InfoHub Logo

Drama

QATYNASÝSHYLAR:

Sáýle — obkom sekretary.
Syrdaq — obkomnyń birinshi sekretary.
Aldabergen — Sáýleniń kúıeýi.
Nurqasym — aýdandyq partıa komıtetiniń sekretary,
Ryskeldi — kolhoz predsedatel
Jaras — ǵylymı qyzmetker.
Qudaıbergen — qurylys bastyǵy, Bópejannyń kúıeýi.
Bópejan — Sáýleniń dosy.
Gúljan — Sáýleniń qyzy.
Sapap — jazýshy, Sáýleniń inici.
Aısha — kolhozshy áıel.
Bıkesh — kolhozshy áıel.
Ádilǵazy — obkom qyzmetkeri.
Bıbatsha — Syrdaqtyń áıeli.

BİRİNSHİ BÓLİM

Bul oqıǵa Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy basym kishileý oblysynda 1957 jyly bolǵan edi. Oblystyq partıa komıtetiniń ekinshi sekretary Sáýle Dostanova Almatydan qaıtyp kele jatty. Onyń úıine joly túsip, jazýshy inisi Sapar kelip jatqan. Sáýleniń kúıeýi Aldabergen de úıde. Ol ózi momaqan, kishipeıil adam, jasy qyryq bester shamasynda. Muǵalim bop isteıdi. Bul úıge Sáýleni qarsy alýǵa oblselstroıdyń bastyǵy bop isteıtin kúıeýi Qudaıbergen Qalqambetovty ertin Bópejan kelgen. Bópejan soǵys kezinde Sáýlemen bir zavodta jumys istegen eski qurbysy. Osy úımen erkin aralasady. Sáýle páteriniń bul bólmesi aqsham jınalǵan. Stol, býfet, dıvan, oryndyqtar. Bir-eki kreslo bar. Pálendeı áshekeı, aıshyq joq. Aldabergen Sapardyń jeńinen ustap qyzyna sóılep keledi.

Aldabergen. Qap! Sen qarǵadan júrgende men kópirmen ketetin edim. Qolyńda qarǵa tolyp turǵanda túıeniń tuzyn júrip, korolin aldyń. Oıbaı-aý, qolynda koroli joq bolǵasyn kisi tuzdan júre me eken?

Sapar (kúlip). Qoıshy, jezde. Men osynyńa túsine bermeımin.

Aldabergen. Jazýshy degen jaqsy oınaıdy deýshi edi... Qan, sen qarǵadan júrgende Bópejan bez zvýh otyr edi. Sen bardyń da...

Bópejan (temekisin tutatyp). Baldyzyńnyń shyǵyny shymbaıyńa batyp bara ma?! Páli, jazýshynyń aqshasy jetedi.

Aldabergen. Men oıynnyń retin aıtam-aý. Qolda otyrǵan adamnan aırylyn qaldyq.

Sapar. Bópejan seni meń maǵan ustatpas. Uıatty bilý kerek, jezde. Qusa bolmaı-aq qoı.

Qudaıbergen (kúlip). Iá, qusa bolmaı-aq qoı. Bizdiń Bópesh ustatpaıdy.

Bópejan. Já... Kóp bolsa jeńgesine kıgizgen kóılegi bolar. (Saǵatyna qarap.) Sáýleniń keletin mezgili boldy ǵoı?

Aldabergen. Aınalaıyn Gúljan. Mamasyn ózi qarsy alam dep... qoı, men qazan jaqqa baraıyn. (Kúıbeńdep shyǵyp ketedi.)

Bópejan. Qaınym, osy joly Sáýleni mınıstr qoıamyz dep shaqyrtty desip júr, ras pa eken?

Qudaıbergen. Iá, mınıstr qoıady degendeı sybys bar. Ras pa eken?

Sapar. Men basqa jaqtan kele jatyrmyn. (Kúlip.) Jáne úkimet kadr máselesin menimen aqyldaspaıdy.

Bópejan. Qoıshy, qaınym. Osynda jatyp biz estigende... Bir atadan aınaldyrǵan ekeýsińder, bir-birińe súıenish bop, bir jerde turǵanǵa ne jetsin!

Qudaıbergen. Iá, bir-birine súıenish degendeı (Qolynda chemodan, júgire basyp Sáýleniń on bes jasar qyzy Gúljan kiredi.)

Gúljan. Sizder nege mamamdy qarsy almaısyzdar? (Shyǵady.)

Bópejan. Qoıshy, kelip qaldy ma?

Esikke qaraı júredi. Aldynan Sáýle kiredi. Jasy otyz bestegi ajarly áıel. Sáýleniń ústinde sońǵy modamen tigilgen, jarasymdy ásem kóılek. bıi jaınap, ózi de bir túrli kóterińki kelgen.

Bópejan (Sáýleni qushaqtap). Pále, s prıezdom!

Qudaıbergen. At-kólik aman degendeı, kelip qaldyńyz...

Sáýle. Bárińiz tegis amansyzdar ǵoı! (Amandasady.)

Sapar. Uıatty bilý kerek, baýyrlarym. Endigi kezek meniki bolar. Káne kóriselik, ápkesi. (Sáýlemen qushaqtasyp kórisedi.)

Sáýle. Úı ishiń aman. Dýlat tipti jigit bop qalǵan. Ala keleıin dep edim. Óziń qartaıyn ketkensiń be? Samaıyńa aq kiripti ǵoı.

Sapar. Meniń qartaıǵanym saǵan tıimdi bolmas. Bas jaǵyna baryspaıyq ta.

Bópejan. Qaınym-aý, áıel zaty syr bermeı-aq baǵady-aý. Biraq, sen sıaqty keıingiler eske salady ǵoı.

Sáýle. Meń qoıdym. .Sender de qoıyńdar. Yrymdaryń jaman eken.

Aldabergen kiredi.

Aldabergen. Úı ishimiz túgendelip, qaǵanaǵymyz qaryq bop qaldyq qoı.

Bópejan. Páli, bir jetiniń ishinde saǵynyp-aq qalypsyń. Sáýle uzaq sanarǵa shyqqanda qadaı shydaısyń, baıǵus-aý?

Aldabergen. E, saǵynbaı... Áıelsiz úı ishiniń sáni bola ma. Júr, Qudaıbergen, ekeýmiz dúken jaqqa baryp keleıik. Mashına daıyn.

Qudaıbergen. Iá, ıá, baryp keleıik.

Sapar. Jezde, áýre bolmasańyzdarshy.

Aldabergen. Kisi úıinde bılik aıtpa, baldyz. Biz qazir kelemiz.

Qudaıbergen. Iá, qazir kelemiz. (Ekeýi shyǵady.)

Sáýle (Saparǵa). Uzaq bolasyń ba?

Sapar. Uzamaı Lenıngradqa júrmekpin. Bıyl myń toǵyz júz elý.jetinshi jyl, ápkesi. Lenıngradtyń eki júz elý jyldyq meıramy, sony kórmekpin.

Sáýle. Taǵy biri nárse jazyp júrsiń be?

Bópejan. Qaınym-aý, báribir jazatyn bolǵan soń ózimizdiń osy Sáýleni nege jazbaısyń?

Sapar (kúlip). Munyń ómirinde konflıkt joq.

Bópejan. Konflıkt-sanplıktińdi bilmeımin. Biraq áıteýir qazaq qatyny dál osyndaı urǵashy týyp kórgen joq..

Sapar (kúlip). Qudekeń sizdi beker maqtamaıdy eken. Aıtasyz-aq.

Sáýle. Tilge júırik bolsań da, Bópejanmen ustasa kórme.

Bópejan. Qaınymdy úrkite berme. Bópejan tiliniń ashysy da, tushshysy da bolady. Qoı, men qazan jaqqa baraıyn.

Bópejan shyǵady. Az úzilis.

Sapar. Joldan sharshaǵan shyǵarsyń.

Sáýle. Poezd ústi bizge demalys qoı. Al hal-jaǵdaıyn, qalaı? Qazir seni kóbirek maqtaıtyn boldy ǵoı. Kitabyń shetelde aýdarylyp jatyr deı me?

Sapar. Ataǵymdy shyǵarýǵa asyqpa. Onsyz da keý» deme edáýir jel bitipti. Óz jaǵdaıyńdy aıtshy. Jumysyń aýyr emes pe?

Sáýle. Sonyń keıde aýyr-jeńilin de baıqamaı qalam. Úırenip ketken bolarmyn. Tek Gúljanǵa qıyndaý.

Sapar. Sen áıel bolyp ot basynda otyra almassyń.

Sáýle (kúlip). Onyń ras. Taǵy da bir mazasyz iske kıligip turmyn. Óziń bilesiń, elimiz otyryqshy boldy, biraq onyń myqty bir tirligi mal sharýashylyǵy kóshpeli kúıde keledi. Osyǵan úlken ózgeris engizbesek bolatyn emes. (Kóńildenip.) Árıne betaldy kóz jumyp, táýekel dep otyrǵan joqpyz. Bir jaǵynan ǵylymǵa da arqa súıedik, osynda bir ǵalym bar. Sherimizdiń topyraǵyn túgel tekserip, bar baılyqty alaqanǵa salyp bereıin dep tur.

Sapar. Men sol ǵalymdy kórgen sıaqtymyn.

Sáýle (eleń etip.) Ol osynda ma?

Sapar(tyńdamaı). Seni mınıstr qoıady dep edi ǵoı.

Sáýle. Jalynyp-jalpaıyp óz ornymda qalatyn boldym.

Sapar. Sebebi?

Sáýle. Bastaǵan isti tyndyrmaı ketken jaman. Ózim bir túrli qazanyna as salyp, ot jaǵyp ketken qatyn sekildi qaıtqansha asyqtym.

Júgirip Gúljan kiredi.

Gúljan. Nandy Bópejan apaı ıleıtin boldy. Túh, seni saǵynyp qaldym ǵoı? (Asylyp

Sáýleniń moınynan qushaqtaıdy.)

Sapar. Toqta, toqta. Oı, aldamshy, men turǵanda apamdy saǵynbaımyn deıtiniń qaıda?!

Gúljan. Ekeýińdi de saǵyndym.

Sáýle. Qonaǵyńa nan ıletkeniń uıat emes pe, Gúljan?

Gúljan. Qazir baram. Mama, kóılegiń qandaı ásem. Almatyda tiktirdiń be? Qarashy, Sapar aǵa, mamam sulý emes pe?

Sapar. Áı, júgermek, uıatty bilý kerek, mamań sulý bolsa men de sulýmyn.

Gúljan. Sen sulý emessiń, Sapar aǵa. Erkekke sulýlyqtyń keregi joq, aqyl kerek. Qarashy, mamama jarasyp turǵan joq pa?

Sáýle. Aıtshy, Sapar, jarasa ma?

Gúljan. Ylǵı bir jupyny kıinýshi edi. Teper nastoıashıı shık. Mamama osy jarasady.

Sapar. Sen bulaı kıinbeýshi ediń ǵoı?

Sáýle. Men de áıelmin ǵoı?

Sapar. Joq, sen oramal tartqan erkeksiń. Al mynadaı narád obkom sekretaryna jaraspaıdy.

Gúljan. Sapar aǵam ótirik aıtady. Jarasady.

Sapar. Sen menen bilgishsiń be, a? (Gúljanǵa umtylady).

Gúljan. Sapar aǵam túk túsinbeıdi. Jarasady. (Qashyp shyǵyp ketedi. Qaırylyp esik ashyp.) jarastyqty bilý kerek, Sapar aǵa?

Sapar umtyla bergende esikti jaýyp alady.

Sapap. Toqta bálem, qolyma túsersiń.

Sáýle. Sapar, sen Gúljandy kishkentaı balasha erkeletesiń. Boı jetip qalǵan qyz ondaıdy unatpaıdy.

Sapar. Gúljan áli kishkene emes pe?

Sáýle. Onyń jasynda óziń qandaı ediń? Maǵan aqyl aıtatynyń esińde me?

Sapar. Balanyń erte eseıgeni jaman, qazaq jetim bala sum bolady deıdi. Joq, ol jalǵan... jetim bala qam kóńil bolady. Sodan bolar, osy kúnge deıin apa meıirimin saǵynam.

Sáýle. Sen maǵan erkeleýshi ediń ǵoı.

Sapar. Óziń menen qansha úlken ediń, amalsyzdyń kúni de.

Sáýle. Áı, áı, menimen terezeńdi teń kóresiń be? Seni sabaıtynym qaıda. Esińde me? Bir ret men urǵanda: «Mańdaıymnan sıpaıtyn adam joq, men jetimmin» dep jylaǵanyń...

Sapar. Sonda meni qushaqtap, sen de qosylyp jylap ediń ǵoı. (Muńaıyp, Sáýlege emirene qarap.) Sodan qaıtyp kózimnen jas shyqqan emes. Seni aıadym. Kókiregimde bir túıin qatyp qalǵandaı boldy. (Kóńili bosap bara jatqanyn baıqap, oqys qataıyp.) Qoı, uıatty bilý kerek, oblys basshylarynyń júıkesin bosatýǵa bolmas.

Osy oblystyń dalalyǵynda ornalasqan ǵylymı-tájirıbe jasaý stansıasynyń bastyǵy, aýylsharýashylyq ǵylymynyń kandıdaty Jaras kiredi. Áli qyryqqa kele qoımaǵan, qajyrly da sypaıy, súıkimdi kisi.

Jaras. Aman-saý keldińiz... Almaty qalaı eken? (Sáýlemen qol alysyp amandasady).

Sáýle. Óziń de... amanbysyń? (Jarastyń qolyn uzaǵyraq ustaıdy. Sonysyn keıin sezip, qysylyp qalady.) Qashan keldińiz?

Jaras. Úsh-tórt kúnnen beri osyndamyn.

Sáýle. Tanysyp qoıyńyz... Meniń inim Sapar.

Jaras. Osynda tanystyq qoı. Buryp syrtynan estýshi ek. Sapar, aman ba?

Sapar. Iá, ǵalym aǵa, ózińiz de saý-salamatsyz ba?

Sáýle (qysylyp). Al, otyryńyz.

Sapar (Sáýleniń qysylǵanyn tanyp, unatpaıdy). Otyryńyz, ǵalym aǵa. Ápkesi, men qate aıtyppyn, myna kóılek seni qyzǵaldaqtaı qulpyrtyp tur. Al, ǵalym aǵa, ǵafý etińiz. (Kete beredi.)

Sáýle. Sapar...

Jaras Sapardyń minezin túsinbeı ań-tań.

Ekeýi de qysylady. Az únsiz.

Jaras. Jazýshynyń minezi qyzyq bolady eken-aý...

Sáýle. Sapar meni jaqsy kóredi.

Paýza.

Ie... óz jaǵdaıyń qalaı bolyp jatyr?

Jaras. Jaǵdaı... Jaman emes. Ázirge bir ǵana qýanyshty habarym bar. (Portfelinen qalyń papka alyp Sáýlege usynady.) Minekı, sizdiń tapsyrmańyzdy oryndadyq, joldas sekretar.

Sáýle (papkaǵa úńilip). Raqmet, Jaras. Maǵan bul qazir óte qajet bolyp tur edi.

Jaras. Biz de ózge jumystyń bárin jınap qoıyp, bar kúshti osyǵan saldyq. Rasynda da oblystyń topyraǵynda qyrýar baılyq jatyr. Endi sizdiń oıyńyzdy kimge bolsa da dáleldeýge bolady. Tek sý jaǵy tapshylaý. Biraq, sý qory jóndep tekserilmegen.

Sáýle. O jaǵyn endi myqtap qolǵa alamyz.

Jaras. Bizdiń qoldan kelgeni osy boldy.

Sáýle (qaǵazdan basyn kóterip). Raqmet, raqmet, Jaras. Naǵyz der kezinde qol ushyn berdiń. Syrdaq eski mashyǵyna tartyp, boı bermeı kele jatyr edi. Endi kózin jetkizermiz. Al, káne, otyrsaıshy... Óz jumystaryń qalaı? Biz saǵan basqa tapsyrma berip...

Jaras. Bizdiń jumystyń ózi tuıyqtaldy ǵoı... Al, jemisimizdiń sorttary biraz jańalyq ákeletin túri bar.

Sáýle. Men ekken júzim ósip kele me?

Jaras. Ol júzimdi men ózim kútip júrmin.

Paýza.

Sáýle. Doktorlyq dısertasıańnan habar bar ma?

Jaras. Ǵalymdar tanysyp jatqan bolar. Ózim týra qyl ústinde turǵandaımyn. Bul eńbek meni ne shyńǵa súırep shyǵady, ıe bolmasa osy dalanyń shań-topyraǵyna kómip ketedi.

Sáýle. Túsinem. Júregiń alyp-ushyp júr ǵoı. Biraq meniń aıtqanym keldi dersiń: osy eńbegiń ǵalymdar dúnıesin shýlatpasa ma...

Jaras. Ný, togda derjıtes, gospoda, kabınetnye ýchenye!

Sáýle (kúlip). Sen olardy bizge qaraı qý. Dalanyń dámin tatsyn.

Paýza.

Jaras, meniń senderge qonaq bolǵanym esińde me? Sen sonda asty óziń pisirip ediń. Tuzdy qansha salaryńdy bilmeı alaqtaǵan keskiniń áli kóz aldymda.

Jaras. Iá... Sen kidirmeı júrip kettiń. Al, men esik ashylǵan saıyn sen kirip kele jatqandaı kerip, elegizip qaraı berdim.

Paýza.

Sáýle... Ózimdi qıynǵa salyp, tejep úırenip edim. Biraq, kisiniń áli kelmeıtin nársesi bolady eken. Tanysqanymyzǵa jyl tolsa da aı aralatyp áreń degende júz kórisemiz... En dalada ońashamyn ǵoı. Kóp oıladym, Sáýle, asyǵys bolsam da, osy joly seniń júzińdi kórmeı kete almadym.

Sáýle (eligip). Meni kúttiń be? (Ózine.) Kóńilim alyp-ushyp, asyǵyp qaıtyp em... Jaras... Men qyz bolyp jastyq qyzyǵyn kórmedim. Kóńil alańy joq edi... Keıde qorqam. Qolyń jetpes nársege yntyq bolsań...

Jaras. Seniń de óz basyńa baqyt izdeýge haqyń bar emes pe? Qazir sheshin aıtpasań da, oılana júrseń qaıtedi?

Sáýle. Oı túbi tereńdeı beredi. Kóńil kekke talpynady. Biraq, qanatym shyrmaýly. Borysh degen aýyr júk jáne bar.

Paýza.

Dúnıede alǵannan bergen baqytty deıdi. Sen jurtqa baryńdy berip júrgen adamsyń.

Bópejan kiredi.

Bópejan. Amansyń ba, qaınym?

Jaras. Salamatsyz ba, Bópejan? Al men júreıin.

Bópejan. Oıbaı-aý, men úrkitip aldym ba?

Sáýle. Jaras asyǵys eken.

Bópejan (astyrtyn). Sáýle búgin qyzmet babyn sóılespeıdi. Erteńge deıin kidirmeısiń be?

Jaras. Júristiń reti solaı boldy, Bópejan.

Aýdandyq partıa komıtetiniń jýyrda saılanǵan sekretary Nurqasym Eralın kiredi. Jasy alpysty alqyndyrsa da shıraq, minezi de aq jarqyn sergek adam.

Sáýle. Jaqsy keldińiz! Tórletińiz, Nureke.

Nurqasym. Tek júz kóriskeli ǵana kirdim. Raqmet.

Sáýle. Sonsha nege asyqtyńyz, joldas jas sekretar. Otyryńyz, áńgimeleseıik.

Bópejan. Búgin osy jurttyń bári asyǵys. Bireý qýyp bara ma?

Nurqasym. Osy kelinimniń tili tym bıazy. (Sáýlege). Otyrsaq sóılesetinimiz sharýashylyq qoı baıaǵy. Onyń aıaǵy kerildesýmen bitedi. Siz sekretar bolǵanmen, bir jaǵynan áıel degen atyńyz bar emes pe? Alystan keldińiz. Erli-zaıyptynyń arasyna esi ketken túsedi degen, úı ishińmen ońasha bir shúıirkelesip otyrmaısyń ba?

Jaras (yńǵaısyzdanyp). Iá, biz júreıik.

Nurqasym. Aıtatyn tek bir ǵana tilegim bar. Osy jýyq arada bizdiń aýdanǵa bir soǵyńyz. Ana joly kele almaı qaldyńyz. Bir qushaq máselem bar. Aldyńyzǵa úıe salam.

Bópejan. Qaınaǵa, Sáýleniń jasy kishi bolǵanmen qyzmet dárejesi úlken. Tym buıyra sóıleıdi ekensiz.

Nurqasym. Kelin qaraǵym, bular jańa bolǵan jas bastyqtyń sózin jyqpaıdy. Birer jyldan keıin ǵoı, bizdi keńsesiniń aldynda qańtaryp qoıatyny.

Jaras (kúlip). Siz qıada esken shynardaı tasty da jaryp ótersiz. Áı, sizdi qańtaryn qoıý qıyn bolar.

Sáýle. Jaraıdy, kelemin. Meniń de sizben aqyldasatyn biraz nársem bar.

Nurqasym. Odan da daýlasatyn deseńshi. Al myna oqymystyny ala ketem. Bul ózi maǵan kerek bop tur.

Sáýle. Siz oǵan ámirim júredi eken dep, tym qıynǵa sala bermeńiz, Nureke. Onyń óz jumysy da az emes.

Nurqasym. Táıiri, qyryqqa jetpeı qylshyldap turǵan jigitke qıyndyq degen sóz be eken. Al, kelem degen ýádeńizdi ustadym. Sondyqtan qoshtaspaımyn.

Jaras pen Nurqasym shyǵady.

Bópejan (astarly). Meniń bógetim bolǵan joq pa, Sáýle?

Sáýle. Joq.

Bópejan (syr tartyp). Ózi de bir kelisti jigit. Boıdaq kórinedi ǵoı.

Sáýle. Iá.

Bópejan. Bilim deseń bilim, kórik deseń kórki bar.

Sáýle (kúrsinip). Iá... Qaıratty, qajyrly adam.

Bópejan. Osynyń kelisi tegin emes qoı.

Sáýle. Ony qaıdan shyǵardyń?

Bópejan. Men bilmeıtin pále jerdiń astynda. Bárimizdiń basymyzda bar nárse... Nesin jasyrasyń?

Sáýle. Neni jasyryppyn?

Bópejan. Kózi qurǵyryń aıtyp tur ǵoı. Seniki áriden keledi-aý. Op-ońaı nárseni qıyndatpaı bir amalyn tappaısyń ba. Etegine namaz oqyp otyrǵan kim bar?

Sáýle (kúlip). Áziliń qalmaıdy-aý, Bópejan. Qýysty nárseniń qýanyshy bola ma? Meniń jaltaqtap ómir súre almaıtynymdy bilesiń ǵoı?

Bópejan. Qoparyla qulap qaıtesiń. Jurt qansha maqtaǵanmen yqylasyńa tatıtyn erkek bar ma búginde. Sen óziń bolǵan áıelsiń. Bilemin ǵoı. Qolyń qatty, bári-bip erkekke tizgin bere almaısyń. Sep ekeýmizge baı kerek emes, qatyn kerek.

Sáýle. Ne deseń, o de, biz báribir áıelmiz, Bópejan. (Shyǵady.)

Bópejan (jalǵyz). Áı bilmeımin, qansha jasyrsań da yqylasyń qatty qulaǵan túri bar-aý. Urlyqqa barǵyń kelmeıdi, jarıany kótermeıdi mundaı is. Túbi saǵan qıyn bolmasa, ne qylsyn.

Sapar(esik qatyp) Ruqsat pa?

Bópejan. Kire ber. Menen basqa eshkim joq bul úıde.

Sapar. Sizden basqa bireý bolsa tistep alar dep pe edińiz?

Bópejan. Unatpaı qaldyń-aý, qaınym. Bul úı maǵan da tonnyń ishki baýyndaı. Syrtqa sybys shyqpaǵanyn jaqsy kórem.

Sapar. Olaı bolsa osy áńgimeni qoısaq qaıtedi?

Bópejan. Sen jaqyn da bolsań órisiń basqa adamnyń. Mundaǵylardyń mán-jaıyn bile bermeısiń, dos bar, dushpan bar degendeı. Sáýle bolsa ańǵal, syryn búge bermeıdi. Etene jaqyny ózińsiń. Reti kelgende aqylyńdy aıtyp qoı.

Sapar (unatpaı). Aı, jeńgesi-aı, sol aqyl degen qurǵyr óz basyma da jetpeı jatyr-aý. (Qabyrǵaǵa súıeýli dombyrany alyp, sherte beredi.)

Bópejan. Jaqynyńa janyń ashymaı ma, shyraǵym-aý?

Aldabergen men Qudaıbergen kiredi. Aldabergen keıinirek qalyp, esikke qaıyrylyp sóıleıdi.

Aldabergen. Aıtpaqshy, Gúljan aınalaıyn, shoferge eshqaıda ketpe deshi.

Qudaıbergen. Kózdi ashyp-jumǵansha degendeı, kelip te qaldyq.

Bópejan. Sender kelseńder, asty boldyraıyn.

(Shyǵady.)

Aldabergen (sýmkadan bir shólmek konákty sýyryp). Káne, quıryq-baýyrmen bir-birden tastap jibereıik.

Qudaıbergen. Bizdiń Bópesh kórip qoıyp, ursyp júrmese...

Aldabergen. Biz oǵan kórsetemiz be? Maǵan senseń, boldy ǵoı.

Sapar. Jezde, óziń myqtysyń-aý?

Aldabergen. E, osal bolsam, Sáýledeı áıel alam ba?! (Telefon shyldyraıdy. Aldabergen júgirip baryp trýbkany alady.) Alo... ıá, keldi... A?.. jaqsy... (Trýbkany ilip, áldeneden sekem alyp.) Syrdekeń keletin boldy.

Qudaıbergen. Syrdaq?.. Ordabaev joldastyń ózi keletin boldy ma?

Sapar. Jezde, jańa ǵapa kúsheıip tur edińiz... Aldabergen. Ol kisi... Ol kisi bizdiń úıge' kele bermeýshi edi.

Qudaıbergen. Apyraı, biz de kele qalyp edik... Yńǵaısyz bolmas pa eken.

Sapar. Sasýlaryńa qaraǵanda birinshi hatshy myqty-aý deımin, sirá.

Qudaıbergen (elpildep). E, myqty kisi. Bizdiń oblysty súırep shyǵarǵan sol kisiniń ózi ǵoı.

Sapar. Qarap turǵansha ermek bolsyn. Aıtyńyzshy, Qudeke, qalaı súırep shyǵaryp júr?

Qudaıbergen (elp etip). Sen bilmeýshi me ediń? Aldyńǵy jyly qys qatty bolyp, jut degendeı... bizde mal qyryldy ǵoı. Sol kezde joǵary jaqtan bizdiń oblysqa Syrdekeńdi jiberdi. Bul kisi kele búkil oblysty aıaǵynan tik turǵyzdy. Taıly-taıaǵymyzdy qaldyrmaı maldy qýdy. Aldabergen ekeýmiz de barǵanbyz. Kóp maldyń aman qalǵany sol kisiniń arqasy.

Aldabergen. Iá, oblystyń abyroıyn japqany ras.

Sapar. Men onyń mundaı myqty ekenin bilgen joq edim.

Qudaıbergen. Joǵary jaqqa da ótimdi kórinedi. (Qupıa). Sákeńdi joǵarylatqan da sol kisi ǵoı. Qoı, biz turmaıyq.

Aldabergen. Iá... ıá... Ana jaqqa baraıyq.

Aldabergen men Qudaıbergen shyǵady.

Sapar. Bópejan men ápkeme birińdi qudaı, birińdi alla bilip bergen ǵoı. (Yńyldap dombyra tarta beredi.) Iá... bergen-aq.

Aljapqyshyn baılap, nan ılegen Gúljan ishke kirip, býfetten ydys-aıaq alyp jatady. Sapardy kórip oılanyp qalady. Bir jasyryn syr aıtatyndaı naǵashy aǵasynyń qasyna keledi.

Gúljan. Sapar aǵa, Sapar aǵa.

Sapap. Ymm... nemene?

Gúljan. Sapar aǵa, men saǵan bir syr aıtaıyn. Eshkimge aıtpaısyń ba?

Sapar. Toqta, toqta, júgirmek. Ol qandaı qupıa? Býfetten shokolad urlap pa ediń? Endeshe maǵan para ber.

Gúljan. Men saǵan jón aıtyp tursam...

Sapar. Men de shyn aıtyp turmyn. Eger «para» degendi qylmys dep uqsań aýyz bastyryq dep ataıyq. Alym-berimge qazaqtyń jol-joralǵysy jetedi. Káne, qolyńdy ákel, ekeýmiz biriksek jymyn bildirmeı jiberemiz.

Gúljan (renjip). Men kishkentaı bala emespin, Sapar aǵa. Sen meni ylǵı mazaq etesiń.

Sapar. Solaı ma edi? Al, boıjetken, qulaǵym sende. Aıta ber.

Gúljan. Tiri janǵa aıtpaısyń ba?

Sapar (jan-jaǵyna qarap, yńǵaıly esh nárse tappaı). Kúı atasy Qurmanǵazydan qalǵan kári dombyrany tóbeme qoıyp ant etem.

Gúljan. Jaraıdy, mazaqtamashy. Sapar aǵa, anaý jańaǵy kelgen kisi bar ǵoı... Aty Jaras... Qalaǵa kelse, tek bizdiń úıge jetip keledi. Kirgen boıdan kózimen mamamdy izdeı bastaıdy.

Sapar. A?

Gúljan (kenet shoshynǵandaı). Oı! Búgin onyń nege sándengenin... Ol da...

Sapar. Já boldy... