InfoHub Logo

Tragıkomedıa

QATYNASÝSHYLAR:

Esdáýlet — zooparktyń ǵylymı qyzmetkeri,
Bileýbaı — zoopark dırektory.
Aqmaral — Bileýbaıdyń áıeli.
Kámıla — Bileýbaıdyń qaryndasy.
Momyn — zoopark dırektorynyń sharýashylyń jónindegi orynbasary.
Sultan — jumysshy, Esdáýlettiń dosy.
Vasılıı Lýkıch — jumysshy.
Qartań áıel — jumysshy.

BİRİNSHİ BÓLİM

Alataýdyń qoınaýy. Maı aıynda qulpyryn turǵan kózi. Aǵash ósken kógal dóńes. Árirekte oıpań eńis. Esdáýlet pen Sultan qol ustasyp, júgire shyǵyp toqtaıdy.

Esdáýlet. Toqtaı turshy. (Jan-jaqqa qarap.) Jańa aldyńǵy mashınada Kámılashty kórgendeı bolyp edim.

Sultan. Bul serýenge kelgender, zooparkte isteıtin adamdar. Al, Kámıla ne dep keledi, álde aǵasy dırektor bolǵandyqtan ba?

Esdáýlet. E, kelse nesi bar?

Sultan. Kámıla bul jıynnyń ishinde joq. Kóńildegi armanyń kózińe elestep ketken ǵoı. Onyń atyn — galúsınasıa deıdi, baýyrym.

Esdáýlet. Joq. Kórgenim ras. (Ár qoınaýǵa kóz júgirtip). Olar da osylaı qaraı ketip edi ǵoı. Júrshi, ana jaqqa baraıyq.

Sultan (bógep). Sabyr, joldas Esdáýlet, sabyr. Bir mekemeniń ǵylymı bóliminiń bastyǵy shoshańdap júgirip júrse — uıat bolady. İzdegeniń bir qyz bolsa — tabylar. Ózi de kóbelekteı ushyp-qonyp kelip qalmas deımisiń.

Esdáýlet. Nemene, sonda, demalys kúni de shirenip júremiz be?

Sultan. Basshy adam qorǵasyndaı salmaqty, arystandaı aıbatty, shegedeı nyǵyz bolý kerek. Bolashaq qaınaǵań Bileýbaı Maýsymbaevtan ıege úlgi almaısyń?

Esdáýlet. Sen de Bilekeńdi syrtynan keketýge shebersiń-aý.

Sultan. Kózinshe keketýge qyzmet dárejem kótermeıdi. Já, odan da osy pıknık — neniń qurmetine, sony aıtshy.

Esdáýlet. Kollektıv bolyp bas qosyp, dem alýǵa shyqqan joq pa. Onyń nesin suradyń?

Sultan (eki ushty). Sol ǵana ma? Meıli, ne de bolsa iship-jerlik jaǵy mol kórinedi.

Esdáýlet. Baıǵus-aı, seniń kóziń qazan jaqta bolady-aý.

Sultan. Endi qaıda bolýshy edi. Birinshiden sep ǵalymsyń, qalǵan qalyń, al meniń qaltam (qaltasyn aınaldyryp), minekeı, Bilekeńniń tóbesindeı tap-taqyr. Ekinshiden sen ǵashyqsyń, ǵashyqtar kóńildiń býyna semiredi, al men neme semiremin?

Esdáýlet. Qoı, seniń qyljaǵyń taýsylmas. Komandırovkadan qaıtqaly kórise almap edim. Kámılashty qaıdan tansam eken. (Manadan alańdap, ár jaqqa kóz salyp turǵandy.) Áne, anaý Kámılash qoı.

Sultan. Múmkin, sol shyǵar.

Esdáýlet. Kóketaı, baryp shaqyryp kele qoıshy. Ońasha sózim bar edi.

Sultan. Toqta, ǵashyq bolatyn sen, arada júgiretin men, eńbek bólisýdiń esebin tapqan ekensiń.

Esdáýlet. Kóketaı, baryp kele qoıshy. Apyrmaı neń ketedi?! Bir jolǵa.

Sultan. Aıaǵym aýyryp tur.

Esdáýlet. Eı, osy qyrsyǵyp qalatynyń-aı. Qap! (Basyna bir oı kelip.) Toqta... Jamanǵa jalynǵansha... ózim-aq shaqyram... (Ándetip.)

Qaıda júrsiń, qaıdasyń Kámılashym,
Jalǵyz óziń men úshin ar-ımansyń.
Tartynbashy, til qatshy, jaqyndashy,
Súıedi-aý dep bul júrek taǵy ılansyn.

Q a ı y r m a s y:
Súıemin seni máńgilik
Súıemin sáýlem, shyn syrym.
Estirtip turmyn án qylyp
Júrektiń sátti dúrsilin.

Qaıǵyramyn kórmesem kádimgideı,
Sarǵaıady solady janym gúldeı.
Qaıda júrsiń, qaıdasyń, Kámılash-aý,
Bir kórinshi kózime zar ıdirmeı.

Kámıla (syrttan).
Áýenimen shaqyryp án shyrqady,
Armanymnyń aıaýly aq suńqary.
Birge qonyp baqshańa saıraıynshy
Mahabbattyń manaýrap atsyn tańy.

Sultan ymdaıdy. Esdáýlet terektiń tasasyna jasyrynady. Án salǵan kúıi sahnaǵa Kámıla shyǵady. Ánniń qaıyrmasyna qosylyn.

Sultan ony qushaq jaıa qarsy alady.

Kámıla (oqys toqtap). Oı, Esdáýlet qaıda? Jańaǵy sonyń daýysy emes pe edi?

Sultan. Ǵafý et, bıkesh. Aldyńyzda adam tur, múmkin amandasatyn bolarsyz.

Kámıla. Oı, ǵafý et, Sultan. Amansyń ba?

Sultan (qolyn alyp). Endi minekeı, kelgen sharýańyzdy suraýyńyzǵa bolady.

Kámıla. Esdáýlet...

Sultan (asyqpaı). A, Esdáýlet pe?.. Beri kel. (Kámılany qoltyǵynan alyp.) Áne bir tóbeni kerdiń be?

Kámıla. Iá...

Sultan.

Osynaý qyrdyń astynda,
Jıyrma toǵyz jasynda.
Bir sulý qyz qasynda
Esdáýlet ketip barady.

Kámıla. Qoı, ras pa? Ne dep tursyń?

Sultan. Tóbemdi kórmeıin.

Esdáýlet (tasadan shyǵa kelip). Jalǵan. Men mundamyn.

Kámıla. Esdáýlet!..

Esdáýlet. Kámılash!..

Kámıla (salqyn tartyp). Seni de kóretin kún bolady eken.

Esdáýlet. Kámılash... Meniń qolym tımeı... Joq, basqa bir sebep bolyp...

Kámıla. Syltaýyńdy kúni buryn nege taýyp qoımadyń. Komandırovkadan kelgenińe neshe kún boldy?

Sultan. Tabany kúrekteı jeti kún. Al, senderdiń kórispegenderińe attaı úsh aı. (Ándetip.)

«Qaıda da júrseń, ǵashyq jar,

Boldym saǵan yntyzar»,—

degen osy eken-aý shirkin.

Esdáýlet. Qoıa turshy, Sultan. Sen de bir «Jyǵylǵanǵa judyryq» dep... Meniń kelmegen sebebim. Ózińe aıtaıyn degen bir sózim bar edi. (Sultanǵa qarap, qysylyp.) Sen kishkene bara turshy.

Sultan. Ol neniń aqysyna?

Esdáýlet. Endi bara turshy, bylaı. Neń ketedi. Kámılashqa aıtatyn bir sózim bar edi.

Sultan. Búgingi jastar ómirge jeńil qaraıtyp bolyp barady. Sondyqtan eki ǵashyq bir-birine sert bergende qasynda kýási bolýy shart.

Esdáýlet. Apyrmaı, sen de... qadalǵan jerden qan alady ekensiń... Bara turshy endi. Tipti óziń... (Sultandy shyǵaryp jiberedi. Paýza.) Kámılash...

Kámıla sh. Men saǵan keıigeli tur edim.

Esdáýlet. Keıimeseń qaıtedi, Kámılash, Dál búgin keıimeshi.

Kámıla. Meniń sengishtigimdi bilip, aqtalaıyn dep tursyń ǵoı, taǵy da. «Jumys kóp, qol tımeıdi!..» Toqsan toǵyz syltaýyń bar.

Esdáýlet. Bir de syltaýym joq. Iá... Aıtpaqshy bir ǵana syltaýym bar.

Kámıla. Áne aıttym ǵoı.

Esdáýlet. Tek sózimdi tyńdashy. Sabyr etshi... Men alysta júrip tek qana seni oıladym. Men...

Kámıla. Oılaǵanyń sol ma?

Esdáýlet (tolqyp). Ras aıtam. Keıde kisi qasynda turǵan baqytty kórmeıdi eken. Men seni osynda júrgende de jaqsy kórýshi em... Al endi ana alysta júrgende kóńilim oısyrap, qulazyp qaldy. Sonda bárin túsindim.

Kámıla. Neni túsindiń?

Esdáýlet. Bárin túsindim. Seniń qandaı ekenińdi túsindim. Úsh aı boıy seni saǵyndym.

Kámıla. Men de saǵyndym... Sen qaıtyp kelgeli esik qaǵylsa, júregim dúrsildep qoıa beretin boldy. Biraq sen kelmediń.

Esdáýlet. Kelmeıin degenim joq, Kámılash. Men kóp oıladym. Sensiz ómir súre almaıtynymdy bildim. Saǵan kelgende osy shynymdy aıtpaı kete almaıtyn edim... Sen ony qabyldaısyń ba, joq pa... Sodan qoryqtym...

Kámıla (aqyryn). Menen qoryqtyń ba?

Esdáýlet. Iá... Kámılash, men seniń ruqsatyńdy suraýǵa keldim. Sen... sep ne deısiń?

Kámıla. Esdáýlet... Men de... biraq, aǵa men jeńeshemniń aldynan óteıik.

Esdáýlet. Kámılash!.. Óziń rıza bolsań...

Kámıla. Men tipti bilmeımin... Ózi... aıaq astynan... Oılaǵan da joq edim. Bir túrli... túsinbeı de turmyn.

Esdáýlet. Endi túsinisetin boldyq qoı, Kámash. Á, áne jeńesheń de kele jatyr. Men odan dál.qazir ruqsat suraımyn.

Kámıla. A? Joq, joq, tura tur. Keıin...

Esdáýlet. Keıinge qaldyratyn nesi bar. Kámıla (qysylyp). Tura turshy, Esdáýlet. Asyqpashy, júrshi, tym bolmasa bir aınalyp keleıik.

Esdáýlet. Jaraıdy, endeshe. (Ekeýi júgirip shyǵyp ketedi. Aqmaral men Momyn kele jatyr. Aqmaraldyń qolynda ishi býtylkalarǵa syqalǵan korzınka, órge qaraı sharshaǵan túri bar. Momynnyń eki qolynda eki úlken sýmka. Ekeýi shyǵa bere toqtaıdy).

Aqmaral (korzınkasyn jerge qoıyp, jelpinip). Ýh... Myna qurǵyry zildeı eken. Kishkene entigimdi basyp alaıynshy. (Aǵashtyń túbirine otyrady.)

Momyn (oń, jaqqa kóz jiberip). Áne bir jyra durys bolar. Ózi kóleńke. Syldyrap bulaq aǵyp jatyr.

Aqmaral. Meıli endeshe... Endi uzamaı-aq qoıalyq.

Momyn (artyna qaıyrylyp). Mynalar da kele jatyr eken. (Daýystap.) Áı, ana jyraǵa aparyńdar. Bárin sonda aparyńdar.

Aqmaral. Shabylyp ta, sabylyp ta jatyrmyz. Osynyń bir paıdasy bola ma, Momyn?

Momyn. A-aı, altyn jeńgesi-aı, áıteýir bir septigi bola ma degen dalbasa ǵoı. Qazir alyp-qashty sóz kóbeıip barady. Usaq-túıekke boı bermeı, talaı sybysty basyp-aq kelip edim. Zooparktyń jumysshysy men qyzmetkerleriniń aýzyndaǵy sóz, Bilekeń ekeýmiz. Qaıdam, az da bolsa solardyń kómeıine tyǵyn tyǵyp bolsa...

Aqmaral (kúrsinip). Bileýbaı Bileýbaı atanǵaly mundaı tómendep kórgen joq edi. Endi zooparktyń dırektorlyǵyn da kópsine me, bul jurt?!

Momyn. Oıbaı, Aqmaral jeńgesi-aı, jurt degen kúnshil emes pe. Apyraı, osy joly bir kollektıvtiń aýzyn biriktirip, betin ońǵa buryp alsaq...

Aqmaral. Iá-á deseıshi, ózi kisi kóbeıip ketipti ǵoı. Bárin birdeı topyrlatpaı, naǵyz kerektilerin nege shaqyrýdyń oraıyn tappadyńdar?

Momyn. Sonyń oraıy bolyp tur ma, jeńgesi-aý. Biz muny — bas qosyp, mádenıetti túrde dem alý esebinde ótkizbekpiz ǵoı. Kóz qylý úshin kisi basy eki somnan aqsha da jınadyq.

Aqmaral. Já-já, solaı de. Biraq ana dáýkester bar ǵoı. Solardyń óńeshine bir lıtrden kem quıýshy bolma. Sodan keıin qalaı qarap mańyrar eken bálemder.

Momyn. Men baıǵus quıyp baǵarmyn-aý. Siz de bylaı jadyrap jaqsy peıil kórsetińiz. İshke tartyńyz jurtty. Jas ta bolsa búkil zooparktiń aǵasy bolǵan kisi dep, sizdiń arýaǵyńyzǵa jýan bir tosty men de qaqtyryn jibereıin.

Aqmaral. Bu da tabylǵan aqyl.

Momyn. Bir qıyn adam álgi ǵalympaz Esdáýlet bolyp tur-aý. Sol komandırovkadan qaıtyp kelgeli jurt tipti dúrildesip barady. Beti qatty kórinedi... Biraq sol sizdiń qaıyn sińlińizge kóz salyp júr me, qalaı?

Aqmaral. Tá-tá! Solaı ma? Emeshesi quryp Kámılanyń sońynan júgirip júr edi, qyrsyǵyp qaraı gór óziniń. Jo-joq, ózge jurtty yǵymmen alsam, dál ony qyrymmen alatyn shyǵarmyn.

