oralady, ol ońasha bir áńgimesinde: «Gazetinde keıde marapatshylyq bar. Tym ásire maqtaý ushyrasady. «Kórkem sóz sheberi», «Sóz zergeri» dep jatasyńdar. Maǵan da ásireleý jaramas bolar. Zerger degen ne? Eger sen sózińmen, sózdiń qudiretimen qýrap qalǵan aǵashqa jasyl japyraq bitire alsań — áne sonda zergersiń. Eger sen sóz qudiretimen úmitsiz aýrý adamdy aıaǵynan tik turǵyza alsań, áne sonda zergersiń… Eger áldekimniń júregine muz qatyp qalsa, seniń kitabyń sony jibiter bolsyn. Áne, sol zerger…» — degeni bar. Ol osy talapty, eń aldymen ózine qoıa otyryp,ózge qalamdas baýyrlaryna da arnaǵan ǵoı. Sonyń anyq kýásindeı myna bir joldar bar: «Sábıt-aý! Biz, shaldar, jazbaı otyra almaımyz ǵoı. Tek bir ǵana tilek aıtqym keledi — jaman jazbasaq eken. Bizdiń jaman úlgimiz jastar úshin jaqsy úlgi bolyp kórinip júrse, bizge budan aýyr kiná bolmaý kerek…»

Shirkin-aı, — deısiń bul joldardy oqyp, — biz, qazirgi qartań býyn, orta býyn, bir-birimizge osylaı aǵynan jarylyp, naz-tilek aıta alar ma ekenbiz? Aıtyp alyp, arylmas daýǵa qalmaımyz ba degen kúdikten aıyǵa alar ma ekenbiz? Jasyl bloknot, minekeı, osyndaı bir zil batpan oılarǵa qaldyrady. Has qalamger zaman, ýaqyt tamyrshysyndaı. «Baıaǵyny kókseı bergen elde búgingi ómirge úılese almaýshylyq bolady. Baıaǵynyń qurmettisin qurmetteı bilmegen elde bolashaq ta joq. Kókseý men qurmet eki tekti túsinik».

Túsinik berip jatýdyń ózi kúná. Dıalektıkany bir tarynyń qaýyzyna syıdyryp aıtý úshin osyndaı qudiret kerek. Jasyl bloknottyń jazýy keıde arapsha árippen tizilip ketedi eken. Ondaı jerin Ǵazıza Bısenqyzy oqyp beredi. Oqyr aldynda:

— Qaraı gór ózin. Áıel týraly jazǵanda janyp ketedi, — dep shaly aldynda otyrǵandaı jorta burqyldap qoıady. «Áıel ashýlansa — jeńiledi, erkelese — jeńedi». «Áıel shynyn aıtsa da sebebi bar, ótirik aıtsa da sebebi bar». «Meniń baıqaýymsha, sulý áıeldi ıt qappaıdy. Olaı bolsa, sulýlyqty ıt te sezinedi».

Áıel, Ana týraly neshe alýan kórkem dúnıe jazǵan Ǵabeńniń áıel psıhologıasyn, minezin, júris-turysyn sýretkerlikpen zerttep, tereń bilýi ábden zańdy. «Adam ataqqa qumartsa — qorlyǵy. Adamgershilikke qumartsa — zorlyǵy». Osy bir oıyn jasyl bloknotqa túsirgen Ǵabıt Mahmutuly ózi qalaı edi? Osy qaǵıdany ómirde ózi ustandy ma degen suraq turar kómeıde. «Ulpan» romanynyń kitap bolyp jaryqqa jańa shyqqan kezi. «Ulpannyń» on shaqtysyn kóterip, «Jazýshy» baspasynyń sol kezdegi dırektory Ábilmájin Jumabaev ekeýmiz Ǵabeńnen súıinshi suraı bardyq.

— Bárekelde-e-e! Jaqsy jigitter osylaı bolsa kerek, — dep ol shyn qýandy. «Ulpandy» baladaı sıpalap, mápelep otyryp sonda bir syr aıtty:

— Mansapqa meniń ókpem joq. Kádimgideı laýazymdy qyzmetterde de boldym. Múshelik, depýtattyq degennen kende emes edim. Ataq ta bar. Biraq sonyń bári ótkinshi. Ótkinshi emes bir nárse — ol jazý. Jazýshy qaı kúni qalamy toqtasa — onyń ólgen kúni sol. Odan keıin jasamasa da bolady.

