InfoHub Logo

At qulaǵynda oınap ósken qazaqtyń balasy emespin be, keıingi kezderi sáıgúlik baptap minýdi ádetke aınaldyrǵan jaıym bar. Qyzyq qýyp qyrǵa shyǵamyn, ań qaraımyn. Túlki alamyn, qoıan ilemin. Bir-eki márte qasqyr da soǵyp, qanjyǵamdy qandap qaıttym.

Ala jazdaı sabyla izdep júrip, jaqynda taǵy bir aqboz arǵymaq satyp aldym. Arqada báıge bermegen tulpardyń tuıaǵy. Suńǵaq moıyn, arshyn tós, has júıriktiń naq ózi. Turpat-turqy da erek, súıegi iri, esik pen tórdeı. Qarǵyp minseń, typyrshyp tynysh tura almaıdy. Qamshy saldyrmaıdy. Tizgindi tartyńqyrap otyrmasań, júıtkip ala jóneledi.

Jeńsigim jeńip, jeligim ustap, sánge miner sáıgúlikti báıgege qospas buryn ózim bir synap, shama-sharqyn baıqap kórgim keldi. Neni oıǵa alsam, sony tezirek júzege asyrýǵa asyǵatyn basym, janymdy qoıarǵa jer tappaı, myń shaqyrymdyq uzaq jolǵa shyǵýǵa daıyndaldym. Jolshybaı aǵaıyn-týǵandardyń úılerine soǵyp, aıaq sýytyp almaqpyn. Qandaı at minip júrgenimdi jurt kórsin. Kúmis qasty ertoqymym kúnge shaǵylysa jalt-jult etip, erekshe kóz tartady. Qyryqqa kelip qalsam da, bozókpe bozbalasha kıindim. Kórikti qyz-kelinshekter kórinse, kóz ben sóz sala júrý ádetimnen de áli jańyla qoıǵan joqpyn. Nesin jasyraıyn, oraıy kelse, oınap-kúlip qalýǵa da ketári emespin. Sheshem baıǵus shyj-byj bop shyryldap júr.

— Uzaq jol, baıqashy, balam! Qazir qaýip-qater kóp. Taýdyń ań-qusynan góri, adamnyń qasqyry jaman bop ketti ǵoı. Kúnine bir jamandyq estısiń. Aıdalada bireý-mireý tońqalań asyryp ketirip júrmesin?!. Atyńdy qoıshy, ózińniń amandyǵyń kerek qoı bizge. Áı, biraq, seni bilem ǵoı, óz aıtqanyń bolmasa, bizdiń sózimizge qulaq asýshy ma ediń?! — dep aryndap keldi de, aqyrynda jumsaryp sala berdi, — Jaraıdy, barsań — baryp qaıt! Áıteýir aman júrshi! Bir nársege urynyp qalmaı, baıqap júr!

— Alańdamańyzshy! Jas emespin ǵoı! — dep ózimshe kóńilin jubatqan bolamyn.

Sheshem júrerde emirene betimnen súıip, mańdaıymnan ıiskedi. Et júregim eljirep ketti. Qaıta-qaıta jaltaqtap qaraı beremin. Samaıyn aq shalǵaly qashan. Aq júzinen ár taıyp, ýaqyttyń salǵan óshpes tańbalaryndaı ájim aıǵyzdap tastaǵan. Biraq áli kúıli-qýatty. Ózi de, sózi de shıraq.

— Jortqanda jolyń bolsyn, balam! Oljaly oral!

Aýyzdyǵymen alysyp, jer tarpyp turǵan sáıgúligime qarǵyp minip, júrip kettim. Aýyldan shyǵa bere artyma qarasam, sheshem baıǵus sol turǵan ornynda qaraýylsha qazdıyp áli tur.

Ne oılap tur eken?.. Kóńilim bosady. Qyryqqa kelsem de, jap-jas bala sıaqty óbektep-aq júrgeni. Ana degen osy ǵoı!.. Ananyń balaǵa degen aq mahabbatynan artyq ne bar deısiz myna jalǵan dúnıede?!.

Kenet aldyńǵy jaqtan salt atty kórindi. Taqaı bere tanydym. Qorash qurdasym. Jaýyr atyna jaıdaq minip alypty. Aıaqtary solańdap, qopań-qopań etedi. Basynda aq kepesh, ústinde kónetoz kóılek. Ketik tisterin kórsete yrjalaq qaǵady.

— Áı, óziń qaıyn jurtyńa bara jatqandaı sympıyp alypsyń ǵoı?! — deıdi kózi shapyrashtanyp. —Jol bolsyn!..