Momyn. Áp-bárekelde, altyn jeńgesi, sol qyryńyzdy kóbirek tosyńyz. Ar jaǵyn ózim rettep kóreıin. Ázirge aıbat shegip, raı bermeı tura turyńyz. Kámılanyń sizdiń sózińizdi attap ketpeıtinin biledi ǵoı ózi?

Aqmaral. E, nege bilmesin. Eger bilmese bilgizip qoıaıyn men oǵan.

Júgirip Sultan kiredi.

Sultan. Aý, uǵysyp boldyńdar ma?... (Momyn men Aqmaraldy kerip.) Ǵafý etińizder. Meniń izdegenim qyz ben jigit edi.

Aqmaral. Hm, qarashy ózin. Otyzǵa kelgenshe oqý bitire almaı júrip qyz deýin.

Sultan. Qyryqtyń qyrqasyna shyǵyp tolyqsyǵan siz sıaqty jeńgem turǵanda qyzy qursyn.

Aqmaral. Jaman adam tili ashshy dep, kesirin qarashy óziniń. Tipti, shaǵyp sóıleıdi.

Momyn. Sen jigit, beri kelshi.

Sultan. Iá, Momyn aǵa...

Momyn. Sen óziń bir jaǵynan jumys istep, bir jaǵynan syrttan oqyp qınalyp júrsiń-aý.

Sultan. Oqasy joq, Momyn aǵa. Tózemin ǵoı.

Momyn (astarly). Ekeýmiz eski dospyz ǵoı. Aqmaral jeńgeń de syrttaı tepsingenmen saǵan búıregi buryp turady.

Aqmaral. Minezi qısyq bolsa da osy qaınym ózime unaıdy,

Momyn. Eseıip baryp oqý ońaı emes. Jaqsylap bilim alý úshin saǵan biraz kómek kerek sıaqty. Meni qoıshy, men qashan da daıynmyn ǵoı. Al, Aqmaral jeńesheńniń de saǵan jany ashıdy.

Sultan. Maǵan tym búırekterińiz buryp ketken eken. Biraq osynyń anaý — ar jaǵyna kezim jetpeı tur-aý...

Aqmaral. Ta-ak, sen nemene, shyraǵym. Aqmaral jeńgeń men Bileýbaı aǵańnyń yqylasyn taptap ketpeksiń be, sonda?!

Sultan. Oıbaı, qudaı saqtasyn jeńgesi, meniki tek oılaǵan jerlerińizden shyǵa almaı qalam ba degen qorqynysh edi.

Aqmaral. Nege shyqpaısyń. Shyǵasyń.

Momyn. «Adam kúni adammen» degen. Dos-jaran adamdar bir-birine kóleńkesin túsirip, qol ushyn berip júrý kerek.

Sultan (eki ushty). Bir kezde sol kóleńkeńizdi kórgen sıaqty edim.

Aqmaral. E, kórseń nesine kótkenshekteısiń.

Momyn. Ol jaǵyn ekeýmiz keıin uǵynysarmyz. Biraq Aqmaral jeńgeń men Bilekeńniń yqylasyn syrtqa teppegeniń durysyraq bolar, bala.

Kámıla men Esdáýlet keledi.

Kámıla (Esdáýletke). Sen osylaı tura tur. Aldymen ózim sóıleseıin.

Esdáýlet. Jaraıdy. Tek batyl sóıle.

Kámıla (júgirip kelip, Aqmaraldy qushaqtap). Jeńeshe... Jeńeshe... Jeńeshe, men saǵan bir sóz aıtaıyn ba?

Aqmaral. Al, aıta ǵoı.

Kámıla. Jeńeshe... sen jaqsysyń...

Aqmaral. Mássaǵan, sen ony búgin ǵana bildiń be?!

Momyn. E, Kámılajan jeńeshesin qashan da syılaıdy ǵoı. Sózińizdi attap ketken jeri bar ma edi, osy balanyń.

Sultan. Endeshe jeńeshesi de Kámılanyń sózin jyqpaıtyn shyǵar.

Aqmaral. Áı, sender ózderiń bir nárseni qoqyrsytyp. kele jatyrsyńdar ǵoı. (Kámılashqa). Ta-ak, ne aıtaıyn dep ediń maǵan?

Kámıla. Men saǵan... Joq, eshteńe emes. Tek seni jaqsy kórip kettim.

Aqmaral. Sol ǵana ma?

Esdáýlet (tasadan shyǵyp). Sol ǵapa emes, basqa da aıtatyn sózimiz bar edi, jeńgesi.

Aqmaral. Sen qaıdan shyǵa keldiń, áı?

Momyn. Á-á, Esdáýlet... Kámılanyń qýanyshynyń túpki sebebin endi ańǵaryp qaldym-aý, deımin.

Aqmaral. Sonda qalaı?.. Jas jigit siz...

Sultan. Men bir nárse bilsem osy jigittiń úılengisi keletin sıaqty.

Aqmaral. Sonda siz Kámılaǵa sóz salýǵa keldińiz be?

Momyn (ózine). Áp-bárekelde, qandy basyń beri tart.

Esdáýlet. Jeńgesi, biz Kámıla ekeýmiz bir-birimizdi kópten súıemiz. Men alysta júrgende bildim, Kámılashsyz maǵan ómir súrý qıyn eken.

Aqmaral. E, qıyn bolsa qaıteıin.

Kámıla. Jeńeshe, Esdáýletti men de súıemi. Sep jaqsysyń, túsinesiń ǵoı.

Aqmaral. Sen tura tur shoshańdamaı. Ta-ak, mundaı isti aqylmen isteý kerek.

Esdáýlet. Jeńgesi, men sizge bar shynymdy aıtyp týrmyn. Aqylyńyz bolsa aıtyńyz. Biraq bizdiń baqytymyzǵa bóget bolmańyz. Sizdi syılap, aldyńyzdan óteıik dep...

Momyn. Qaıran, qalada ósken jastar-aı. Araǵa kisi salyp, alystan oraǵytýdy bilmeıdi, tótesinen qoıyp qalady-aý, bular.

Sultan. Túbi úılenetin bolǵasyn tótesi durys.

Aqmaral. Ta-ak. Kámılanyń ata-anasynyń ornyn basyp otyrǵan biz bolamyz. Endeshe qyzdyń aǵasynan nege ruqsat suramadyń?

Esdáýlet. A? hm... Ol kisi bylaı qıyndaý ǵoı... tym sereznyı adam. Aldymen siz bir oraıyn taba ma dep...

Aqmaral. Ózińdi ásheıin bir maýbas oqymysty ǵoı desem, qulyǵyń da bar eken ǵoı.

Momyn. Atamyz qazaq, osyndaıdyń jol-joralǵysy degen bar deýshi edi.

Aqmaral. Iá-ıá... «Qurǵaq qasyq aýyz jyrtar» degen. Aldymen jeńgeńe kórsetken syı-syıapatyń qaıda?

Kámıla. Sen oqyǵan adamsyń, jeńeshe. Sol eskilikti qaıtesiń.

Aqmaral. Oqysam, paıdamnan qaǵatyn oqýyn oqyǵam joq. Eskiliktiń de paıdaly jaǵyn alý kerek demeı me.

Esdáýlet. Sondaıy bar ma edi. Qap... Biraq endi barym sizdiki.

Aqmaral. Jaraıdy. Tilińmen jarylqap jatyrsyń. Biraq osy seni sýqanym súımeýshi edi.

Esdáýlet. Onyń esesine men sizdi jaqsy kórem jeńgesi.

Aqmaral. Biraq ana aǵańdy onsha táýir kórmeıtin sıaqtysyń ǵoı.

Kámıla. Qoı, ol beker, jeńeshe.

Esdáýlet. Joq. Ol kisige meniń túk jamandyǵym joq. Tek keıde qyzmet jóninde qaqtyǵysyn qalatynymyz bolady. Men Bilekeńe istiń retin aıtsam... Ol kisi bylaı qıǵash tartyp ketedi. Tipti keıde bar ǵoı uqtyra almaı yza bolamyn.

Aqmaral. Jaqsy kórgeniń sol ma?

Esdáýlet. Joq, men ony jamandyqpen aıtpaımyn ǵoı. Janym ashyǵandyqtan aıtam.

Momyn. Jigittiń nıeti túzý kórinedi. Qınaı berip qaıtesiń, altyn jeńgesi.

Sultan. Iá, abzaly sizdiń quryǵyńyzdan shyqpaıtyn sıaqty.

Aqmaral. Jerde jatqan qyz joq, shyraǵym. Men ábden kózim jetpeı turyp...

Esdáýlet. Men shyn aıtam, jeńgeı. Tipti osy turǵanda bar ǵoı jurttyń bárin jaqsy kórip týrmyn.

Aqmaral. Ta-ak bul ońaı sharýa emes, shyraǵym, biz oılanyp kóremiz. Asyqpa, aldyńda talaı syn tur. Káne, myna zattardy alyp júrińder. (Esdáýletke.) Myna aýyryn sen kóter.

Sultan (Esdáýletke). Kóter, kóter. Endi arqańa ne artsa da kózińdi jum da kótere ber.

Bári zattardy kóterip shyǵyp kete beredi.

Momyn (Sultanǵa). Toqtaı tur, bala.

Sultan (qaıyrylyp). Qulaǵym sizde, Momyn aǵa.

Momyn. Tiliń shyǵa bastapty ǵoı, jigitim, a?

Sultan. O bastan da mylqaý emes edim ǵoı, aǵasy.

Momyn. Já, qaljaqty qoı. Jańaǵy bir aıtylǵan sózdi qaperińde myqtap usta, bildiń be?

Sultan. Sonda meniń qolymnan ne keletinin bilmedim-aý, aǵasy.

Momyn. Qazir seniń qolyńnan biraz nárse keledi. Tek yqylasyń bolsyn. Bilekke aıtyp, seni tekserý komısıasyna ádeıi kirgizdim. Uqtyń ba? Myqty bir túıin Esdáýlette tur. Kelgennen beri nazary qatty edi, biraq búgin beti beri qaraǵandaı boldy ma, qalaı. Áıtse de sený qıyn. Sony myqtap qolyńa al.

Sultan. Ol meniń aıtqanyma kóne me?

Momyn. Ekeýiń mektepte birge oqydyńdar. Balalyq shaqtyń ózi adamǵa árqashan da ystyq bolady. Jáne Esdáýlet birbetkeı ójet bolǵanmen, ańqaý jigit, bir sengen adamyna qulaı beriledi. Onyń osal jaǵy osy. Tap sol jerinen usta.

Sultan. Haıýanattardyń sybaǵasyn sizder asap qoıasyzdar da, pálesine men arashashy bolýym kerek. Osynyń jaı-japsaryna túsine almaı turmyn-aý men.

Momyn. Óziń umytshaq bolyp ketipsiń-aý, jigitim. Ótken jyly júdep kelgenińde eki júz som alǵan joq pa ediń menen?

Sultan. Jazǵy kanıkýlda kúndiz-túni jumys istep óteıin sonyńyzdy.

Momyn. Aqymaq bolma, bala. Men bergenimdi qaıtyp almaımyn. Tek aıtpaqshy erteń bir-eki qaǵazǵa qol qoıa salshy. (Qarsylaspa}} bolǵan Sultanǵa). Tsss... Saǵan záredeı jamanat jolatpaımyn. Ózińdi ábden qorqytyp jibergen-aý deımin.

Sultan. Osyǵan meni aralastyrmaı-aq qoısańyz qaıtedi?

Momyn. Sen nemene, ekeýmizdiń eski dostyǵymyzdy umyttyń ba? Qaıtyn kelip maǵan jolyqqanyń — baqytyń bar eken. Eger basqa bireý bolsa...

Sultan. Sizdi kórmegeli kóp jyl bolyp edi. Áli de kórmesem dep edim. Ótken is ótti ǵoı. Endi aramyzdy úzeıik, otaǵasy. Siz maǵan esh nárse aıtqan joqsyz. Men esh nárse estigen joqpyn.

Momyn. Já, tálkekti qoı. Erkektiń sózin sóıleıtin jasqa keldiń. Aldyńda eki jol tur — sodan qalaǵanyńdy usta, erkiń.

Sultan. Qandaı jol?

Momyn. Bilmeıtin shyǵarsyń. Aıtpaqshy seniń anketańmen tanysyp edim. Tamasha anket. Daq túspegen, tap-taza. Shynymdy aıtsam sen úshin qýanyp qaldym. Biraq... jazataıym, bir-eki pýnktin toltyrýdy umytyp ketken joqpysyń?

Sultan; Basqa bireý bolsa bir sári, biraq dál osyny maǵan sizdiń aıtpaýyńyz kerek edi ǵoı.

Momyn. Muny tiri janǵa aıtpaýyma ábden bolady. Tek óziń qıqańdy qoıyp, oılanyp kór. Oılan, bala...

Sultan. Jaraıdy... Bir jolǵa degenińdi isteıin, biraq aldy-arty osy bolsyn.

Sultan aýyr oıda shyǵyp ketedi.

Momyn. Al, Esdáýlet, jan-jaǵyńdy túgel orap kóreıin. Qalaı bulqynyp shyǵyp keter ekensiń. Ym... Asqaqsyń ǵoı. Shlápińdi teris kıgizbesem... Momyn atym qurysyn... Iá, ıá... İstiń ázirgi bet alysy bóten emes...

Bileýbaı kiredi.

A-a, Bileke, kelip qaldyńyz ba?

Bileýbaı. Al, qalaı jurt jınalyp jatyr ma?

Momyn. Keletin jurt túgeldendi-aý deımin. Endi bastaı beremiz be, qaıtemiz?

Bileýbaı. Uıymdastyrý máselesi qalaı? Aldymen basshy qyzmetkerlerdi jınap májilis ótkizý kerek edi.

Momyn. Ne jóninde, Bileke?

Bileýbaı. Demalysty jáne kóńildi túrde ótkizý jóninde. Osy meroprıatıeni ótkizý jaıly jasaǵan planyń bar ma? Ákelshi.

Momyn. Joq edi, Bileke. Joq-emes-aý, bylaı qaǵazǵa túsirgen joq edik.

Bileýbaı. Mundaı úlken máselege jaýapsyz qaraǵanyńyz qalaı, Momyn joldas? Men sizge senip júrsem... Endeshe jazyp alyńyz. (Momyn bloknotyn sýyrady.) Birinshi másele, demalys mádenıetti túrde ótýge tıis. Beıbastaqtyq bolmasyn.

Momyn. Jazdym.

Bileýbaı. Ekinshi, demalys uıymdasqan jáne kóńildi túrde ótýge tıis. Aıtpaqshy, halyqaralyq jaǵdaıdan lektor shaqyrttyń ba?

Momyn. Men garmon aldyryp edim. Biraq lektor shaqyrtý esime kelmepti, Bileke.

Bileýbaı. Garmon aldyrýdy umytpaısyz da, lektor shaqyrýdy umytyp ketesiz. Bul qalaı? Demalysty kisi osylaı uıymdastyra ma eken? Osyndaı úlken nárseni samoletke salyp jibergensiz. Jaramaıdy, Momyn joldas, jaramaıdy.

Momyn. Ǵafý etińiz, Bileke. Menen bir bilmestik bolǵan eken, basynda sizben aqyldasyp almaı... Osynyń bári basshylyq qyzmette bolyp kórmegenniń kesiri.

Bileýbaı. Sodan soń tórtinshi pýnktke jaz. Jurt syrt kıimin tastap, alqam-salqam, jeńil-jelpi júrmesin.

Momyn. Jazdym, Bileke. Aıtpaqshy birinshi tost sizge beriledi ǵoı. Májilisti ózińiz ashyp jiberesiz be?

Bileýbaı. Meniń sóıleıtin sózim qaıda? Jazyp ákeldiń be?

Momyn. Ákeldim, minekı. (Qoıynynan qaǵaz áperedi. Bileýbaı kózildirigin kıip, ishteı oqyp tur.) Ózi sál uzaqtaý bolyp ketti me, bilmeımin. Biraq siz kollektıvke biraz oı-pikir aıtady ǵoı dep...

Bileýbaı. Shyraǵym-aý, mynanyń ishinde bir sıfr joq qoı. Kvartaldyq jospardyń oryndalýy qaıda?

Momyn. Bylaı endi jınalys emes, demalys kúngi serýen bolǵandyqtan, siz kollektıvpen jaqynyraq syrlasady ǵoı dep... sizdiń kóńil-kúıińizdi jazyp edim. Jurttyń ózin ishke tartpasa qıyn bop tur ǵoı.

Bileýbaı. Bir esepten bu da durys eken. Qazirgi uran basshylyqty buqaraǵa jaqyndatý, kóppen aqyldasyp isteý bop tur ǵoı. Abzaly, halyqqa jaqyn bolý kerek.

Qalǵan bir sýmkany alýǵa Esdáýlet keledi. Eńkeıe bergende,

Bileýbaıdy kórip, qasyna kelip amandasady.

Esdáýlet. Sálematsyz ba, Bileke...

Bileýbaı. Sizben bir sóılesetin sózim bar edi, Esdáýlet.

Esdáýlet. Qýlaǵym sizde, Bileke. Men de sizben bir sóılessem dep júr edim.

Momyn. Meniń bógetim joq pa?

Bileýbaı. Bógetińiz joq.

Momyn. Bóget bolatyn adam endi keldi bilem.

Qolynda bir chetvertýshka araǵy, bir tutam kolbasasy bar Vasılıı Lýkıch kiredi.

Vasılıı Lýkıch. Bastyqtarǵa sálem.

Momyn. O, Vasılıı Lýkıch, siz tipti ábden erte kirisip ketipsiz ǵoı. Osy erkin minezińiz unaıdy maǵan.

Vasılıı Lýkıch. Joq men ózime tıisti sybaǵamdy alyp, aýlaq ketip baramyn.

Esdáýlet. Onyńyz ne, Vasılıı Lýkıch. Bizdi tastap qaıda barasyz?

Bileýbaı. Sizdiń kollektıvten bólinip ketýińiz qalaı, joldas Sınısyn?

Vasılıı Lýkıch. Men ózim kóppen birge eki som aqsha Tóledim. Oǵan keletini — osy ǵana. Al, ákelgen dúnıeleriń aǵyl-tegil kórinedi. Ondaı páleden mon aýlaqpyn.

Momyn. Artyq esh nárse joq qoı, Vasılıı Lýkıch. Ay, mekeme emespiz be, mestkom bar. Óıtip-búıtip...

Vasılıı Lýkıch. Men mestkomnyń múshesimin. Mestkom araqqa aqsha bólgen joq.

Momyn. Osy óz sybaǵańyzdy-aq ishersiz. Biraq kóppen birge bolsańyzshy.

Vasılıı Lýkıch. Kisi bir qyzyp alǵansyn bul qurǵyrdy ólshep otyrýshy ma edi. Kári adamdy kúnáǵa batyrma, shyraǵym.

Momyn. Osynyń bári maǵan degen qyrsyǵyńyz ǵoı, Vasılıı Lýkıch. Bolmasa ólshep-pishetin ne bar.

Vasılıı Lýkıch. Men seni tekseretin komısıanyń múshesimin. Al, bireýdi tekserý úshin, ed aldymen ózińniń artyń taza bolý kerek. Munda bir gáp bar, shyraq. Saý bol. (Shyǵady.)

Esdáýlet (payzadan keıin). Vasılıı Lýkıch ne dep ketti?

Momyn. Ne deýshi edi. Qyrsyǵy ǵoı istegi júrgen. Ádeıi jurttyń ortasyna iritki salyp, kollektıvti basshylyqqa qarsy qoımaq bop júr.

Esdáýlet. Dál osynyńyz beker bolar.

Bileýbaı. Joq beker emes, Qambarov joldas. Ol qashan da kisiniń bedelin túsirip, keketip júretin ádeti. Al, sizge aıtaıyn degenim, siz de sol sıaqtylardyń yqpalyna túsip barasyz.

Esdáýlet. Bul sózińizge túsinbedim, Bileke.

Bileýbaı. Túsinbeseńiz, qaı-qaıdaǵy ósekke erip, mekemege sóz keltirip, ıege jurtty bosqa dúrliktiresiz?

Esdáýlet. Ol ósek emes sıaqty.

Momyn. Esdáýlet-aý, asyqpaı, ár nárseniń baıybyna baryp kórseńizshi. Siz jas adamsyz, keıde ystyqtaı qaýyp qalasyz.

Bileýbaı. Siz jas ta bolsańyz, mekemedegi basshy qyzmetkerdiń birisiz, Qambarov joldas. Biraq, sizdiń ústińizden qaraıtyn dırektor bar. Al, sonyń basynan asyp is isteý — qyzmet babyna qıǵash keledi. Bastyqtyń jetekshilik rólin joqqa shyǵarý bolyp esepteledi. Uqtyńyz ba?

Esdáýlet. Ǵafý etińiz, Bileke. Siz meni túsinbeı júrsiz. Bizdiń oıymyz, qaıta sizdiń jumysyńyzǵa kómektesý. Ózińiz-aq oılańyzshy — sońǵy kezde haıýanattar júdep ketken. Rasıon durys berilmegen. Muny - qalaı tekserýsiz qaldyramyz?

Bileýbaı. Alyp-qashty laqapqa bola búkil qalany shýlatyp, mekemeniń berekesin ketirmeksińder ǵoı, shamasy. Osydan sóz qozǵap ketetinin oıladyńdar ma? Ondaı kómekteriń ózderińe!..

Aqmaral men Kámıla kiredi.

Kámıla (júgirip kelip Bileýbaıdy qushaqtap). Kóke, óziń renjip tursyń ǵoı?

Bileýbaı (Kámılanyń mańdaıynan súıip). Eshteńe emes, Kámılash.

Kámıla. Renjimeshi, kóke. Seli renjitken adamnyń sazaıyn ózim berem.

Bileýbaı. Óziń tipti maǵan qorǵan bolýǵa jarapsyń ǵoı, Kámılashym.

Aqmaral. Al, káne, asqa júrseńizdershi.

Bileýbaı (Esdáýletke). Eger osy betińizben kete beretin bolsańyz, onda máseleni basqasha qoıýǵa týra keler. Jurttyń arasyna iritki salýdy doǵaryńyz.

Kámıla. Esdáýlet, kókemdi sen renjittiń be?

Aqmaral. Toqta... toqta... (Esdáýlettiń betine qarap.) Árıne, osy bolmaı kim bolýshy edi.

Esdáýlet. Joǵaý, men... men jáı...

Aqmaral. Nege jáı bolsyn. Artynda bir qońyrsyǵan pálesi bolmasa osyndaı bolýshy ma edi.

Entige basyp qartań áıel kiredi.

Qartań áıel Oıbaı-aý, qaıda júrsińder? Qan sorpam shyqty ǵoı senderdi izden. Ana jaqta pále bop qaldy ǵoı.

Momyn. Ne bop qaldy?

Qartań áıel Bádik-aý, ne bop qaldysy nesi. Báriń munda asyr salyp jatqanda — ana jaqta arystan ólip qaldy.

Bileýbaı. He deıdi?

Esdáýlet. Ne dep tursyz?

Qartań áıel Bádik-aý, meni oınap aıtyp tur deısińder me?

Esdáýlet. Túsindirip aıtyńyzshy, qalaı boldy?

Qartań áıel Qalaı bolǵanyn qaıdan bileıin, qaınym-aý. Mana tańerteń myna Momyn qaınym jibergen bir toqtynyń etin aparyp bere saldym. Ózi appaq maı eken. Tym bolmasa bir sorpalyq ta alyp qalǵanym joq. Men baıǵus qazynanyń dúnıesine ólsem jolamaımyn ǵoı. Sony jep alyp edi. Endi jańaǵy bir ázirde astyn qurǵataıyn dep kelsem sulap jatyr. Sharbaǵynyń ishin tazartyp bolyp, endi astyn sypyraıyn dep túrtkilesem — turmaıdy. Bádik-aý, buǵap ne bolǵan dep, aınalyp kelip, tumsyǵynan túrttim, tyrp etpeıdi. Tipten bar ǵoı, qybyr etse buıyrmasyn. Sóıtsem ólip qapty. Janym ýdaı ashyp ketti. Sharyqtyq haıýan da bolsa zaýaparktyń patshasyndaı — bólek edi ǵoı.

Aqmaral. Qoı, seniń óziń oıata almaǵan shyǵarsyń.

Qartań áıel. Kelin-aý, arystandy búgin kórdi dep tursyń ba, meni. Tipten túgin sıpap kórdim ǵoı. Mup-muzdaı.

Aqmaral. Já, bolar. Nemene sonsha dabyra qylyp, jınalǵan jurttyń shyrqyn buzba.

Qartań áıel Bádik-aý, tyshqan emes, mysyq emes, taýdaı arystan ólip jatqanda, ony qaı jerime tyǵyp qoıam. Jurttyń shyrqyn buzba degeni nesi maǵan.

Esdáýlet. Arystan ashtan ólgen.

Aqmaral. Áı, esiń durys pa, seniń?! Bir toqtyny soǵyp alǵan arystan ashtan ólýshi me edi.

Momyn. Múmkin ol kúpti bolyp ólgen shyǵar.

Vasılıı Lýkıch kiredi.

Vasılıı Lýkıch. Jurt qaıtamyz dep jatyr. Mashınaǵa rýqsat etseńizder.

Esdáýlet. Aıtpaqshy biz naǵyp turmyz osy. Tezirek jeteıik te. Muny tekserýsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Júrińizder.

Bileýbaı. Ay, myna plandalǵan meroprıatıem qaıtemiz? Sorvat etemiz be?

Vasılıı Lýkıch. Qalǵan toıdy arystannyń basynda kórermiz. Júrińiz, Bileýbaı Maýsymbaıch.

Bári kete beredi.

Aqmaral. Oıbaı, Momyn-aý, pe bop ketti? Esil dúnıeni dalaǵa tógemiz be?! Toqtatsaıshy, analardy.

Momyn. Meniń qolymda ne tur, jeńeshe-aý. Qarǵys atqan arystan óletin kún tappaǵandaı ...dál búgin... Qap!.. Qap!..

EKİNSHİ BÓLİM

Zooparktyń bir túkpiri. Shamasy keńseden qashyq bolmas. Sahnanyń oń jaǵyna taman qıǵashtaý skameıka tur. Bul ara, ádette jurt salqyndap, dem alatyn saıaly burysh sıaqty,— qaraǵash, terek aralas ósken. Shymyldyq ashylǵanda Esdáýlet pen

Sultan aq dastarqan jabylǵan stoldy kóterip kele jatyr.

Sultan. Osy bir jerge qoısań qaıtedi. Naǵyz saıaly jer eken.

Esdáýlet. Ózimniń de kózdegenim osy jer edi. (Ekeýi stoldy durystap qoıyp jatyr.)

Sultan. Kabınetińdi tastap dalaǵa shyqtyń, munyń atyn ıe deımiz? Ǵylymdy ómirge jaqyndatýdyń jada joly ma?

Esdáýlet. Osy ystyqta tymyrsyq kabınette kisi jumys isteı ala ma? Tipti basyń qańǵyryp ketedi.

Sultan. Aı, bul jer de saǵan jaıly bolsa .jarar edi. Minekeı, tiri qalǵan jalǵyz arystanyńnyń da kletkasyn jaqyndatyp qoıypsyń. Aqyryp pále qylmasa...

Esdáýlet (stoldyń ústindegi qaǵazdaryn jaıǵastyryp jatyp). Arystannyń maǵan bógeti joq.

Sultan. Sen óziń jas ta bolsań ápendeleýsiń. Soǵan qaraǵanda túbi myqty ǵalym bolatyn túriń bar-aý deımin. Endi barlyq laboratorıańdy osy araǵa tasytasyń ba?

Esdáýlet. Nege? Tek keshegi analızderdi ǵana qarap shyǵam.

Sultan. Álgi angor eshkisi men elikten týǵan býdan laǵyńdy kórdim. Al, sol árediktiń nege kerek bolǵanyna túsinsem buıyrmasyn.

Esdáýlet. Sen ne dep tursyń?! Angor eshkisiniń qasıeti — baýyryndaǵy túbiti emes pe. Al onyń jartysyn jaıylymdaǵy shóńge, tikenek, shoqaına alyp qalyp júr. Átteń, osy tuqymǵa eliktiń uzyn sıraǵyn, angor eshkisiniń jibekteı túbitin bersek... Eshkiniń sıraǵyn uzartý kerek, baýyrym.

Sultan. Sıraǵyn uzartarsyń, biraq túbitinen aırylyp qalasyń ba dep qorqam.