Ol ózi ómiriniń aqyrǵy kúnderine deıin qolynan qalamy túspegenine myna únsiz kabınet kýá. «Mınem qár mınýtym bóten dóná báqasená tora» — dep Toqaı aıtsa, Ǵabıt Músirepov te, ásirese, ómiriniń sonǵy jyldary ár mınýtin bútin dúnıege balap ǵumyr keshti. Kázirgi qazaq ádebıetindegi kórkem til týraly bolǵan konferensıada (1985j.) jasaǵan eki saǵattyq baıandama, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy partıa jınalysyna bergen shyǵarmashylyq esebi (1985j.), maqalalar, ıntervúler, «Jat qolyndaǵynyń» jańa redaksıasy, t.b. kóptegen jumys seksenniń úsheýindegi jazýshy ár kúndi, ár saǵatty altyndaı baǵalaǵany ǵoı. Jasyl bloknottyń janynda Ǵabeńniń qolymen jazylǵan hattar…Epıstolárlyq mura. Sonyń birinde Ǵabıt Mahmutuly 1967 jyly 12 noıabrde óziniń bolashaq jubaıy, ári jazýshynyń «jalǵyzdyǵyna» járdemshi Ǵazıza Bısenqyzyna bylaı dep jazypty:

    «Ǵazıza jan! Siz bul jibergen betterdi «36» betten bastap basarsyz. (Burynǵydan bir-eki betti ózgertýge týra keldi). Osymen Jibek apańyz da aıaqtaldy. Asa uqypty basady ekensiz, kóp raqmet. Shashymdy aǵartyp júrgen bir jaı osy edi, budan bylaı sizben baılanysty bolsam, ol báleden qutylatyn shyǵarmyn, taǵy da raqmet. Sálemmen Ǵabıt Músirepov».

Bul kezde Ǵazıza Bısenqyzy «Úgitshi bloknotynda» mashınıstka edi. Al, Ǵabeńniń arapshasyn kez kelgen mashınıstka basa almas-ty. «Jibek apanyń» qalaı bitkeninen biz de birshama habardar edik. Óıtkeni «Qyz Jibek» kınosenarııi tuńǵysh ret «Lenınshil jas» gazetinde jaryq kórdi. Fılm bolyp keıin shyqty. «Qyz Jibekti» jarıalaǵan gazet qyzmetkerleriniń maqtanyshy men qýanyshy áli esimde. Sol «Qyz Jibek» keıinirek ekran arqyly búkil dúnıe júzin aralap shyqty. Eńbegi osynsha janǵan jazýshyda arman, muń ataýly bola ma eken?

Bul keltirilgen jazýlar únsiz kabınet baılyǵynyń bir tamshysy ǵana. Áli syr shashpaǵan, «aýyz ashpaǵan» jazýlar qanshama! Ǵabıt Mahmutuly Músirepov 1985 jyly 31 dekabrde dúnıe saldy.Sodan beri bir jyl óte shyqty. Sodan beri bul kabınet jabyq. Iesi maıdan dalasynda mert bolǵan qańtarýly qazanat sıaqty… Aspandaǵy altyn orda

— Mynaý Tólebaev kóshesi. Mynaý kóldeneń jatqan Vınogradov degenniń kóshesi. Al anaý Tólebaevpen paralel jatqan — Karl Marks. Osyny aıtyp, Ǵabeń kabınetiniń terezesine qarap, sıgaretin tutatýǵa oqtalyp biraz otyrdy.