Kim qalaı sóılese, solaı jaýap beretin ádetime basyp:

— Toqalyma uryn bara jatyrmyn! — dep qysqa qaıyrdym da, aıaldamastan jónime jóneı berdim. Qurdasym myrs-myrs etip, mıyǵynan kúlip qala berdi.

Týǵan jerdiń tabıǵatyna eshteńe jetpeıdi-aý, shirkin! Taý-tasy, quz-jartasy, qıa-beli... Bir jutym aýasynyń ózi dertke daýa, janǵa shıpa emes pe?! Salqyn samal júzimdi aımalap, qoıny-qonshyma boılaı enip barady. Eski súrleýmen sarjeliske salyp kelemin. Áne-mine degenshe sarjazyqqa da shyqtym. Shú degennen shaýyp ala jónelmeı, etin qyzdyryp alýdy oılap, attyń basyn tartyńqyrap qoıamyn.

Mańaıda qybyr etken jan joq. Mal ekesh maldyń da qarasy kórinbeıdi. Tek kók aspanda dáý qara qus qalyqtap júr. Baıqaımyn, qalysar emes. Túıilip kelip, ilip áketetin sıaqty. Boıymdy qorqynysh bıledi. Jandármen altyatarymdy qynabynan sýyryp aldym. Sony sezgendeı-aq, qara qus ta artqa qaraı serpile berdi.

Bir qaýiptiń betin qaıtarǵandaı kóńilim kóterilip, ózime degen senimdiligim kúsheıip, tizgindi jaılap bosata berdim. Sol-aq eken, aýyzdyǵymen alysyp kele jatqan aqbozym shaýyp ala jóneldi.

Atqa mingendi saǵynyp-aq qalyppyn, arǵymaǵym shabysyn kúsheıtken saıyn janym kirip, jota-jonym kújireıip barady. Taza aýany molynan jutyp, erkin tynystap kelemin. Qandaı rahat!.. Anda-sanda basymdy sál kóterip, jan-jaǵyma kóz tastap qoıamyn.

Artymnan shań shubatyp, japadan-jalǵyz shaýyp kele jatyrmyn. Atymnyń shabysy sondaı jaıly, qaıyqta terbelip kele jatqandaımyn. Bir kezde sáıgúliktiń denesi qyzyp, babyna ábden keldi-aý deımin, keń kósilip baýyryn jazdy-aı dersiń. Taqymymdy tas qysyp, jalyna keneshe jabysa túsem. Aldymda qaraýytyp kóringen asqar taýlar, endi birde qarasam, jylystap artta qalyp bara jatady. «Qaıran, qazaqtyń ulan-baıtaq dalasy-aı!..»

Aqbozym shabysyn ústi-ústine údete túsken. Jer dúnıeni dúbirletip, jeldeı júıtkip keledi. Átteń, eshkim kórip turǵan joq. Kórse ǵoı, shirkin, meniń qalaı zýlap kele jatqanymdy. Dese de, sáıgúligimniń birde bolmasa birde báıgeden qara úzip kelip, eldi eleń etkizerine senimdimin. Áli-aq bas báıgeni shappaı alatynyn da ishim sezedi. Óıtkeni, oǵan senimim kúshti. Báıge alar attyń shabysy belgili ǵoı. Alabóten, erekshe shabys.

Osylaı quıyndaı quıǵytyp kele jatqam. Baıqap, baǵdarlap kelemin: talaı jol artta qaldy. Aýyldan uzap ketkenim anyq. Biraq, barar jerim áli alys. Joq degende, búgin ápkemniń aýylyna jetip jyǵylsam, jaqsy-aq bolar edi. «Iá, jol uzaq, ápkemniń úıine búgin qalaı da jetýim kerek! — dep qoıam ózime-ózim sert berip. — Bolmasa, jolymnan keshigip, nesibemnen qaǵylýym bek múmkin».

Kenet, sáıgúligim súrinip ketkendeı boldy. At ústinen ushyp bara jatqanymdy bilemin. Qara shań burq etti. Qoıý shańǵa aralasyp, qoıý qarańǵylyqqa qoıyp kettim. Kún kúrkirep, naızaǵaı jarq-jurq etkendeı boldy. Bárin kórip-bilip jatyrmyn. Taý jaqtan osydan otyz jyl buryn o dúnıelik bolǵan ájem eki etegi delbeńdep júgirip keledi. Aıaǵy jerge tıer emes, quddy aýada qalqyp kele jatqandaı. Jetken boıda-aq bas salyp qushaqtaı aldy. Óbektep-aq jatyr. Men de ózimshe qushaqtap qysqan bolamyn. Biraq túk álim joq. «Saǵyndym ǵoı, áje, nege jıi kelip turmaısyz?» deımin á degennen-aq ókpe-renishimdi bildirip. Ájem aýzyn jybyrlatady, birdeńe deıtin sıaqty. Biraq kereń bop qalǵandaı eshteńe estı alar emespin. Áıteýir, aınalyp-tolǵanyp jatqanyn sezemin. Yp-ystyq alaqanymen basymnan, betimnen sıpalaıdy. Ózim de ábden saǵynyppyn, baýyryna tyǵyla túsem. Kózimnen yrshyp jas ta shyǵyp ketti. «Áje, óstip jıi kelip tursańyzshy» deımin jalynyshty keıippen. Bir kezde basymdy kótersem, osydan on jyl buryn birinen keıin biri jyl aralatyp baqı dúnıege attanyp ketken atam men ákem eki jaǵymnan tóne qarap tur. Túrleri órt sóndirgendeı qýaryp ketken, kóńilderi bir nársege qobaljýly ekeni baıqalady. Atam emirenip mańdaıymnan ıiskedi. Ákem jan jylýyn qas-qabaǵymen sezdirip tur. Taıap kelýge áke-sheshesinen bata almaı turǵanyn baıqaımyn. Óıtkeni men atam men ájemniń tuńǵysh nemeresimin, ıaǵnı, qazaqy salt boıynsha baýyrlaryna salyp alǵan kenje balasymyn. Endeshe, ákemniń atam men ájemniń kózinshe maǵan jaqyndaýǵa haqy joq. Úlken kisilerdiń kóńilderine dyq salǵysy kelmeı ádep saqtap tur-aý! Ne degen syılastyq deseńizshi!..

Atam ústi-basymdy sıpalap kórip jatyr. Ájem áli bas jaǵymda báıektep otyr. Ákem qaqqan qazyqtaı melshıgen kúıi tur. Jaýtańdap qarap qoıady. Bet-álpetinen jany ashyp turǵanyn baıqaımyn.

Esh jerim aýyryp turǵan joq. On eki múshem saý sıaqty. Sony sezdi me, úsheýiniń de kóńilderi jaılanǵandaı, júzderi birte-birte jadyrap, báz-baıaǵy qalyptaryna túse bastady.

Ákem aınalyp atymdy tusaýǵa ketti. Ap-anyq kórip jatyrmyn, áne, aıylyn bosatyp, ertoqymyn sypyryp aldy. Erin kórpeshesimen basyma jastap, toqymyn astyma saldy. Júgenin sheship, basyn bos qoıa berdi.

— Barlyq jeri din aman sıaqty, — dedi atam ájeme qarap, — tek azdap esi aýyp qalǵan...

— Esi aýyp qalǵan?! — Ájemniń kózi sharasynan shyǵa adyraıyp ketti. — Ne?! Ne deısiń, Qudaı-aı?!.

— Qatty jyǵyldy ǵoı. Esi aýyp qaldy, kirgizip jibermese, esalań bop qalady.

— Áı, baıǵus bala-aı! — Ájem jylarman kúıge tústi.

Atam men ájemniń sózderin qulaǵy shaldy-aý deımin, ákem de qaıtadan qasymyzǵa empeńdeı jetip keldi. Qobaljyńqyrap turǵany kózinen-aq kórinip tur. Dál osy kezde aldyńǵy jaqtan tórt buryshty appaq ekran paıda boldy. Úıdiń tutas bir qabyrǵasyndaı keremet úlken. Tap bir kıno kórsetiletindeı. Oılaǵanymsha bolǵan joq, ekranda tabıǵat kórinisteri kórsetile bastady.

— Mynaý seniń týǵan ólkeń, — deıdi atam. — Bala kezińde talaı asyr salyp oınadyń ǵoı osy jerlerde!..

Iá, bári tanys. Kindik qanym tamyp, shybyǵyn at qyp mingen týǵan dalanyń tamasha tabıǵaty. Kózime ottaı basyldy.

— Mynaý týǵan aýylyń! — dedi ekranda aýyl kórinisteri kórsetilgende. — Áne, anaý týǵan úıiń!..

Iá, týǵan aýylym men týǵan úıimdi ózim de kórip jatyrmyn. Ekranda jandy beıneler paıda bola bastady. Bári de kóztanys adamdar. Atam, ájem, ákem, sheshem jáne týǵan-týysqandar, aýyl adamdary... Bizdiń úıde toı bolyp jatqan sıaqty.

— Bul seniń shildehanań ǵoı! — deıdi ájem kúlimsirep.

Atam men ájem eki jaǵyma jaıǵasyp alǵan, ekrandaǵy kórinisterdi alma-kezek túsindirip jatyr.

Artynsha-aq shyr-shyr etken náresteni, táı-táı basqan sábıdi, boqshasyn súıretip mektepke bara jatqan jas balany kórsetti. Tup-týra menen aýmaı qalǵan. Oıymdy jıyp alǵansha bolǵan joq:

— Bul sen ǵoı! — dedi atam, — kishkentaı keziń!