Esdáýlet, A? Joq, aırylmaımyz. Árıne bul uzaq tájirıbe. On shaqty urpaqtan baryp shyǵady. (Qıaldanyp.) Tabıǵattyń zor baılyǵynyń biri haıýandar dúnıesi. Bul ǵajaıyp dúnıe. Adam balasy ǵasyrlar boıy sonyń azǵantaı ǵana túrin qolǵa úıretip ıgiligine jarata qalǵan. Al, qalǵandary she?.. Túzde jortyp, bosqa júr! Jurt bizdiń zooparkke tek qyzyq kórýge keledi. Bul qyzyń emes baılyq. Biz sol baılyqty ıgerýimiz kerek. Ekeýmizdiń ómirimiz ǵana emes, úrim butaǵymyzǵa jeterlik jumys bar, Sultan, sen tek oqýyńdy bitirshi. Al, bizdiń tájirıbe jasap júrgen zýbr — sıyrlar she? Ol erteńgi kúni tonnalaǵan et emes pe! (Ońys oılanyp.) Biraq sopyń keıingi kórsetkishteri teris bolyp júr.

Sultan (syr tartyp). Onyń sebebin neden dep oılaısyń?

Esdáýlet. Rasıon... Qalaı tekserseń de sol rasıonǵa kelip tireledi. Aqyry kelip arystandy da ashtan óltirdi.

Sultan. Qoı, arystan ashtan ólmegen shyǵar!

Esdáýlet. Soıyn tekserip kórgen joqpyz ba? Sep pe aıtyp tursyń osy?

Sultan. Meniń aıtyp turǵanym: eger arystan ashtan ólse sen qatynsyz qalasyń. Sondyqtan onyń aýyryn ólgeni durys.

Esdáýlet. Sap-saý arystan sonda qalaı aýyrady?

Sultan. Eń aıaǵy tymaý tıse de...

Esdáýlet. Sen ne kókitip tursyń osy? Arystannyń eshqandaı derti bolǵan emes. Men bul dúnıeden boıdaq ótsem de onyń ashtan ólgeni ras... Aıtpaqshy sen osy sózdi qaıdan shyǵardyń?

Sultan. Keshe túnde tús kórip edim. Qoı, men oryndyqtardy ákeleıin. (Shyǵady.)

Esdáýlet umtyla túsip). Toqta... Ózi ylǵı shalys sóıleıtindi shyǵarypty. Bylaı aýysyn... álde ózin psıhıatrǵa kórsetý kerek pe eken?..

Bileýbaı men Momyn sóılesip keledi.

Bileýbaı. Aldymen joǵarǵy jaqtyń pikirin bileıik. Men Saıekeńmen sóılesip keleıin. (Esdáýletti kórip.) Siz munda ne istep júrsiz?

Esdáýlet. Jumys isteıin dep...

Bileýbaı. Kabınetińiz qalaı? Qaıda?

Esdáýlet, Tipti ysyp ketti. Tymyrsyq...

Momyn. Saıaly baqtyń ishi... Shynynda da ǵylymı qyzmet úshin taptyrmaıtyn jer eken.

Esdáýlet. Men álgi arystannyń qazasy týraly aktynyń bir danasyn sizge jiberip edim.

Bileýbaı. Joq, sen ózińizdiń ushqalaqtyǵyńyzdy dáleldedińiz.

Esdáýlet. Arystannyń ashtan ólgenin dáleldedim.

Bileýbaı. Joq, siz ózińizdiń ushqalaqtyǵyńyzdy dáleldedińiz.

Esdáýlet. Joq, Bileke, biz asyqpaı myqtap tekserdik.

Bileýbaı. Biraq qorytyndyny asyǵys jasaǵansyz. Siz osyǵan saıası-áleýmettik turǵydan kez jiberip, ar jaǵyn oılap kórdińiz be?

Esdáýlet. Oılaǵanda... endi osynyń sebebin ashyn, aıypty adamdy jazalaý kerek emes pe?

Bileýbaı. Minekeı, sizdiń saıası shalalyǵyńyz. Jumysty órge bastyrý úshin ne kerek aldymen? Mekemege abyroı, basshylarǵa bedel kerek. Al, mekemeniń abyroıyn ózimiz tógip, basshylyqtyń bedelin ózimiz taptasaq — sonda bul zooparktyń jumysy qalaı órkendeıdi? Bolashaǵy ne bolmaq?

Esdáýlet. Ay, endi sonda arystannyń ólgeni...

Momyn. Arystan dep dardaı qylǵanmen óziniń arǵy atasy mysyq eken ǵoı, táıiri.

Esdáýlet. Tipti sol mysyq ólse de dalada qaldyrýǵa bolmaıdy. Bileke-aý, osynyń sebebin ashýdan biz nege qashamyz?

Bileýbaı. Sizdińshe, arystan ne úshin kerek? Zoopark úshin. Al, úkimetke arystan qymbat pa, zoopark qymbat pa? Zoopark qymbat. Sonda bir arystan úshin zooparktyń oıran-botqasyn shyǵaramyz ba? Joq, basshy qyzmetkerler ondaı jaýapsyzdyqqa bara almaıdy. Bilip qoıyńyz, bir arystan úshin zoopark basshylaryn komprementasıa jasatyp qoıa almaıdy olar. Arystan, arystan deısiń, tipti qyryq myń qoıdy qyryp alǵanda da aýdannyń abyroıyn saqtap qala bilgenbiz. Sondyqtan esińizde bolsyn, arystan ashtan ólgen joq, aýyryp eldi.

Esdáýlet. Joq, Bileke, ashtan óldi.

Bileýbaı. Joq, aýyryp óldi.

Esdáýlet. Ashtan óldi deımin, Bileke.

Bileýbaı. Joq, aýyryp eldi. Men qazir Saıekeńe baram. Aldymen sol kisiniń pikirin bilý kerek. Eger Saıekeń aýyryp óldi dese, arystan aýyryp ólýge tıis.

Esdáýlet. Aý,- ol kisi arystannyń óligi tursyn, tiri kezinde de kórgen joq qoı.

Bileýbaı. Basshy adam siz ben bizden áregirek kóredi, Qambarov'joldas. (Shyǵady.)

Esdáýlet (ere shyǵyp). Sizdiń myna pikirińiz tipti teris. Ádilet pen shyndyqtyń joly basqa...

Momyn (jalǵyz). Bar, bar. Eskiden qalǵan qara toqpaq mújilip bitipsiń-aý sen de. Úlken kádege jaramasań da sabyń synǵansha tómpeshteı bershi. Múmkin bir septigi bolar.

Eki oryndyq kóterip Sultan kiredi.

Sultan. Á, sálematsyz ba, Momyn aǵa.

Momyn. Bala, seniń bet alysyńdy áli baıqaı almaı júrmin-aý. Álde úndemeı júrip tyndyryp jatqan bir nárseń bar ma? Shynyńdy kórsetetin keziń bolyp edi ǵoı.

Sultan. Óz bet alysymdy ózim de baıqaı almaı júrmin.

Momyn. Esińde bolsyn, eki kemeniń quıryǵyn ustaǵan sýǵa ketedi.

Arystan aqyrady. Bajyldap, shyryldaǵan daýys estiledi.

Oıbaılaǵan Aqmaral sahnaǵa júgire shyǵyp,

Momynnyń qushaǵyna qulaıdy.

Aqmaral. Oıbaı, óldim. Qutqar!..

Momyn. Júregińizdi basyńyzshy, jeńgesi...

Aqmaral. Oıbaı... ah... ýh...(Kózin ashyp.) Momynbysyń? Ýh... Men tirimin be?

Momyn. Tirisiz, tirisiz jeńgesi.

Sultan. Ázir eletin túrińiz joq. Qoryqpańyz.

Aqmaral. Ýh, jan-aı. Záre-qutym qalmady ǵoı. Álgi arystan ólip qaldy den shýlap júrgeni qaıda?

Sultan. Bul basqasy.

Aqmaral. Bireýiniń ózi záremdi zár túbine jiberdi, ekeý bolsa ne janymyz qalady. Týra tordan atylyp shyqqandaı bop kóringeni.

Momyn. Kóńilińizdi basyńyz, jeńgesi. Apyraı, júregińiz nasharlaý edi.

Sultan. Siz beker shoshyǵansyz, jeńgesi. Qaıta arystan sizden qoryqty.

Aqmaral. Ne deısiń?

Sultan. Búginde arystannyń aýzyńdaǵysyn Aqmaral tartyp jeıtin bolǵan.

Aqmaral. A-a?..

Momyn (Sultanǵa). Já, doǵar. (Aqmaralǵa.) Bul ottaı beredi. Jeńgesi, úıden jaısha shyǵyp pa edińiz?

Aqmaral. Oıbaı-aý, qazir úıde otyratyn kez be! Sende de sharýam bar. Biraq álgi Bileýbaıdy izdep júr edim. Keńsesine barsam ketip qalypty.

Momyn. Bilekeń bylaı qaraı ketti. O kisi nyǵyz basatyn adam ǵoı. Sharbaqtan shyqqansha qýyp jetesiz.

Aqmaral. Endeshe qýyp jeteıin. (Momynǵa.) Saǵan qaıtyp aınalyp soǵamyn. (Asyǵys shyǵyp ketedi.)

Momyn (Sultandy bógep). Beri kel, bala. Seniń tútinińdi endi tanyǵandaı boldym.

Sultan. Tanysańyz nesin suraısyz.

Momyn. Onyń sebebi — áli de anyqtaıtyn nárse kóp. Já, ejireıme. Qur ásheıin túgińdi tikireıtip, maǵan syrtyńdy ǵana tosasyń. Óıtip áýre bolma, seniń ishińdegini kórip turmyn men.

Sultan. Qoqan-loqymen almaqsyń ǵoı, solaı ma?

Momyn. Qoqan-loqy degen aqymaqtardyń aılasy. Men sholaq qýlyqtyń adamy emespin, dostym. Sen qazir qaıda bararyńdy bilmeı jol aıryqta turǵan jigitsiń. Ótken ómiriń olaı tartsa, qazirgiń bylaı tartady.

Sultan. Endi meni áýrelemeseńiz qaıtedi?

Momyn. Já, tálkekti qoı, ár nárseniń tóleýi bolady. Ótkenińnen tóleýsiz qutyla almaısyń. Meniń istegen jaqsylyǵymdy umytyp ketipsiń ǵoı óziń?

Sultan. Joq, umytqanym joq. Ony umytpaımyn.

Momyn. Sen nemene, sol isiń úshin meni kinálaǵyń kelip tur ma? Sońǵy ret peredacha aparǵanymda rıza bolyp, alǵys aıtqanyń esińde me? Men sonda aıanyp qalǵam joq edim. Seniń advokatyńa qansha aqsha Tólegenimdi bilesiń be? On jyl kesetin jerden bes jylǵa túsirtken sol emes pe edi?

Sultan. Onyńyz ras. Al, biraq túpteı kelgende...

Momyn. Túpteı kelgende men seni zorlaǵan joqpyn. Bilimiń shamaly, qyzmetiń shaǵyn, aılyǵyń azǵantaı boldy. Al, biraq anaý-mynaý dókeıden kem jumsaǵyń kelgen joq. Saǵan ańsha kerek boldy, men aqsha taýyp berdim, saǵan qyzyq kerek boldy, men qyzyq taýyp berdim. Endi qandaı qolqań bar?

Sultan. Ózińiz meni basynan skladqa qoıyp alyp...

Momyn. Qoısam she?.. Tıimsiz jer me edi?! Saǵan basynan jaqsylyq oılap, eger jeıtin bolsań — rezınkege ıne suǵyp alǵandaı izin bildirmeı je, dep eskertkenim esińde me?

Sultan. Iá, esimde. Siz maǵan kóp nárseni eskerttińiz. Ol kezde men mektep bosaǵasynan jańa shyqqan bala edim. Birden sizdiń qolyńyzǵa tústim de...

Momyn. Endeshe qazir er jettiń. Endi qıqańdama. Erekshe sóılesemiz. Birinshiden, anaý Sınısın shaldyń ashqanyn sen joqqa shyǵaryp otyrsyń. Aqylyń jetpese menen sura. Ekinshiden, Esdáýlet... Esdáýletti myqtap qolyńa al. Ol sengish. Ásirese saǵan senedi. Aıtyp em ǵoı.

Sultan. Al eger onyń senimin aqtaı almasam qaıtem?

Momyn. Sen nemene? Meni tálkek qylmaqsyń ba? Álde meniń jalǵyz sengenim sen ǵana dep buldanǵyń kelip tur ma? Aldyńda eki jol bar dep eskertip edim. Túsinbegen ekensiń. Endeshe túsindireıin. Birinshi jol — jurt kózine osy jaqsy qalpyńmen júre beresiń. Bul jerde eshkim seniń burynǵy ómirińdi bilmeıdi. Syıly bolasyń. Oqýyńdy bitiresiń. Al qarajat jaǵynan seni taryqtyrmaımyn.

Sultan. Bul jolyńyz maǵan qıyndaý bolmasa...

Momyn. Endeshe ońaı jolyn qala. Men seniń burynǵyńdy pash etemin jurtqa. Árıne ol úshin seni jumystan qýyp ta jibermes. Biraq saǵan eshkim senbeıtin bolady. Kózińe aıtpasa da «oıbaı, ol sondaı adam», dep jelkeńnen kórsetedi. Esińde bolsyn, kirerge tesik tappaıtyn keziń bolady. Qımaǵanyń Esdáýlettiń senimi bolsa, odan da jurdaı qylam. It tıgen sútteı jırenetin bolady senen. (Sultan únsiz.) Odan da basyńdy sergeldeńge salmaı, iske kiris. Mende seniń eseń ketpeıdi.

Sultan aýyr oımen únsiz shyǵyp ketedi.

Momyn (jalǵyz). Ia, qalt-qult etip aralyqqa turǵan jaıyń bar, jigitim. Qaı jaǵymyz qattyraq tartsaq, solaı qaraı qulaısyń ǵoı túbi.

Aqmaral kiredi.

Aqmaral. Ýh, aǵańdy ustaı almaı qaldym. Endi saǵan degen sharýamdy aıtyp keteıin. Beri kelshi, Momyn. Osy jaqyn arada buryn aǵańmen istes bolǵan myqtylardyń basyn qosaıyn dep edim. Oıbaı-aý, álgi arystannyń álegin basýǵa meniń ózim kirisip kettim ǵoı, qazir. Bileýbaıdy qoıshy, tymyryq qoı ol, ebi joq.

Momyn. Munyńyz tabylǵan aqyl eken, jeńgesi.

Aqmaral. Bas qylyn Saıekeń men Baıekeńdi shaqyramyz. Al, Saıekeńe bas tartyp, Baıekeń qur qalsa — qyp-qyzyl shataq bolady. Sondyqtan osy senbige úıge eki toqty jibere salshy. Sony aıtaıyn dep kelip edim.

Momyn. Apyraı, birden eki qoı soısańyz, bylaı kózge túsip júrmese...