— Terezeden áne anaý jatqan bos jer kórinedi. Kúnde kórip otyramyn. Sodan maǵan bir oı keldi. Myna etajdy úıden jalyqtym. áne sol bos jatqan jerge, eger basshylar ruqsat etse, bir jaıdaq úı saldyrsam dep edim. Muhtardikindeı bolmasa da, soǵan jeteqabyl… Azdaǵan tal egetin, gúl egetin jeri de bar. Sony oılap jınaǵan 40 myń som aqsham da bar.(Ol kezdegi ólshemmen 40 myń dollar — Sh.M.) Qonaevqa kirip osyny aıtpaqpyn. Reti kelmeı júr. Jazýshy nege jeke úıdi ańsaıdy eken? Budan buryn sonaý alpysynshy jyldary Baýkeń de óz týǵan aýylynan úı saldyrmaqshy bolǵan. Jergilikti basshylar aldynda «Jaraıdy-jaraıdy» dep alyp, artynan umytyp ketken. Nemese qulqy bolmaǵan. Al kópqabatty úı shyǵarmashylyq adamynyń aıaǵyna kisen salyp qoıǵandaı ǵoı. Kópqabatty úıde kóktemniń qalaı ótip ketkenin, kóbelektiń gúlge qalaı qonǵanyn kórmeı de, bilmeı de qalasyń.

Jazýshyǵa keńistik kerek. Ol kók aspandy. Juldyzdy túndi bıik úıde otyryp kóre almaıdy. Jasy kelgen jazýshyǵa jerge túsip, shyǵyp júrý de qıyn. Ǵabeńniń sonda turǵan úıinde lıfti de joq edi. Sondyqtan bolar, ol kóbinese «Gornyı gıgant» degen jerdegi Jazýshylar odaǵynyń shyǵarmashylyq úıinde jatyp, jumys isteıdi. «Jat qolynda» atty romanyn sonda jazyp bitirdi. Biraq Ǵabeńniń jeke úı saldyrmaq oıy oryndalmady.

Sebebin bilmedim. Eger sol nıeti oryndalǵanda, qazir ol úı Ǵabıt Músirepovtyń mýzeıi bolyp qalatyn edi. Ony qudaı buıyrtpapty. Bul fánı dúnıeden ótken jazýshyǵa tiriler mýzeı asha ma, ashpaı ma — báribir. Mundaı áreket, eń aldymen tirilerdiń ózderi úshin qajet.

Taıaýda Almatyǵa baryp, Ǵabeń ózi turǵan úıdi kórdim. Kópqabatty úıdiń Ǵabeń turǵan podeziniń mańdaıshasyna «Sábıt Muqanov pen Ǵabıt Músirepovtiń mýzeı úıi» degen jazýy bar eken. Temir esiktiń kodyn (sıfrly kiltin) bilmeı, ishke kire almaı kidirdim. Osy úıdiń bir turǵyny kelip ashpaǵanda, qaıtyp keter edim.

Úshinshi etajǵa da kóterildim. Temir esik qulyptaýly. Qońyraýyn ary bastym, beri bastym. Jym-jyrt. Mundaı mylqaý tynyshtyqtan tula boıym birtúrli sýyp ketkendeı boldy.

Kún senbi. Mýzeılerdiń naǵyz jumys isteıtin kezi. Sodan kósheniń qarsy betindegi Sábıt Muqanov turǵan úıge baraıyn. Onda da: «Sábıt Muqanov pen Ǵabıt Músirepovtyń mýzeıi» dep jazylǵan. Esik jabyq. Sodan oılandym: «E, munda da «optımızasıa» bolǵan eken-aý» dedim. Eki mýzeıdi biriktirip, «ońtaılandyryp», shtat qysqartqan syńaıly.

Bir jaǵynan «ekeýi bir elden. Ekeýi «myń jyldyq quda, bul da durys shyǵar» dedim. Tirshilikte anaý-mynaý dese de, endi, árıne, myń jyl, máńgi birge… Men osyndaı oılarmen turǵanda trotýarmen qasyma besik-arba ıtergen bir áıel kelip toqtady.

— Nemene jabyq pa eken?

— Jabyq, — dedim men. Besik-arbada náreste uıyqtap jatyr, ezý tartyp qoıady. Sonda meniń esime Ǵabeńniń «Ekinshi Bıaǵa» degen áńgimesi túse ketti. Baıaǵyda Beıimbet Maılın tiri kezde, Ǵabıt Músirepov ekeýi komandırovkaǵa shyqqan ǵoı. Alys aýdan. Aýdan basshylary ekeýin aýyl syrtyndaǵy bir úıge aparyp kútedi. Qonaq asynan keıin ekeýi sol úıde túnep qalady. Shyrt uıqyda jatqanda esik-tereze tarsyldaıdy. Arbamen alystan tolǵatqan áıeldi ákelip turǵan bireý eken. Sóıtse bul úı meımanhana emes, áıelder bosanatyn úı eken. Aýdanda qonaq úı bolmaǵan ǵoı. Beıimbet pen Ǵabıt álgi áıeldi bosandyryp alady. Balanyń atyn Ǵabeń BIAǴA dep qoıady.

Áńgime óte kórkem. Oqyp otyrǵanda ózińnen-óziń kúletin jerleri kóp-aq. Álginde qonaq asynan keıin aıǵyr stakanmen ishken araqtyń áserinen eki jazýshy ózderin ulylarmen teńestirgen ǵoı.

    «Beıimbet — Tolstoı. Men — Gorkıı» deıdi Ǵabeń. Gorkıı bolsa bolǵandaı. Aldymen Gorkııdiń: «Adamnyń anasy», «Ólimdi jeńgen ana», «Ana kesimi aınymaıdy» atty áńgimelerin qazaqshalady. Sońynan ózi de: «Ananyń anasy», «Ashynǵan ana», «Ananyń arashasy» sıaqty tól kórkem týyndylaryn jazdy.

Ǵabeń teginde Anany adamzattyń asyly sanap, áıel sulýlyǵyn GIMN dárejesine kótergen qalamger. Qyz Jibek, Baıan sulý, Aqtoqtylardan bastap, Ulpanǵa deıin áıel zatynyń ári alyp, ári názik perishte beınesin salǵan sheber sýretker.

* * *

Tólebaev pen Vınogradov kósheleriniń qılysyndaǵy Ǵabeń turatyn úıdiń aldynda Qonaev eskertkishi qoıylǵan. Kóziniń tirisinde-aq. Qos qaptaly fontan, qaýyz. Aınaldyra oryndyq-skameıkalar. Tústigi tizilip turǵan jas shyrshalar.

Ǵabeń, kóbinese sol shyrshalar kóleńkesinde demalyp otyrady. Keıde ádeıi, keıde kezdeısoq jolyǵysyp qalamyz.

— Jalǵyz uly bardyń shyǵar-shyqpas jany bar, — deıdi Ǵabeń sıgaretin tutatyp.

— Eki uly bardyń ókpe-baýyr, jaly bar.

— Úsh uly bardyń Buharada maly bar.

— Tórt uly bardyń aspanǵa salǵan joly bar. Osyny nege aıtyp otyr desem,

— Mende sonyń bireýi de joq, — deıdi de, sıgaret tútinin alysqa aspandata býdaqtatyp jiberedi.

Mine, arman!

Al kóp adam Ǵabıtte de arman bar ma eken dep oılaıdy.

— Sizdiń uldaryńyz — ólmeıtin kitaptaryńyz ǵoı. Betime uzaq qaraıdy. Dóńes shynyly kózildiriktiń ar jaǵynan kózderi shatynap kóringendeı bolady. Taıaýda Almatyǵy baryp, Karl Marks (qazirgi Qonaev) pen sol Vınogradov qılysyndaǵy Ǵabeń terezeden qarap turatyn bos jerdi izdedim. Bos jer joq. Alty qabat aq úı salynypty. Jan-jaǵyn bıik-bıik shoıyn sharbaqpen qorshap tastapty.

Bul dúnıe opasyz. Bul dúnıeden óte shyqqan belgili azamatqa arnalyp, alǵashqy taqta da ornatylypty. Ǵabeń Alataýdyń belýarynan asqaq saraı saldyrmady. Bar jıǵan baılyǵy qyryq myń som eken. (40 myń $). Sonda da ol qazir taýdyń shyńyna deıin úı salyp jatqan pendelerge aspandaǵy altyn ordadan qarap, qarq-qarq kúlip turǵan sıaqty.

---