Iá, shynynda da, tap bir men týraly derekti fılm kórsetilip jatqandaı. Aýyl balalarymen asyr salyp oınap júrgenim, buzaýǵa mingenim, alǵash taıǵa shapqanym, atammen birge shóp shabýǵa barǵanym, áke-sheshemmen qala aralaǵanym... — bári-bári kóz aldymnan kólbeńdep ótip jatty... Ár jyldarǵy jas shamam kıgen kıimderime sheıin sát saıyn ózgerip, sol kezdegioqıǵalardy eriksiz eske túsiredi.

Mine, mynaý erjetip, eseıgen shaǵym. Mektep bitirip, sońǵy qońyraýda turmyn... Arman qýyp, Almatyǵa keldim. Ásem qalanyń ǵajaıyp kórinisteri... QazMÝ qalashyǵy. Talapker, odan stýdent bolǵan kez. Qyzyqqa toly stýdenttik ómir... Alǵash qyzmetke turǵanym. Eńbek etken jyldar... Arý qushqan, bala súıgen mezgil-mezetter...

Ájemdi, atamdy, ákemdi o dúnıege arýlap shyǵaryp salǵandaǵy kórinister... Qý tirshiliktiń usaq-túıegine deıin jipke tizgendeı ap-anyq kórsetilip jatyr. Tipti búgingi kúnge deıin túp-túgel qamtylǵan, eshteńe qalys qalmaǵan sıaqty.

Mine, mynaý búgingi kúnniń oqıǵasy. Aýyldan sheshemniń shyǵaryp salǵany, qotyr at mingen Qorashtyń kezikkeni, shańdatyp shaýyp kele jatqanym... Atymnyń súrinip ketkeni... Ushyp baryp, omaqasa qulap túskenim... Sol betimmen tyrp etpesten jatyrmyn. Mańaıda qybyr etken pende joq. Ár-ár jerden qaraıyp qaraǵandar ǵana kórinedi. Fotograf tyrs etkizip sýretke túsirip alǵandaı ekranda osy kórinis uzaq turyp qaldy. Qylqalam sheberi salǵan ǵajaıyp óner týyndysyna uqsaıdy. Qaıtalanbas qas qaǵym sát.

Bári esime tústi. Qalaı ekenin ózim de bilmeımin, sony atam birinshi bolyp sezip qoıdy.

— Esi kirdi! — dedi júregi jarylardaı aıǵaı salyp. — Endi esin jınaıdy.

— Qudaıym-aı! — Ájemniń kózinen jas shyǵyp ketti.

Ákemniń de eki ezýi eki qulaǵynda. Biraq lám-mım dep til qatar emes.

— Bunymyz durys boldy! — dedi atam ákeme qarap, — áıtpese, baıǵus balanyń esi aýyp, esalań bop qalar edi. Qaraqusymen ońbaı jyǵyldy ǵoı!

— Qaıta perishtesi qaqty ǵoı! — deıdi ájem júzi jadyrap.

Tún ortasy bolýy kerek. Qarańǵylyq qoıýlana túsken. Bir kezde jan-jaǵymyzdan túrli daýystar shyǵa bastady. Jalt qarastyq. Aınalamyzǵa kózderi shoqtaı janǵan qubyjyqtar qaptap ketipti. Tap beretindeı-aq enteleı túsken. Jalt-jult etken kózderi bolmasa, túrleri anyq kórinbeıdi. Bir-birimen ózara qaýqyldasyp, qarq-qarq kúlisedi. Sulbalary sondaı susty. Boıymdy úreı bıledi.

— Qoryqpa, balam, bular saǵan eshteńe isteı almaıdy. Senen jasqanady. Sonan keıin osylaı toptasyp júredi. Olar... olar óler jerlerin biledi. — deıdi atam qorqynyshymdy seıilte túsip. — Degenmen saq bolǵanyń durys! «Jaý joq deme jar astynda» degen osy! Seniń atyńnyń dúrsilin estip, jolyńa shuńqyrlar qazyp qoıǵan osylar. Olarǵa seniń atyńnyń súringeni kerek!.. Jyǵylǵany kerek!

— Nege?

— Olar sodan lázzat alady. Qoldarynan keletini de osy ǵana. Jamandyqqa jandary qushtar. Ózderiniń astaryna minip júrgenderin kórdiń be?! Qulaqtary qalqıǵan ash-aryq esekter. Kórdiń be, altynmen aptap, kúmispen kúptep qoıǵanyn. Sonysymen-aq báıge alyp júr. Ózgelerdiń arǵymaqtaryn shaptyrmaıdy. Báıge bolsa boldy, tek ózderiniń esekterin ǵana qosyp, solarǵa júlde taratyp beredi.

Kenet maǵan aldyńǵy jaqta turǵan dáý qubyjyq qorbańdaı basyp jaqyndaı tústi. Bir qaraǵanda adam sıaqty. Birese qubyjyqqa, birese adamǵa uqsap ketedi. Áıteýir, betine betperde kıip alǵany anyq. Áı-shaı joq, entelep-aq keledi. Kim ekenin anyq ajyrata alar emespin. Biraq júrisi tanys. Kim edi bul? A... ıá... sol... sonyń dál ózi... Ol munda neǵyp júr? Ne istep júr? Qyztalaq-aı!.. Bunyń da júrmeıtin jeri joq eken. Qaıda barsam da qyr sońymnan qalmaı-aq qoıdy-aý!..

Ol taqaı tústi. Ústi-basy jún-jún. Tyrnaqtary soıaýdaı, ustaǵan jerin oıyp túsetin túri bar. Qazan bas, jalbyr shash. Aıaǵy taltaq, tabany jalpaq. Sonysyna qaramaı keýdesine altyn juldyz taǵyp alǵan. Jalt-jult etip jarqyrap-aq tur. Biraq oǵan jarasyp turǵan shamaly. «Osyǵan altyn juldyz ne kerek eken?..» deımin ishteı keketip. Zer sala qarap edim, altyn juldyz degenim shet-sheti tottana bastaǵan jyltyr qańyltyrǵa uqsap ketti.

— Saǵan ne kerek, ózi?! — dedim aıǵaı salyp.

— Atyń kerek! Meniń esegime aıyrbastaısyń!

— Saǵan attyń ne keregi bar, haıýan?

— Men haıýan emespin, adammyn. — Sol-aq eken, ol rasynda da óńin ózgertip, adam keıpine ene qaldy.

— Sen adam beınesindegi haıýansyń. Haıýan keıpińdi de kórdim.

Ol qarqyldap kúldi. Sońynan sylq-sylq etip, ishin basyp, ishegin soza shıqyldady. Aýzynan aq kóbik atyp, kózinen qyzyl ushqyn shashyraıdy.

— Iá, sen adam tanıtyn balasyń ǵoı!.. Meniń ber jaǵym adam, arǵy jaǵym haıýan. Biraq ony kórý úshin seniki sıaqty kóz kerek! Qansha jasyrǵanymmen sen bala bárin bilip qoıdyń!.. Sol úshin de men seni ólerdeı jek kórem!

— Men ǵana emes, biraz jurt biledi. Biraq eshkim kózińe aıta almaıdy. Sen óte aılaker ári sondaı qorqynyshtysyń!

— Sonymmen-aq óte bedeldi ári abyroıly adammyn.

— Bir qaraǵanda shynynda da solaı kórinýi múmkin, aqıqatynda múlde olaı emes qoı. Abyroı-bedelden jurdaı bolǵan súıkimsiz sorlysyń!

— Iá, arǵymaq minýdi Qudaı maǵan jazbaǵan. Qudaıdyń bermegenin qalaı tartyp alasyń. Men osy esegimmen-aq talaı jerge baryp keldim, baryp júrmin. El keıbir arǵymaq minip arqyrap júrgenderden jaqsy qarsy alady. Qoǵadaı japyrylyp, asty-ústime túsedi.

— Olar seniń túp tegińniń haıýan ekenin bilmeıdi ǵoı.

— Iá... Meniń haıýan keıpimdi kórip qoıǵan jalǵyz sen ǵana. Sen.. Sen endi menen tiri qutylmaısyń!..

— Men be, joq álde, sen be? — deımin ózimshe qyr kórsetip.

— Áne, analardy kórdiń be? — dedi ol art jaǵynda qara kóbeıtip turǵan ózi sıaqty qubyjyqtardy kórsetip. — Qazir-aq talap tastaıdy. Qolymdy bir siltesem jetip jatyr. Byt-shytyńdy shyǵarady.

— Men Qudaıdan basqa eshkimnen qoryqpaımyn. Qoryqsam, ózim-aq seniń qanatyńnyń astyna tyǵylyp, silimtikterińniń qataryn tolyqtyra túser edim ǵoı. Biraq meni eshkim de satyp ala almaıdy, eshkim de qulaqkesti qulyna aınaldyra almaıdy. Táńir maǵan erekshe qýat bergen, Qudaıdyń qamqorlyǵynda júrgen erekshe janmyn. İzdegenim únemi aldymnan tabylady. Esh ýaqytta jylaǵan emespin, óz jaramdy ózim jalap jazyp alamyn.

— Bilem... bilem... Sen kók bóriniń urpaǵysyń! Óziń de naǵyz kókjalsyń! Biz arystandy da, jolbarysty da, aıýdy da, barysty da qolǵa úırettik. Úıretip qana qoıǵan joqpyz, qolymyzda oınattyq. Bári de quıryqtaryn bulǵańdatyp qatarymyzǵa qosyldy. Biz ne aıtsaq, sony isteıdi, ne desek, sony sóıleıdi. Mine, biz qandaı kúshtimiz. Al sen qasqyr sıaqty qolǵa úırenbeıdi ekensiń. Jalpy sen maǵan unaısyń. Qaısarlyǵyń, tákapparlyǵyń, tektiligiń unaıdy. Topqa qosylmaısyń, saıaq júresiń. Jeke jortasyń. Seniń bar kemshiligiń — osy. Máselen, sen bizge qyzmet etseń, biz de seni jerge tastamaıtyn edik qoı!..

— Ózine senimdiler ǵana jeke jortady. Jalǵyz jortqandy jaqsy kóremin. Tabıǵatym sony qalaıdy.

— Qansha myqty bolsań da jalǵyz-jarym júrip kópke topyraq shasha alasyń ba? Shasha almaısyń!..

— Kópke topyraq shashý oıymda joq. Bolǵan da emes.

— Bilip qoı, bala. «Kóp qorqytady, tereń batyrady», «Jalǵyzdyń úni, jaıaýdyń shańy shyqpas» degen. Odan da bizge qosyl!.. Aýzyńnan aq maı aǵyzamyz!..

— Joq, atama, adam keıpindegi haıýanǵa aınalǵannan jalǵyzdyǵym myń artyq. Óıtip aýzymnan aq maı aqpaı-aq qoısyn! Jalǵyzdyǵymnan osy ýaqytqa deıin ólgenim joq, budan keıin de ómirem qatpaspyn. Eshkimniń de úrer ıti bolǵym kelmeıdi. Meni qaıtesiń, óz kúshikteriń de jetip artylady ǵoı!..

— Onyń ras. Biraq maǵan seni bas ıgizip, ıtaıaǵymnan tamaq ishkizgen bir mártebe bolar edi.

— Ondaı mártebege sen laıyq emessiń, haıýan!

— Olaı bolsa, óz obalyń ózińe. Itterim men asyrandy kúshikterime talatyp óltiremin!

Ol arsalańdaı tap berdi. Artyndaǵy qubyjyqtar da lap qoıdy. Jan bermek ońaı deısiz be, men kóz ilespes jyldamdyqpen altyatarymdy sýyryp alyp, qubyjyq-adamnyń júrek tusyna taqaı berdim. Baıǵusqa da jan kerek eken, óne boıy qalshyldap, úreıi ushyp ketti. Kózderi alaqtap, qoldaryn kótere berdi. Sol mezet túlkige aınalyp shyǵa kelmesi bar ma. Jylmań qaǵyp, qýtyń-qýtyń etedi. Quıryǵy bulǵaq qaǵady.

— Bórijan, qarýmen oınaýǵa bolmaıdy. Abaısyzda bireýdi jazym etip, obalyna qalýyń múmkin.

— Ózderiń ǵoı tap bergen. Men sender sıaqty haıýan emespin, adammyn. Ózimdi qorǵaı alamyn. Al senderde menikindeı qarý bolsa, baıaǵyda atyp tastar edińder, malǵundar! Senderdi kinálaı da almaımyn, óıtkeni sender adam keıpinen baıaǵyda ketip qalǵansyńdar!.. Endi mine, túlki bop shyǵa keldiń!

— Bul — bizdiń ómir súrý tásilimiz. Kerek kezinde shybyn-shirkeı de bolyp, kúl-qoqysty da jaǵalap ketemiz. Áıteýir, ashtan ólmeımiz!.. — Yrjań-yrjań etedi, — Oǵan nesine tańǵalyp tursyń, óziń de bilesiń ǵoı! Bul bizdiń artyqshylyǵymyz! Seniń kemshiligiń sol — ózgere almaısyń.

— Ózgergim de kelmeıdi.

— Ózgergiń kelse de, ózgere almaısyń!

— Múmkin, solaı bolsa, solaı shyǵar. Qasyńdaǵy qubyjyqtaryń qaıda? Jaý tıgendeı tym-tyraqaı qashyp ketti ǵoı!

— Olarǵa kiná arta almaımyn, kúnderi úshin júrgen silimtikter ǵoı! Qaýip-qater tóngen kezde osylaı zym-zıa joǵalyp ketedi. Óńsheń qoıan júrek qorqaqtar. Al, sen... Sen biz sekildi bir kúnde myń qubylatyn qubyjyq emessiń, adamsyń! Birbetkeısiń. Myqtysyń. Seniń myqtylyǵyńdy bári moıyndaıdy. Men de moıyndaımyn. Sonyńa qyzyǵamyn, tipti qyzǵanamyn. Qyzǵanyshtyń qyzyl ıti ózegimdi tyrnalap, tynyshtyq bermeıdi.

— Ońashada bir jolyqtyrsa dep júrýshi edim! —dedim alqymynan qysa, — Sazaıyńdy bermesem!..

— Men... Men saǵan sonshalyqty ne istedim? — deıdi qyńsylap.

— Sen ne istemediń. Ómir boıy keýdemnen ıterip, shómishten qaǵyp kelesiń!..

— Iá, onyń ras, moıyndaımyn. Biraq men qaqpaqyldaǵanymmen, seniń jası qoıǵanyńdy kórgem joq. Qaıta urǵan saıyn semiretin borsyq sıaqty, shıryǵa, shıraı túsken sıaqtysyń. Atyńnyń shabysy tym qatty, dúrsili jer jarady. Dúbirinen shoshımyn.

— Er jigitti qıyndyq shıratyp, shynyqtyratynyn bilmeýshi me ediń, maqulyq?!

— Bilemin. Iá... Qansha tyrashtanǵanymyzben keýdeńdi basyp, saǵyńdy syndyra almadyq. — Túlki jylmań qaǵyp, bir ornynda tura alar emes. — Saǵan endi eshkim de bóget bola almaıdy!..

Boıymdy ashý býyp, keýdemdi yza kernep, altyatarymnyń aýzyn qaq mańdaıyna taqadym. Túlkiniń qysyq kózi jypylyqtap ketti. Turǵan ornynda zyryldaýyqsha zyr qaqty. Kózimdi ashyp-jumǵansha bolǵan joq, maımylǵa aınalyp shyǵa kelipti. Qoldaryn erbeńdetip, maımań qaǵyp bılep júr.

— Áp, bálem, bılettim be? — deımin toqmeıilsı.

Onyń meniń kóńilimdi tapqysy kep jantalasyp júrgeni anyq. Ara-arasynda qyńsylap án aıtqan bolady. Birese qolymen, birese basymen turyp, jún-jún aıaqtaryn joǵary kóterip, ebedeısiz erbeńdetedi. Endi birde teris qarap eńkeıip tura qalyp, qyp-qyzyl quıryǵyn kórsetedi. Onyń bul arsyz aılasyna odan saıyn jynym keldi. Taqap kelip, betindegi betperdeni sypyryp aldym. Sol mezet ol qaıtadan adam keıpine endi. Júzi qaraıyp ketipti. Jyltyrap kózi ǵana kórinedi.

— Áı, júziqara, betińe ne bolǵan? — deımin kidıip.

— Kúıip ketti!.. — Ol amalsyzdan shynyn aıta bastady. — Janym da, arym da taza emes. Tánim de ábden bylǵanǵan. Oınadym, kúldim... İshtim, jedim... Qylmys jasadym, qıanat jasadym, kúnáǵa belshemnen battym...

— Kúnálaryń eshqaıda joǵalyp ketpeıdi. Áıteýir bir kúni basyńnan tabylady.

— Men qartaıdym. Erteń bolmasa, búrsúgini ózim de ólemin. Sonymen bári bitpeı me?!.

— Joq, bitpeıdi. Jazańdy tartpaı, janyń esh ýaqytta jaı tappaıdy. Allanyń aldyna barǵanda bárin de óziń-aq jaıyp salasyń. Jazalanasyń. Tozaq otyna shyjǵyrylasyń!..

— Ólgen soń ne istese de báribir. Tiri kúnimde aman júrsem bolǵany.

— Aman júre almaısyń, aman júrgizbeımiz. Ózińdi óziń ar aldynda sottaýǵa májbúrleımiz. Sen halyqtyń qarǵysyn alǵan adamsyń, jyndanyp ólesiń. Sonyń zardabyn úrim-butaǵyń da tartady. Toz-tozy shyǵyp, tuqymyń tuzdaı qurıdy.

— Iá, men senen jeńildim. Túptiń túbinde seniń jeńetinińdi sezip edim. Sen jeńdiń! Óltir meni!

— Joq, men saǵan ondaı baqytty qımaımyn. Sen meniń qolymnan ólýge tıis emessiń. Jo-joq... Men ondaı aqymaq emespin. Sen kóshede qańǵyp ólýge tıissiń! Kómýsiz qalasyń!..

Jónime jóneı bermek bolyp buryla bergenim sol edi, jelke tusymnan birdeńe ysyldap kele jatqandaı boldy. Jalt qaraǵanymsha bolǵan joq, úlken qara jylan moınyma orala ketti. Áıteýir shaǵyp úlgertpeı bas jaǵynan sol qolymmen shap berip ustaı aldym. Aıyr tilin sýmań-sýmań etkizdi. Qylǵyndyryp áketip barady. Qıqyldap-shıqyldap-aq baram. Altyatarymnyń qolymda turǵany mundaı abyroı bolar ma, qaq tóbesinen ala basyp kep jiberdim. Basynyń kúlparshasy shyqqan qara jylan moınymnan sýsyp baryp jerge tústi. Anyqtap kóz salsam, jylan degenim — adam. Sol! Sonyń dál ózi. Shoshyp kettim. Adam óltirdim. Iá, shybynǵa qıanat jasamaǵan basym, adam óltirdim. Sol kezde qasyma atam jetip keldi. Baǵanadan beri art jaǵymda bárin baqylap turǵan sekildi.

— Sen adam emes, adam keıpindegi haıýandy óltirdiń. Eger sen buryn qımyldamasań, ol seni jazym eter edi. Ózge tańdaý da joq. Biraq seniń jeńetinińe eshqandaı shák keltirgen emespin. Óıtkeni sen odan áldeqaıda kúshtisiń. Bile bilseń, sen oǵan úlken jaqsylyq jasadyń. Seniń arqańda ol endi tarıhta qalatyn boldy. Sen jigerli jigitsiń! Biz seni osylaı tárbıelegenbiz. Úkilep qosqan úmitimiz ediń. Úmitti aqtadyń! Rızamyz saǵan!..

— Ata, ájem men ákem qaıda ketti?

— Eshqaıda ketken joq. Saǵan rýh berip, seniń kóńil kókjıegińde júr. Endi men de sonda baramyn. Qysylǵan kezińde qashan da qasyńnan tabylamyz, aınalaıyn! Jortqanda jolyń bolsyn!

— Ata, — degenimshe bolǵan joq, qaıyra lám-mım dep til qatpastan kózden ǵaıyp boldy.

Nege búıtti eken?! Qoshtasyp ketse bolmas pa edi?! Múmkin, bolmaıtyn shyǵar...

Tóńirek tynshı qalǵan. Tiri jan kórinbeıdi. Jańaǵy óliktiń de qaıda ketkeni belgisiz. Jym-jylas joǵalyp ketken. Qarańǵylyq ta seıile bastaǵan syńaıly.

Kózimdi ashyp qalsam, sol keshegi qulaǵan jerimde jatyrmyn. Basymda er, astymda toqym. Jan-jaǵyma qaraımyn. Mıdaı jazyq. Tóbede úsh tyrna aınalyp ushyp júr. Traý-traý traýlap, qanattaryn qaǵyp-qaǵyp qoıady. Birdeńe aıtatyn sıaqty.

Aqyryn ornymnan turdym. Basym shaǵyp, saı súıegim syrqyrap áketip barady. Óne-boıym del-sal. Atym anadaı jerde jaıylyp júr. Basy bos, aıaǵy tusaýly. Erdiń janynda jatqan júgendi ala salyp, aqyryn basyp janyna keldim. «Endi turdyń ba?» degendeı úrke qaraıdy. Ókpeli sıaqty. Erin salyp, aıylyn tarttym. Ánsheıinde qarǵı salýshy edim, úzeńgige aıaǵymdy áreń ilip, úsh umtylyp zorǵa mindim.

Qarnym da ashyp qalypty, sheshem quıyp bergen torsyqtaǵy bıdaı kójeden jutyp-jutyp jiberdim de, atymdy tebinip qalyp, júrip kettim.

Arǵymaǵym aıaǵyn syltı basyp keledi. Qamshy basyp, qınaǵym kelmedi. Keri qaıtaıyn dep te oıladym. «Ne dep baram, qaı betimmen kórinem?!. Sheshemdi qoıshy, túsiner. Jyǵylyp jatyp, súringenge kúletin Qorashtar bar ǵoı?!. Arttaryn ashyp kúlmeı me?!. Qoı, jolymnan qalmaı, tarta bereıin. Dittegen jerime jete almasam, jetken jerimde qalarmyn. Áıtpese, qansha degenmen shashasyna shań juqpaǵan tulpardyń tuıaǵy ǵoı, jolda qaldyra qoımas». Dese de, keshegindeı emes, senimnen góri kúdik-kúmán basym. Biraq alǵan betimnen qaıtpaımyn, baǵytymnan aınymaımyn dep sheshtim de, tarta berdim.

Kóńilde alań kóp. Ózime senimdi bolsam da, qaıta-qaıta atyma qaraılaımyn. Shuńqyrdy qoıshy, or qazyp qoımasa deńiz. Aldyńǵy jaqtan kóz ala alar emespin...

Áli-aq alańnan arylar kún týar. Arǵymaǵymnyń da aıaǵy jazylar...

Úkili úmit alǵa qaraı jetelep keledi...

---