Aqmaral. Oıbaı-aý, olar áıelderimen keledi. Áıel zaty synshyl da, kúnshil de bolady ǵoı. Onsyz da Aqsısa men Batsaıy maǵan murnyn shúıirip shekesinen qaraıtyn bolyp júr.

Momyn. Ras aıtasyz, áıel zaty kúnshil bolady.

Aqmaral. Oıbaı-aý, bári aryǵyn bildirmes dep, solardan qonaqasymdy asyryp, keýdelerine bir shyqsam degen arman ǵoı meniki.

Momyn. Munyńyz durys-aý, jeńgesi. Biraq, qazir tus-tustan sóz tutanyp turǵan kezde...

Aqmaral. Iá, sonysy bar eken-aý. Biraq epti ediń ǵoı, bir amalyn tapsaıshy. Apyraı, jaılaryna qarap júrse qaıtedi eken, osy jurt.

Momyn. Men de sony aıtam-aý. Bilekeń sıaqty bedeldi adamnan ıt-qustyń jemin qyzǵanǵan soń ne suraısyń bulardan.

Aqmaral. Álgi Esdáýlet degeni seniń sońyńa túsýin qoıǵan joq pa, áli?

Momyn. Iá, túp qazyq sonda tur.

Aqmaral. Tá-ak. Endeshe taǵy da bir qyryma alyp kóreıin, bálemdi!

Momyn. Jeńgesi, endi taktıkany ózgertý kerek.

Aqmaral. A?.. Taktıkany deımisiń?

Momyn. Iá, endi qyryńyzdy emes, syıyńyzdy kórsetińiz. Ruqsatyńyzdy berin, jyly shyraımen ishke tartyp kórińiz.

Aqmaral. Apyraı, sony sýqanym súımeýshi edi. Biraq qyzy qurǵyrdyń ózi de yndyny quryp bara jatqandaı, kóılek-kónshegin tikkizip asyǵyp júrgeni.

Momyn. Birden qulaı da ketpeńiz. Yqylas bildirińiz de, bylaı uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp soza turyńyz. (Kámıla kiredi.) O, kimdi aıtsa sol keledi dep... Kámash aınalaıyn, óziń kóńildisiń ǵoı.

Kámıla. Jańa ǵana partnoıdan shyqtym. (Dóńgelene bılep kóılegin kórsetip.) Qalaı, jarasa ma?

Momyn. O, quıyp qoıǵandaı.

Aqmaral (úńile qarap). Qyz úlbiregen jas bolsa, onyń ústine sulý bolsa nege jaraspasyn. Tá-ak, sál beli tómendeý me?

Kámıla. Osy kúngi moda solaı, Esdáýletti kórmedińder me?

Aqmaral (unatpaı). Nemene, shoshańdap ony óziń izdep júrgeniń! Jigit sońynan júgirgen qyzdyń qadiri bolmaıdy.

Kámıla. Esdáýlet meni báribir jaqsy kóredi.

Aqmaral. Sóz bolǵanyńa. Qyz degen shirkin jigittiń yndynyn keptirip, emeshesin qurtyp tursa ǵoı.

Momyn. Kámash qaraǵym, jeńesheń aqyldy tentek emes ıe, senderge rızashylyǵyn berip tur.

Kámıla. Ras pa, jeńeshe? (Aqmaraldy qushaqtap.) Aıttym ǵoı, sen jaqsysyń dep...

Aqmaral. Sen qyz bir qısaısań kisige boı beresiń be? Aı, ójetsiń-aý.

Momyn. Tek jeńesheńniń bir tilegi bar, Kámılash. Barshylyqta ósken balany qaýdyrap turǵan qýys bólmege qalaı kirgizem. Esdáýlet tezirek qımyldap, páterin, úı ishiniń jabdyǵyn jóndep alsyn deıdi.

Aqmaral. Momyn durys aıtady. Sóıtsin aldymen.

Kámıla. Qoıshy, jeńeshe, sol dúnıe-múlikte turǵan ne bar.

Aqmaral. Mynań qara. Bileýbaıdyń jalǵyz qaryndasyn jaıdaq bólmege túsirip, meni jyn qaǵyp pa.

Momyn. Jeńesheńdi renjitpe, Kámash qaraǵym. Esdáýlettiń qazir jaǵdaıy kótermese, biz kómektesermiz. Ondaı jaqsy jigitten óz basym esh nárse aıamaımyn.

Kámıla. Bizge esh nárseniń keregi joq. Qaıta joq bolǵany qyzyq.

Aqmaral. Mynaý ne deıdi?! Sonda qý taqyrǵa barmaqsyń ba, qýarǵan qyz?

Kámıla. Bizge esh nárseniń keregi joq. Óziń kókeme tıgende eki jastyq, bir kórpe, bir shaınek, úsh kesem boldy deýshi ediń ǵoı.

Aqmaral. Oıbaı-aý, onda Bileýbaıdyń Bileýbaı bolmaı turǵan kezi ǵoı. Sen óziń qazirgi shyqqan jerińniń kim ekenin bilesiń be?

Kámıla. Bilem. Kókem de jaqsy, sen de jaqsysyń. Al maǵan tek Esdáýlettiń yqylasy bolsa boldy, basqa esh nárseniń keregi joq. Júgirip shyǵyp ketedi).

Aqmaral. Aıttym ǵoı, aǵasyna tartqan qaısar deımin. Bir qyńyraısa bul qyzdyń betin burý qıyn.

Momyn. Bir esepten jańaǵy sharýany Esdáýletke Kámıladan góri sizdiń aıtqanyńyz ótimdirek bolar.

Aqmaral. Solaı ma? Aı, ózi kútimsizdeý, áńgúdik nárse ǵoı. Sol qýarǵannan bir nárse shyqsa jarar edi-aý.

Momyn. Jeńgesi, bizdiń halimiz qazir qıyndap tur. Bizge keregi sol jigittiń qaltasynyń qurǵaq bolǵany, túgin tikireıtin, mańaılatpaı júrgeni tazalyǵy ǵoı. Átteń, óńeshinen bir-aq ret ótkizip jiberetin kún bolsa... Ilegen qaıystaı bolar edi. Sonda ol sizdiń de tisińizge jumsaq bolady. Al, siz Esdáýletke salmaqty myqtap salyńyz da... maǵan qaraı ıterińiz. Odan basqa jol joq. Uqtyńyz ba, jeńgesi?

Aqmaral. Uqtym. Apyraı, myna bas tegin jaratylmaǵan eken. Onda pále-jaladan ada bolar edik-aý.

Probırkalar salǵan korobka kóterip Esdáýlet kiredi.

Korobkasyn stolǵa qoıady.

Esdáýlet. Á, Sálamatsyz ba, jeńgesi.

Momyn (Esdáýlettiń qolyn qysyp). Quttyqtaımyn, dostym, quttyqtaımyn.

Esdáýlet (ań-tań). Bul neniń qurmeti?

Momyn. Qýanyshtaryń uzaǵynan bolsyn, dostym. Myna Aqmaral jeńesheń senderge rızalyǵyn berip tur. Bu kisi aıtqasyn Bilekeń de qarsy bolmaıdy ǵoı.

Esdáýlet. Ras pa, jeńeshe? Raqmet sizge. Kámılany áke-sheshesinen artyq baqqan adamsyzdar. Sizderdi renjitý maǵan da qıyn bolyp júr edi.

Aqmaral. Jaraıdy, endi. Biraq óziń kisige jýyspaıtyn áńgúdik jigitsiń.

Esdáýlet. Jeńeshe, men tipti sizdiń úıden shyqpas em. Tek keıde ózińiz...

Aqmaral. Baqytyń bar eken jigit. Myna Momynǵa raqmet aıt.

Esdáýlet. Apyraı, sizdiń maǵan janyńyzdyń ashyǵany...

Momyn. Siz meni túsinbeı júrsiz ǵoı, Esdáýlet.

Aqmaral. Týys bolmaǵanmen Momynnyń bizge bótendigi joq. Bu da bir qaınaǵań, bilip qoı.

Esdáýlet. Sondaıy bar ma edi. Munyń ózi bir túrli...

Aqmaral. Seliń óziń ne dep kúmiljitip kele jatyrsyń?! Álde bizdi olqy kórip tursyń ba? Olaı bolsa...

Esdáýlet. Qoıdym, qoıdym!.. Tek bylaı... Joq-joq, men sizdiń ómirińizge baǵynam, jeńeshe...

Aqmaral. Tá-ak, erteń maǵan soǵyp ket. Sóılesetin sózim bar.

Esdáýlet. Keleıin, jeńeshe.

Aqmaral. Al, saý bol.

Momyn. Saý bolyńyz, Esdáýlet.

Aqmaral men Momyn shyǵady.

Esdáýlet. Kámılash!.. Kámılashym!..

Yńyldap ándetip, aqyryn bılep ketedi. Etajerka kóterip Sultan kiredi. Esdáýlet Sultannyń qolyndaǵy etajerkany alyp, dóńgelene bılep baryp, ornyna qoıady.

Esdáýlet. Al, quttyqta, dostym, memi!

Sultan. Qazaq kóp oqyǵan adamdy oqý uryp ketedi deýshi edi. (Óz shekesin túrtip.) Óziń azdap... bylaı...

Esdáýlet. Joq, Sultan. Toı bolady jaqynda.

Sultan. Á-á... Qutty bolsyn, dosym. Qos qamytty qabattap kıgen ekensiń.

Esdáýlet. Qos qamytyń ne?

Sultan. Bir qamytyń bolashaq áıeliń bolsa, ekinshi da myt — qaıyn jeńgeń. Ásirese, Aqmaraldaı qamyt moınyda aýyr tımese neǵylsyn.

Esdáýlet. A?.. Qoıshy, tipti bes qamyt bolsa da meıli. Munyń atyn... baqyt deıdi.

Sultan. Men baqyttymyn..

Sultan. Baqyt degen kórmegen nársem edi. Sóıtsem ol kóbelekteı ushyp-qonyp júrgen qyz eken ǵoı táıiri.

Esdáýlet. Sen Kámılashty bilmeısiń. Joq. Ol tamasha qyz. Sep onyń minezin jeńiltek deısiń. Joq. Ol bala minezdi. Qaltqysyz aq kóńil, sábıdeı kirshiksiz taza.

Sultan. Sen nemene, laboratornyı analızden ótkizip pe ed ony?

Esdáýlet. Men júregimniń analızinen ótkizdim. Sen bilesiń be, Sultan, tek shynaıy adal adamdar ǵana kisige aqtaryla senedi. Al, Kámılashqa senbeýge bolmaıdy.

Sultan. Senim... Eger... senimiń aldansa she?

Esdáýlet. Joq, aldanbaıdy. Men senbeımin, eger shyp sensem aldanbaımyn.

Sultan. Iá, jigitim, ózide degen senimiń mol eken.

Esdáýlet. Ózgege de solaımyn. Eki ushty dúdamal ómir — ómir emes, qorlyq.

Kámılanyń on salǵan daýsy estiledi.

Esdáýlet. Toqta. Kámılash qoı.

Sultan. Al, endi lırıka bastaldy. Qoı, senderdiń aralaryńa shyqqan tikenekke uqsamaı keteıin.

Kámıla (syrttan ándetip).

Áýenimen shaqyryp án shyrqady,

Armanymnyń aıaýly aq suńqary

Birge qonyp baqshańa saıraıynshy,

Mahabbattyń manaýrap atsyn tańy.

Súıemin seni máńgilik,

Súıemin, sáýlem, shyn syrym,

Estirtip turmyn án qylyp,

Júrektiń tátti dúrsilin.

Esdáýlet (ándetip).

Qaıda júrsiń, qaıdasyń, Kámılashym,

Jalǵyz óziń men úshin ar ımansyń.

Tartynbashy, til qatshy, jaqyndashy,

Súıedi-aý dep bul júrek taǵy ılansyn.

Kámıla kiredi. Ekeýi ánniń qaıyrmasyn qol ustasyp qosylyp aıtady.

Kámıla. Esdáýlet, men saǵan...

Esdáýlet. Estidim, Kámılash. Bárin bilem. (Aımalap.) Búgin bul jalǵanda bizden baqytty adam joq.

Kámıla (Esdáýlettiń qushaǵynan bosanyp). Sabyr etshi, Esdáýlet.

Esdáýlet. Kámılash...

Kámıla, Esdáýlet, men saǵan bir oıymdy aıtaıyn. Renjimeısiń be?

Esdáýlet. Joq... Óziń bir túrli bop tursyń ǵoı. Sen meni súıesiń be, Kámılash?

Kámılash. Súıemin, Esdáýlet. Biraq... sen sabyr etshi. Men aıtatyn sózimniń basyn qýraı almaı turmyn. Esdáýlet. Iá?

Kámıla. Men seni súıemin, Esdáýlet. Biraq... qorqamyn.

Esdáýlet. Neden qorqasyń, Kámılash?

Kámılash. Búgin úı ishiniń ruqsatyn alǵanda qýanyp ketip em. Biraq artynan oılan qarasam. Seni jaqsy kórgenime máz bolyp, osy kúnge deıin esh nárseni oılamaǵan ekem.

Esdáýlet. Neni oılamapsyń?

Kámıla. Ómir týraly oılamappyn. Bilem, bilem, Esdáýlet. Sen meni jaqsy kóresiń, men de seni jaqsy kórem. Biraq osy búkil ómirimizge azyq bola ma? Men saǵan áıel ǵana emes, serik bolýǵa, ómirlik joldas bolýǵa jaraımyn ba? Osydan qoryqtym. Buryn tipti ushyp-qonyp júrip oılamappyn.

Esdáýlet. Jaraısyń, Kámılash. Erteń oqýyńdy bitiresiń. Ekeýmiz birge jumys isteımiz, birge júremiz. Joq, ómirden senen artyq serik izdemeımin, Kámılash.

Kámıla. Ras aıtasyń ba, Esdáýlet? Meniń minezim jaman. Kókemniń balasy bolmady da meni qatty erkeletti. Ýaıym-qaıǵysyz, .alańsyz óstim. Osy kúnge deıin erke bala sıaqtymyn. Sen maǵan ursyp qoı, jaraı ma?

Esdáýlet. Jaraıdy. Al, endeshe qazirden bastap, maǵan járdemshi bolýǵa kiris.

Kámıla. Ámirińdemin, ǵalym joldas. Ne buıyrasyz?

Esdáýlet. Káne, er sońymnan. (Qolynan tartyp, qushaqtap súıedi.) Sáýlem...

Kámıla. Qoı, bireý kórip qalar.

Esdáýlet. Meıli kerse kóre bersin, kimnen jasyrynamyz.

Ekeýi qol ustasyp shyǵyp ketedi. Ekinshi jaqtan qartań áıel men Momyn kele jatady.

Qartań áıel Momyn qaınym-aý, men beıbaq páter surap qaqsaǵaly qansha ýaqyt boldy. Kúshtiler men eptiler alyp jatyr. Shiretip kelip, taqala bergende keıin qaraı syrǵytyn jiberedi. Arqa súıeıtin azamatyń bolmaǵansyn... Men qaıbir qaryq bolǵanymnan ıt pen qustyń boǵyn sypyryp júr deısiń. Tym bolmasa ústińde kúrkeń bolmaǵansyn...

Momyn. Jeńgeı, men sizdiń jaıyńyzdy oılamaı júrgenim joq. Qoldan keler is bolsa aıanyp qalmaspyn-aý.

Sultan kiredi. Sózge aralaspaı tasalaý turyp qalady.

Qartań áıel Bilemin ǵoı, bilemin ǵoı, qaınym. Seniń jaqsylyǵyńdy umytsam qudaıymdy da umytarmyn. Sońǵy kezde biz sıaqty kem-ketikti músirkep júrsiń. Onyńdy umytyp maǵan ne bopty. Tek kúle qarasa, kóılegine jamaý suraıtyn bireý eken dep oılama.

Momyn. Adyraı, qolqańyz tym qıyndaý bolyp tur-aý, jeńgesi. Páter degendi azamattyń azamaty ala almaı júr. Biraq ándi jaqsylyq qylsań bútin qyl degen. Sizge bir oraıyn tabaıyn.

Qartań áıel Qolyńnan kelegin jigitsiń ǵoı, sóıtip bir kúsh salshy, sadaǵań keteıin.

Momyn. Ózińiz bilesiz, jurt degen kúnshil bolady ǵoı. Osy kúni meni eptep sóz qylyp júr. Al, sizdi shaqyryp suraı qalsa haıýanattarǵa jem ýaqytynda tolyq beriledi dep aıta salarsyz.

Qartań áıel E, aıtaıyn, qaınym. Sol qurǵyrlardyń ne iship, ne jegenin kim biledi deısiń. It-qusty tipti adamnan artyq mápeleıtin boldyq qoı.

Momyn. Jeńgesi, ózi asa qıyndaý nárse, biraq sizge eki aıdan qaldyrmaı páter alyp berem.

Qartań áıel Táńir jarylqasyn, qaınym, osy jaqsylyǵyńdy ólsem umytpaspyn.

Momyn (papkasyn ashyp). Aıtpaqshy, jeńgeı, siz myna bir qaǵazdarǵa qol qoıa salyńyzshy.

Qartań áıel Bádik-aý, ol ıe nárse.

Momyn. Álgi sizdiń haıýanattarǵa berilgen azyq qoı.

Qartań áıel Alǵan saıyn qol qoıýshy edim ǵoı.

Momyn. Keıbir umyt qalǵandary bar eken. Esh nárse etpeıdi. Qol qoıa salyńyz. Odan sizge kelip-keter esh nárse joq.

Qartań áıel Meıli endeshe.

Momyn (qaǵazdaryn tosyp). Myna jerge. (Qartań áıel qol qoıady.) Endi myna jerge. Myna jerge de qoıyp jiberińiz. Endi mynaǵan.

Qartań áıel. Bádik-aý, mynaýyń tipti kóbeıip ketti, túbinde bir kináraty joq na óziniń?

Momyn. Joq, esh nársesi joq. Tek kerekti qaǵaz bolǵansyn. Endi myna araǵa... Myna jerdi tastap ketpeńiz. Endi osy bir jerge qoıyp jiberińiz.

Qartań áıel (qol qoıyp jatyp). Qaıdam, áıteýir pálege qalyp júrmeıin tek. Munyń ózin dýkament deıtin kórinedi ǵoı.

Momyn. Joq, jeńgeı, men turǵanda sizdiń betińizge eshbir shirkeý tımeıdi. (Papkasyn jınap.) Tek kerekti qaǵazdardy túgendep qoıaıyn degenim ǵoı.

Tasadan Sultan shyǵady.

Sultan. Momyn aǵa...

Momyn. A-a... Sen osynda ma ediń?

Sultan. Iá, osyndamyn. Sizben sóılesýim kerek.

Momyn. Bir esepten bolǵanyń da jaqsy. Sóziń ońasha ma edi?

Sultan. Iá.

Lýkıch kiredi.

Vasılıı Lýkıch. O, bastyqqa sálem. (Qartań áıelge.) Amansyń ba, qurbym.

Qartań áıel. Amansyń ba, Lýkash.

Momyn. Sálematsyz ba, Vasılıı Lýkıch. Biraq, qazir bastyqtyń úlkeni siz bolyp tursyz ǵoı. Tergeýge alyp apshymdy qýyryp barasyz.

Qartań áıel. Lýkash-aý, sen be ediń tekserip júrgen. E, men joǵarydan bir myqty kelip qalǵan shyǵar desem.

Vasılıı Lýkıch. Meni qomsynyp tursyń ba, qurbym. Ózińdi de osy komısıaǵa qosyp alsaq dep edim...

Qartań áıel. Qoı, oıbaı menen aýlaq. Men qol qoıýdan basqaǵa jaramaımyn.

Vasılıı Lýkıch (Sultanǵa). Jas jigit, seniń óziń jumysqa kóp aralaspaı júrsiń ǵoı.

Sultan. Men sirá revızor bolyp jarytpaspyn. Bilimim jetpeıdi.

Vasılıı Lýkıch. Múmkin batyldyǵyń jetpeıtin shyǵar. Aq pen qarany ajyratý úshin ınstıtýt bitirýdiń keregi joq.

Momyn. Siz, Vasılıı Lýkıch, jumysshylyqty qoıyp tergeýshi bolatyn-aq oraıyńyz bar.

Vasılıı Lýkıch. Tergeýshiniń úlkeni, halyq, shyraǵym. Eger sonyń tezinen aman ótseń prokýror degenge pysqyrmaýyńa bolady.

Momyn. Áıteýir qalaı da bolsa — bizdiń taǵdyr sizdiń ýysyńyzda tur ǵoı. Qudaı ońdap aktyǵa qol qoıatyn kúni tósekten oń aıaǵyńyzben turǵaısyz.

Vasılıı Lýkıch. Meniń sol aıaǵym da myqty. Jas kezimde soldatta bolǵanmyn. Abzaly artyń taza bolsa esh nárse juqpaıdy. (Qartań áıelge.) Qurbym sende bir azǵana sózim bar edi.

Qartań áıel. Mende me?

Vasılıı Lýkıch. Iá.

Momyn. Túsinemin, túsinemin, Vasılıı Lýkıch. Tekserilmegen sańylaý qaldyrmaıyn dep jatyrsyz-aý.

Qartań áıel Bádik-aý, sonda meni de tekseresiń be, Lýkash?

Vasılıı Lýkıch. Seni tekserip qaıteıin, qurbym. Ekeýmiz bir-birimizdi qajaǵannan ne shyǵar deısiń. Basqa bir sharýam bar. Beri júrshi. Abzaly kári adamdar tezirek til tabysyp ketedi. (Qartań áıel ekeýi shyǵady.)

Momyn. Ah, zalym shal. Jan-jaqtan túk qoımaı timiskilep kele jatyrsyń. Toqtaı tur, saǵan da bir zaýal tabylar. Seniń de óńeshiń bireý emes shyǵar.

Sultan. Momyn aǵa, sizden bir ótinishim bar.

Momyn. Iá.

Sultan. Osyndaı iske álgi áıeldi aralastyrmańyz. Jetim-jesir adam, pálege qaldyryp júrersiz.

Momyn (astarly). Oqasy joq, mundaı qaǵazǵa sen de qol qoıǵansyń. Jedel ózińe tapsyrylǵan sharýany oryndaýǵa kiris. Sen tolǵanyp bolǵansha jańaǵy shal isti tyndyryp qoıýy múmkin.

Sultan. Momyn aǵa, taǵy da ótinemin, aralastyrmańyz jańaǵy kisini. Bala-shaǵasy bar. Bolmasa menen kómek kútpeńiz.

Momyn. Aqymaq. Men seni ana jaqtan ysylyp, jol bilip qaıtqan shyǵar desem, burynǵydan beter byljyrap ketkensiń be, nemene. Kóńilshek bolsań kógermeısiń, shyraǵym. Kisi jany qınalǵanda qolǵa túsken qarýdyń bárin jumsaıdy.

Sultan. Dál osy qarýdy jumsamaı-aq qoısańyz qaıtedi?

Momyn. Men saǵan jigit dep sóz aıtyp tursam... beri qara, ekeýmizdi taǵdyr qosqan. Bile bilseń men seni jaqyn tartyp, jaqsylyq oılaımyn. Aqylyń bolsa úlesińnen qur qalmaısyń. Biz kiretin sańylaý bitelip bolǵan joq áli. Bireý olaq, bireý osal, bireý ańqaý, bireý sum, bireý maqtanshaq, bireý qorqaq, bireý sengish, bireý kúdikshil. Árkimniń boıynan bir sańylaý tabylady. Birine eppen kelseń, birine óktem kel, birine tikenekteı qadalasyń, birine jibekteı jumsaq bol. Biraq esińde bolsyn, eshqaısysyn aıama, uqtyń ba?

Sultan. Uqtym, otaǵasy.

Momyn. Meniń senen qyzǵanatyn esh nársem joq. Qaıta serik bola ma dep, úmit artyn júrgen jigitimniń birisiń. Abzaly meniń joldasym kóp bolmaıdy. Zerdeń bolsa, bir nárseni túıersiń. (Shyǵady.)

Sultan (jalǵyz). Naǵyz bir túıipsiz bolmasam, ózim de bir nárseni túıetin jerge jetken sıaqtymyn.

Shymyldyq aldyna Momyn men Aqmaral shyǵady.

Aqmaral. Momyn-aý, ornyńnan alady degen habar ras pa?

Momyn. Iá, Jeńgesi, istiń bet alysy solaı bop tur.

Aqmaral (nazdanyp). Bul anaý shal men Esdáýlettiń isi ǵoı. Sol jeksuryndy kúıeýlikke telip... sen de...

Momyn. Oıbaı-aý, men qaıteıin. Qaıyn sińlińiz emes pe, yndyny quryp, qýlap túsken.

Aqmaral. Búıtken qyzy qurysyn. Solardy jumystan qýyp jiberińder dep Bileýbaıǵa da qaqsadym. Basynan taqymdy batyrǵanda...

Momyn. Búginge taqym degen adyra qaldy ǵoı. Ony aıtasyz, torǵa da - iliger emes. (Muńaıyp.) Bilekeń Esdáýletke jumysyn tapsyryp jatyr. Biraq renjimeńiz. Ol kisi belgili kadr, budan alsa basqa jumysqa jiberedi.

Aqmaral. Aı, qorqam. Bir orynda aıaldatpaı, tym dedektetip ketti. Barǵan saıyn quldılap barady. Búıte berse...

Momyn. Ras aıtasyz. Jaqsylyqtyń nyshany emes. Meniń jaǵdaıym tipti jamanǵa aınaldy. Sotqa beremiz dep jatyr.

Aqmaral. Sotqa? Seni me?'

Momyn. Iá, altyn jeńgesi. Solaı boldy jaǵdaı:

Aqmaral. Ne úshin?

Momyn. Tıtteı de jazyǵym joq. Azdap ıt-qustyń aýzynan jyryp sizdiń úıge qaraılasqanym bolmasa... Meniń jamandyqqa qıa baspaıtynymdy ezińiz de bilesiz.

Aqmaral. Ár qyzmetker sendeı bolsa, zoopark jer jumaǵy bolar edi ǵoı.

Momyn. Esdáýletke záredeı jazyǵym joq. Meni sotqa berip otyrǵany — Bilekeńdi muqatpaq bolǵany. Qaraýynda qylmysty adam boldy degen sóz erse... o kisige de jaqsy bolmas. Siz Esdáýletpen sóılesip kórińizshi.

Aqmaral. Sol nahalmen sóılespespin dep edim. Sen úshin amal joq. Baraıyn. Al, káne, endi tepkinime shydap kór, bálem. (Shyǵady.)

Momyn. (Oıda). Bar... bar... ol saǵan aldyra da qoımas. Tek áıteýir jibin bosata bershi. Qolyńda kóziriń bar ǵoı. Oınata almasań da bir soǵyp qal. Saıtan alǵyr, ásem kózir. á! Biraq ol kózir meniń qolymda kúshtirek oınaıdy. Meniń osaldyǵym aqsha edi, endeshe kúshim de sol. Oǵan bolmaısyń, Esdáýlet. Adalsyń, asqaqsyń ǵoı sen. Seniń de boıyńnan bir sańylaý kórdim-aý men. Saǵan synalap kirsem... Átteń, kirshiksizbin dep júrgende bylyqqa bir batyryp alsam... bar asqaqtyǵyńnan jurdaı bolar ediń. Sonda maǵan kelersiń, dostym. Jırenbeıtin bolarsyń. (Shyǵady.)

Shymyldyq ashylǵanda zoopark dırektorynyń kabıneti.

Stol basynda Esdáýlet, kresloda Bileýbaı otyr.

Bileýbaı (papkadaǵy qaǵazdardy sholyp ótip, Esdáýlettiń aldyna qoıady). Al, osymen bitken shyǵar. Endi aktyǵa qol qoıa bersek te bolar.

Esdáýlet. Kishkene kúte turaıyq. Býhgalterıa jaǵyndaǵy tekserý bitsin.

Bileýbaı. Onyń nesin sozbaqqa sala beresiń. Meniń bir iship-jep qoıǵanym bar deısiń be?! (Ózine.) Túsip qalǵan ornymda aınalsoqtaı berýdi jek kórýshi em.

Esdáýlet. Joq. Tipti ondaı oıym joq, Bileke. (Stol basynan turyp ketedi.) Álgi býhgalter osynyń zańy solaı deıdi. Jáne sizge de sóz ermesin. (Tyjyrynyp.) Biraq... myna Momyn jaǵdaıy da...

Bileýbaı. Ony sotqa beremin dep otyrǵan joqsyń ba?

Esdáýlet. Sotqa beremiz-aý... Biraq, osyny siz basynan qalaı baıqamadyńyz? Tájirıbeńiz mol, adam tanıtyn kisisiz. Men de sizge talaı aıtyp em...

Bileýbaı. Alaıaq qýlar quıryǵyn ustata ma! Endi, onyń nesin qazbalaı beresiń. Ornymnan túsip otyrǵanyń da sonyń qyrsyǵy emes pe?!

Esdáýlet. Árıne, sizge qıyp. Túsinem... Onyń ústine maǵan da yńǵaısyz...

Bileýbaı (keksinip). Óıtip esirkemeı-aq qoı. Bunyń ákesindeı qyzmetten de túsip kórgenbiz. Qulatýyn qulatyp alǵasyn janyń ashymaı-aq qoısyn.

Esdáýlet. Men tipti sizge jamandyq oılasam buıyrmasyn. Biraq ózińiz.

Bileýbaı. Já! Bir kezde el basqarǵan Bileýbaıǵa endi ıt-qusty kópsindińder ǵoı.

Momyn kiredi.

Momyn. Esdáýlet, sizge bir ótinish aıtqaly... durysynda syrlasqaly kelip em.

Esdáýlet. Syrlasqaly?.. Eger Bilekeńniń bógeti. joq bolsa aıta berińiz.

Momyn. Tıtteı de bógeti joq. Qaıta Bilekeńniń birge bolǵany durys. Ózińiz jaqsy bilesiz, biz úsheýmiz bir-birimizden syr jasyrmaıtyn jandarmyz...

Esdáýlet. A?.. Siz sonda...

Momyn. Esdáýlet, jas adamdardyń qyzý bolatyny ras. Biraq siz tym ystyqtaı qaýyp jatyrsyz.

Bileýbaı. Bul jigittiń barlyq isi asyǵys keledi.

Momyn. Taýyp aıttyńyz, Bileke. (Esdáýletke.) Siz óli jassyz. Ómirdiń ashysy men tushshysyn tatyp kórgen joqsyz.

Esdáýlet. Toqtatyńyz... Sonda siz aıtqan álgi ómirdiń ashysyn kórgenshe qylmysyńyzdy búrkeı turaıyn ba?

Momyn. Qylmys ta shyǵar. Al, túpteı kelsek qylmys emes te shyǵar. Keıde kisiniń basynda qytyqqa tıetin jaǵdaı bolady. Jazataıym opyq jep qalmaý úshin, osynyń jan-jaǵyn salmaqtap, artyna da kóz jiberseńiz qaıtedi?.. Men sizben tatýlasqaly kelip edim.

Esdáýlet. Tatýlasqaly?.. Sonda qalaı tatýlaspaqsyz?.. Aha... Joq, qylmysyńyzdy búrkeıdi eken dep oılamańyz. Qolmen istegendi moıynmen kóteresiz.

Momyn. Ah, solaı ma? Dál osy sózdi ashýmen aıtyp qaldyń-aý deımin, Esdáýlet daraǵym. Syrlasqaly keldim dep em ǵoı. Sabyr etseńiz sol syrymdy aıtaıyn. Túpteı kelgende meniń óz basymnyń qylmysy joqtyń qasy. Ózińizge belgili Bilekeń ekeýmiz dos-jaran adam boldyq. Jáne bir qıturqysy ol kisi meniń bastyǵym boldy.

Bileýbaı (sekem alyp). Mynaý ne kókitip tur...

Momyn. Sabyr etińiz, Bileke. (Esdáýletke.) Meniń moınyma jazǵan nárselerińiz... Osy kisiniń úıine kirgen.

Bileýbaı. Ne soǵyp tursyń?!

Esdáýlet (aqyryp). Sonda qalaı kiredi?..

Momyn (myrs etip). Beker bolǵaı dep qudaıdan men de tiledim-aý. Biraq amal qansha. Ótip ketken iske shapa joq.

Bileýbaı (shoshynyp). Ótirik! Jalǵan!

Esdáýlet. Munyń jala! Nemen dáleldeısiń?

Momyn (Esdáýletke). Bilekeńniń qylmysqa aralasqany sizge yńǵaısyz tıdi bilem. Amal qansha, bizdiń oılaǵanymyz bola bere me? Men de qaryq bolyp turǵanym joq.

Bileýbaı. Ótirik aıtyp tursyń.

Momyn. Sizdiń basyńyz aman qalatyn kún bolsa, men-aq ótirikshi bola qoıar edim-aý. Ózińizge aıan — bul shyndyq qoı. Úıińizge aı saıyn baryp turǵan eki qoıdy satyp alýǵa siz maǵan aqsha bergen joq edińiz ǵoı. Ol anaý marqum arystannyń sybaǵasy bolatyn. Álde esińizde joq pa? Eger umytyp qalǵan bolsańyz — úıińizge qoı aparyp júrgen adam esińizge salady. Oǵan da bas kerek. Al, tıyn-teben jónine kelseńiz salmaqty dálelder tabylyp qalady.

Esdáýlet. (tańyrqap). Bileýbaıǵa. Bul qalaı? Siz... qalaısha? Mynaýsy sumdyq qoı...

Bileýbaı (qalshyldap). Sen... sen sumyraısyń... dos bolǵansyp... eki júzdi...

Momyn. Á... «Esepti dos aırylmas» degen. Esebin berip turmyn. «Qasharynda qasharsyń, týaryńda sasarsyń» degen osy.

Esdáýlet (aýyr oıda). Dúnıe ne bop barady?.. (Bileýbaıǵa.) Siz ne aıtasyz buǵan?..

Bileýbaı qur súlderi, sileıip úpsiz shyǵyp ketedi. Esdáýlet ári tańdanyp,

ári qınalǵandaı aýyr oıda otyryp qalady. Esikten aqyryn

Sultan kirip, ańyryp turyp qalady. Esdáýlet qınalǵan saıyn,

Momynnyń ajary kire beredi.

Esdáýlet (ózine-ózi kúbirlep). Keshe ǵana tap-taza, ınabatty kisi sıaqty edi... Shynymen-aq osyndaı nársege barǵany ma?.. Múmkin emes.... Basqasy bolsa da mynaýsy... (Paýza.) Kámılash!..

Momyn. Siz bireýdi shaqyrdyńyz ba?

Esdáýlet (selk etip.) A?.. Osynda ma edińiz..

Momyn. Endi qaıda bolýshy edim. Siz qınalyp otyrsyz ǵoı. Oǵan meniń sózim sebep bolsa keshirim etińiz. Sizge bir ótinish aıtar edim. (Esdáýlet esh nárse túsinbeı, meń-zeń qaraıdy). Ómirdiń osyndaı bir ótkeli tar kezedi árkimniń de basyna túsedi. Biraq maǵan qaraǵanda sizdiń halińiz qudaıǵa myń shúkirlik. Aldan aqylǵa salyp kórelikshi. Eger siz maǵan qol ushyn berseńiz, meniń járdemim sizge ózinen ózi tıedi. Men aman ketsem, Bileýbaıǵa sóz kelmeıdi. Kámıla sizdiń bul jaqsylyǵyńyzdy ómir baqı umytpaıdy. Oǵan da óte qıyn. Ákesi men sheshesin joqtatpaǵan jalǵyz aǵasy...

Esdáýlet. Siz ne dep tursyz?

Momyn. Ah, óz basyńyzǵa tıtteı de qaýip keledi dep oılamańyz. Ár adamnyń óziniń bir órleıtin maýsymy bolady. Tómen qaraı quldyraǵanda suq kózder kep bolǵanmen, aty júrip turǵan adamǵa kedergi kóp bolmaıdy. Jáne maǵan yqtıar etseńiz boldy, jym-jylas etip izin bildirmeı jiberem.

Esdáýlet. Sonda qylmysymdy búrke deısiz be?

Momyn. Jo-joq. Bileýbaıdyń isin búrkeseńiz boldy, sonda meniki ózinen-ózi jabylady. Bilekeńniń alǵan qalyńy,— meniń kıgen kıimim — osy bolsyn.

Esdáýlet (Sultandy endi ǵana kórip). Sultan sen estip turmysyń?..

Sultan. Estip turmyn.

Esdáýlet. Sen pe deısiń býǵan?

Momyn. Ol ne deýshi edi. Biz ekeýlep barlyǵynyń oraıyn keltirip qoıdyq. Myna papkanyń ishi tolǵap dokýment. Ózi komısıa bastyǵynyń orynbasary bola tura, bul aktyǵa qol qoıǵan joq. Qaıta olardyń qortyndysyna jazǵan qarsylyǵy bar. (Esdáýletke.) Endigi sóz tek ózińizge qaldy.

Sultan. Men aktyǵa qol qoıyp keldim.

Momyn. Ne deısiń?..

Sultan. Myna papkadaǵy dokýmentter sizdi múrdem ketiredi.

Momyn. Sen qaljyńdap tursyń ba?.. Bul qaljyńdaıtyn jer emes, shyraǵym.

Sultan. Shynym sol. Esdáýlet, mynaý baryp turǵan qylmysker. Munyń komısıadan jasyryp qalǵan qylmystary mine. myna papkanyń ishinde jatyr. Men muny aktige qosamyn.

Momyn. Sen... sen ne sandalyp tursyń. Shyn qylmyskerdiń kim ekenin bilesiń be, óziń.

Esdáýlet, myna jigit...

Sultan. Toqta... Ózim aıtam bárin. Men saǵan aıtqandaı jer sharlap shette júrgenim joq. Sottalyp. aıdaýda boldym, Esdáýlet.

Esdáýlet. Sen ne dep tursyń. Búgin ózi... ne bop barady?.:

Sultan. Men bes jyl lagerde otyrdym. Iá, ıá... aqsha jep, urlyq úshin otyrdym. Men aqymaqty baýlyǵan myna sum bolatyn. Shynymdy aıtýǵa senderden uıalyp kelip edim. Jurtqa jeksuryn kórinermin dep qoryqtym. Mynaý da sonymdy sezip, ázireıildeı jelkeme minip aldy. Joq, jetti endi. Qoıansha qorqyp, qypyldap júrip ómir súre almaımyn. (Momynǵa.) Endi maǵan ámiriń júrmeıdi.

Momyn. Tym batyr bolyp ketken ekensiń. Já, ótkenińe salaýat desin bular, biraq keıingińdi qaıtesiń?..

Sultan. Ony da moınyma alamyn. (Esdáýletke.) Bul maǵan túrmeden júdep kelgenimde eki júz som aqsha berin, onyń esesine keıin ótirik nakladnoıǵa qol qoıdyrǵan.

Momyn. Ah! Solaı ma? Endeshe tótesinen keleıik. Ekeýińdi de túp etekten ustaǵanmyn. Ǵalym joldas, men seniń jar súıem degen tátti úmitińdi, baldaı uıyǵan ómirińdi oıran qylamyn. Al sen jigit, kelgen jerińe qaıta ketesiń. Ala ketemin. Menen arzan qutylmaq bolǵan ekensińder. Joq, olaryń balalyq bolar. Áli de kesh emes, oılanyńdar.

Sultan. Esińde bolsyn, men de seni osal jaý dep oılaǵanym joq. Ońaı qutylýdyń jolyn izdesem, seniń toryńa taǵy da shyrmalyp qalady ekem. Tup-týra aıaǵymdy maǵan alasyń sen. Osy aradan at quıryǵyn kespesem kesh bolady. Arylýǵa keldim. Sep árkimdi osal jerinen ustap, sańylaý taýyp kirip alasyń da býyn qurttaı ishteı shiritesiń. Maǵan daryǵan ýyńdy ózgege darytpaý úshin, daryǵany bolsa aryltý úshin — aıanyp qalady eken dep oılama, Qaıda barsań da aldyńnan shyǵamyn.

Momyn ketedi. Paýza.

Esdáýlet. Ashyq kúpi jaı túskendeı... Tipti basym shyr aınalyp ketti.

Sultan. Esińdi jı. Oılan.

Esdáýlet. Bilmeımin. Kúni keshe ǵana bári aıqyn, ár nárse óz ornynda turǵan sıaqty edi. Qazir bári shym-shytyryq bop ketti. Bileýbaı anaý... Kámılanyń jaǵdaıy mynaý... Sen bolsań... kúni keshe oınap-kúlip birge ósken Sultan... Seniń tipti bes jyl aıdaýda júrgenińdi de bilmeppin.

Sultan. Bilgende ne ister ediń?

Esdáýlet. Ay, tym bolmasa ana sumyraıdan emes, menen nege kómek suramadyń? Men saǵan bar járdemimdi...

Sultan. Meni jarylqamaı-aq qoı. Ózim de ólmeıtin jasqa jetkenmin. Onan da ana Kámılanyń jaǵdaıyn oıla...

Esdáýlet. Iá, onyń ras. Endi seniń kómegiń kerek bolyp tur. Tipti basym qatyp ketti. Kámıla aǵasynyń jalasyn menen kóredi.

Sultan. Árıne senen kóredi.

Esdáýlet. Men oǵan jamandyq oılaǵan joq edim.

Sultan. Munyńa senemin. Nıetiń adal. Momyn sıaqty aram shópti julyp tastaıyn dep ediń, onyń tamyry jalǵasyp baryp, Bileýbaıdy da qoparyp shyqty. Endi ekeýin bólip ala almaısyń. Alyp qalsań birge alyp qalasyń, julsań birge julasyń...

Esdáýlet. Men tipti býlaı bolaryn bilgen joq edim.

Sultan. Ádilet úshin alyspaq bolasyń... Sonda, tipti, deneńe taıaq darytqyń kelmeıdi ǵoı. Jo-oq, keıde kisiniń qansyrap ta qalatyn kezi bolady, dostym. Bilgiń kelse adaldyqtyń da Tóleýi bolady.

Esdáýlet. Sen nemene, meniń jer-jebirime jetip, onsyz da bir jetisip otyrǵandaı. Odan da Kámılaǵa ne deımin, sony aıtshy.

Sultan. Ony óziń bilesiń.

Esdáýlet. Bilsem senen suraımyn ba? Men Kámılany jaqsy kóremin. Súıemin. Onsyz ómirdiń sáni joq!.. Túsinesiń be, sen?

Sultan. Azdan túsinemin.

Esdáýlet. Kámılaǵa osyny, báriniń qalaı tıetinin bilemisiń? Joq, oǵan muny aıta almaımyn. Bilmeımin... Onyń jarasyn jeńildetetin basqa bir amalyn tabýyn kerek.

Sultan. Abzaly sen, aýyr da bolsa, amalyn qoıyp, adalynan kel. Jalǵannan bastalǵan turmystyń qaıyry bolmaıdy.

Esdáýlet. Sen fılosofıa soǵasyń. Kámıla degen óli bala. Ony ádilet aıtyp jubata almaısyń. Ol kókesin ǵana biledi. Qımaıdy. Kókesiniń jaýapqa tartylýyna men sebepker boldym dep qalaı aıtam? Qalaı túsindirem?

Sultan. Sen óziń Kámılany shyn súımegen ekensiń ǵoı.

Esdáýlet. Ne deısiń?

Sultan. Bala, aq kóńil... Bar ańǵarǵanyń sol ǵana bopty. Aq kóńil adamnyń bári jaıdaq, taıyz bolady degendi kim aıtty saǵan.

Esdáýlet. Óziń keshe ǵapa ushyp-qonǵan kóbelek degen joqpysyń?!

Sultan. Onyń bári jastyń shaqtyń jarasymdy minezi. Esińde bolsyn, Kámıla seni men menen taıyz emes. Ádilettik sezimi oǵan kitaptan juqqan joq, janyna bitken. Áh, dostym, sen áli Kámılany tanyp bolmaǵan ekensiń. Ol kimge bolsa da áıel ǵana emes, ómirlik serik bolatyn qyz. Bir jigittiń armany sondaı-aq bolar.

Esdáýlet. Sen... sen óziń Kámılaǵa ǵashyq bolǵannan saýmysyń?

Sultan. Ǵashyq bolyp aralaryńa túsken kezim bolyp pa edi. Meniki ne de bolsa ishte bolady. Ia, qudaı bergenge qulaı beredi. Abzaly baqytty jigitsiń. Áne Kámıla kele jatyr.

Esdáýlet. Iá, kele jatyr. Sen tura turshy.

Sultan (jyly shyraımen). Seni menimen qurdas dep kim aıtar. Tushshy etińe ashshy taıaq tıip kórmegen balasyń-aý, áli. Já, jigit bol. Umytpaısyń, adal adam ózgeniń aldaǵanyn keshpeıdi.

Sultan shyǵyp ketedi. Esdáýlet jalǵyz. Kámıla kiredi.

Esdáýlet (umtyla túsip toqtap). Kámılash...

Kámıla. Men ınstıtýtqa barmaqshy edim. Soǵa keteıin dep...

Esdáýlet. Kópten kórise almadyń ta... Maǵan da yńǵaısyz.

Kámıla. Synaq ýaqyty. Úı ishiniń de zyqysy ketken. Kókem bolsa kúndiz-túni, ýaıymmen meńdep barady. Tipti sóıleýden qaldy. Túrin kergende, jylap jibere jazdaımyn. Jeńeshem kúıip-pisip báıek bolyp júr. Bul orynnan ketse kókemde bedel qalmaıdy, endi qaıty» kóterilmeıdi deıdi. Sabaqqa da kóńilimniń qoshy qalmady. Ekzamennen qulap qalmasam...

Esdáýlet. Kámılash... Maǵan da ońaı emes...

Kámıla: Túsinem ǵoı. Jeńeshem bárin senen kóredi. Bizdiń jeńeshem kókem bastyq bolsa, onyń ústinen bastyq bolýǵa tyrysady. Onyń seni jamandaýy da sodan. Sen jamandyq oılaǵan joqsyń ǵoı?

Esdáýlet. Oılaǵan joq edim, biraq...

Kámıla. Seniń jamandyq oılamaıtynyńdy ózim de bilip edim, árıne osy bir jaǵdaı bárimizge de ońaı tıgen joq. Aǵa ákimdikke eti úırenip ketken adam edi, oǵan da qıyn. Qaıtemiz, ákim emes adam da eńbek etetin shyǵar.

Esdáýlet. Kámılash, keshiremisiń, bilmeımin... men seniń aldyńda aıyptymyn... Joq aıypty emes-aý... Áı, odan da aıypty bolǵanymnyń ózi jaqsy edi...

Kámıla. Joq, joq, onyń bári túsinbestik. Aǵa da, jeńeshe de túsinedi aqyry seni. Túbi tatýlasasyńdar. Ózim tatýlastyram. Tek olar seni uqpaı júr.

Esdáýlet. Ol emes meni qınap júrgen. (Ózine.) Qalaı aıtarmyn. (Paýza.) Kámılash... men saǵan sumdyq habar aıtqaly turmyn.

Kámıla (túrshigip). Ne dediń, Esdáýlet?

Esdáýlet. Saǵan qalaı aıtarymdy bilmeı kóp qınaldym. Biraq seni aldarqatyp jalǵan aıtýǵa da bolmaıdy eken. Basqa amalym qalmady.

Kámıla. Toqta... sen ne aıtqaly tursyń?

Esdáýlet. Kámılash... Kókeńniń isi sotqa túsetin túri bar.

Kámıla (uqpaǵandaı, tań qalyp). Ne dediń?.. Kim sottalady?..

Esdáýlet. Kámılash... Ol solaı boldy.

Kámıla (shoshynyp). Nege sottalady? Kim sotqa bergen?..

Esdáýlet. Endi... İstiń reti... solaı... sotqa túsetin túri bar.

Kámıla. Kim?.. Kim sotqa bergen?.. Ah, senbisiń? (Esdáýlet úndemeıdi.) Joq joq, olaı bolmaıdy ǵoı. Beker shyǵar. (Esdáýlet úndemeıdi.) Nege úndemeısiń, Esdáýlet? Sen... sen shyn aıtyp tur ekensiń ǵoı! (Yshqynyp.) Aǵa! Kókem!.. Kókem meniń... (Jylaıdy.) Kókeshim... Taǵy da jetim daldym ǵoı...

Esdáýlet. Kámılash, kóńilińdi basshy, qalqam. Seniń azabyńa shıpam tıse otqa túsýden taıynbas edim. Biraq endi...

Kámıla (óz qaıǵysymen álek, onyń sózin tyńdamaı). Keshe ǵana sıaqty... Moınyńa asylyp, mańdaıymnan súıgizýshi edim. Kámash janym dep erkeletýshi ediń...

Esdáýlet. Kámılash... Maǵan da ońaı bop turǵan joq bul. Múmkin... Kim biledi áli...

Kámıla. A? Úmit bar ma tym bolmasa... Maǵan aıtshy jolyn. Ózim otqa túseıin qutqara alsam...

Esdáýlet. Sonyń joly ǵoı meni de qınap turǵan...

Tútigip, shaptyǵa sóılep Aqmaral kiredi.

Aqmaral. Á-á, jańa dırektor, jańa qýdaı. Burynǵyń az bolyp edi. İshke kirgensip sýmańdap júrip, Bileýbaıdyń ornyn alǵanyńa, bir qulatqanyńa mise tutpaǵanyń ǵoı. Endi ábden túbine jetkiń kelgen eken. (Kámılany kórip.) Á-á, sen de munda ekensiń ǵoı. Jaqsy boldy. Aıt, ana ǵashyǵyńa. Eki júzdi qarabet ǵashyǵyńa aıt...

Esdáýlet. Tilińizdi tarta sóıleseńiz qaıtedi, siz mádenıetti adam emes pe edińiz?

Aqmaral. Mádenıetiń ádira qalsyn. Basyma kún týǵanda syzylyp turar jaıym joq. Órtenip baramyn myna sumdyqtan. Osynsha jerge shapqanyńa shydaı almaı júrgenimde endi sotqa beremin degendi qaıdan shyǵardyń?! Toqtat bul masqarańdy.

Esdáýlet. Toqtatý meniń qolymnan kelmeıdi. Ony ózińiz erterek oılanýyńyz kerek edi.

Aqmaral. Mynań qara. Sumdyqtyń ózin búgin shyǵaryp otyrsań men qalaı erte oılanam. Qolymnan kelmeıdi deıdi. Óıtip jádigóısime, dırektor bolsań nege qolyńnan kelmeıdi?

Esdáýlet. Ol endi... anaý zań ornynyń jumysy ǵoı.

Kámıla. Jeńeshe! Qoısaıshy osy sózdi.

Aqmaral. Mine qyzyń. Ózińniń esiń durys pa, aǵańdy bireý sotqa berip jatsa, men ara túspegende kim ara túsedi?!

Kámıla. Bul sen aralasatyn jumys emes qoı.

Aqmaral. Áı, sen ne dep tantyp tursyń. Oda ı da aıt ana ǵashyǵyńa, eger de senen tıtteı úmiti bolatyn bolsa, toqtatsyn dereý myna masqarasyn. Qolymnan kelmeıdi dep soqpasyń, saǵan ǵashyq ekeni ras bolsa, bárin isteıdi. Kóndir!

Kámıla. Joq, men aıta almaımyn. Basymdy saýdaǵa salma.

Esdáýlet. Oıbaı-aý, men ony qalaı toqtatam... Qylmysty isti zań orny qaraıdy.

Aqmaral. Qylmys... So da qylmys bolyp pa?! Bastyq bolǵan adam azyn-aýlaq almaı turmaıdy. Ózińniń de almaı turǵanyńdy kórermiz áli. Úılenbek kórinesiń ǵoı. Jalǵyz aılyqpen áıelińdi úlde men búldege bólersiń-aq.

Esdáýlet. Osy sózdi qoısańyz qaıtedi?

Aqmaral. Joq, qoımaımyn. Endeshe bárin tyńda. Anaý qalyńdyǵyńnyń ústindegi asyl kóılek pen moınyndaǵy alqa aspannan túsken joq. Ol sondaıdan kelgen. Sol úshin ǵoı sotqa bereıin dep otyrǵanyń.

Kámıla. Ne deısiz? Osyndaı sumdyǵy bar ma edi? Nege ǵana buryn oıyma kelmedi eken?

Aqmaral. Onyń túk sumdyǵy joq. Erteń anaýyń da sóıtedi. Odan da kóndir ana ǵashyǵyńdy.

Kámıla. Aram eken ǵoı munysy. Joq, jeńeshe, maǵan endi qolqa salma.

Aqmaral. Ekeýiń tabysqan ekensińder ǵoı. Bul birińniń emes, ekeýińniń isteriń boldy ǵoı. İshke kirip alyp qurtqan ekensińder. Qyz dushpan degen osy ǵoı. (Kámılaǵa.) Osyǵan bola aǵańdy satqan ekensiń ǵoı.

Esdáýlet. Toqtatyńyz!

Kámıla. Doǵar endi, jetti, jeńeshe.

Aqmaral. Joq, men doǵarmaımyn da, toqtamaımyn da. (Esdáýletke.) Jalǵyz qulaı ózim ǵana dep taspa, shala pisken bastyq. Bileýbaıdyń qadiri ótetin myqtylar tabylady. Kórip alaıyn seniń áýseleńdi! (Shyǵady.)

Kámıla men Esdáýlet aýyr oıda, úndespeı otyrady.

Kámıla (qınalyp). Ne dep ketti álgi. Basqa kúıigi az bolǵandaı...

Esdáýlet. Kámılash, men ne isterimdi bile alatyn emespin. Osyndaı qıyn-qystaý kezeńde qasyńda bolyp... bylaı endi kómegim tıse — odan artyq armanym bolmas edi.

Kámıla (óz oıymen álek). Álgi jeńeshem ne dep ketti?

Esdáýlet. Ol kisiniń minezi solaı... Shaıpaý ǵoı. Aıta beredi.

Kámıla. Sen soqyr adamnyń qandaı bolatynyn bilesiń be?

Esdáýlet (Kámılanyń túrinen shoshyp). Sen pe dep otyrsyń, Kámılash?

Kámıla. Joq, soqyr da emes... joq, joq... sep súısinip ishken adal asyńnyń... aram bolyp shyqqanyn bilseń... sonda... (Basyn ustap, qınala oılanyp qalady.) Esdáýlet, sen osylaı bolaryn bilip pe ediń?

Esdáýlet. Tipti oıda joqta, aıaq astynan álgi Momyn surqıa bárin aqtara saldy.

Kámıla. Men de bilmeı qappyn. Netken sodyr edim. Kókemniń aıaǵyna oralyp, jeńeshemniń qolynan nege shap berip ustaı almadym. Nege ǵana oıbaı salmadym. (Moınyndaǵy alqasyn julyp laqtyryp.) Nege kerek edi myna jyltyraq... Kókemniń kóz jasy.

Esdáýlet. Kámılash, kishkene sabyr etshi. Men de dal bolyp otyrmyn. Ne isten, ne qoıarymdy bilmeımin. Jazyqsyz bolsam da seniń qasiretińe sebepshi boldym. Keshe ǵana talabym taý jyqqandaı edi... endi búgin mine jipsiz matalyp... dármensiz bop qaldym. (Paýza.) Bilmeımin. Bizge uǵysý kerek qoı.

Kámıla. Uǵysarlyq ne qaldy. Tynǵan joq pa?

Esdáýlet. Qalaı... Apyr-aý, qıyn ǵoı saǵan. Demeý bolar jeńgeńniń túri anaý. Osynsha qasiret shegip, qınalyp turǵan shaǵyńda qalaı jalǵyz qaldyram, seni?

Kámıla. Qasiretimdi de, jalǵyzdyǵymdy da ózime berseıshi. Ózim kóteremin ǵoı.

Esdáýlet. Kámılash, sáýlem, shynymen-aq...

Kámılash. Joq, Esdáýlet. Aǵanyń aıypty ekenin de bilem. Seniń jamandyq oılamaǵanyńdy da bilem. Biraq ádil jazany tartyp jatsa da, kináli bolsa da kókemdi qalaı umytam. Seni kórgen saıyn onyń baqytsyzdyǵy elestemeı me kózime. Ot pen sýdaı eki sezimdi bitistirý meniń qolymnan kelmeıdi.

Esdáýlet. Apyr-aı, meni ábden qınadyń-aý, Kámılash. Men... men seni jaqsy kórem. Maǵan sensiz ómirdiń qyzyǵy joq, bilesiń be?

Kámıla. Bilemin. Sen meni jaqsy kórdiń. Biraq sodan bir-birimizge jaqsylyǵymyz, shapaǵatymyz tıdi me? Qaısymyz jaqsy bola aldyq sonda? Kókemniń túri anaý. Men bolsam jıyrmadan asyp ketsem de, aq pen qarany ajyrata almaǵan oısyz kóbelek ekem.

Esdáýlet. Bilmeımin... Osynyń bári qapyryq tús sıaqty... Kámılash, sońǵy sózdi aıtpasań qaıtedi. Múmkin aqtalar. Úmit eteıik...

Kámıla. Seniń de menen artyq jeriń joq eken ǵoı. Jalǵyz aǵa qaıǵysy bolyp tur ma mendegi. Nege uqpaısyń. Men tús kórip oıanǵan. adamdaı bolyp turmyn. Jasym jetse de álpeshtegenge máz bolyp júre berippin. Oılamappyn esh nárseni. Keshe aǵanyń arqasynda boldym, endi odan aýysyp seniń moınyńa minip alsam... Sonda adamdyǵym qaısy meniń. Joq, ómirde ór nárseniń suraýy bolady eken. Sony óteýim kerek. Men de óz jolymdy izdeıin.

---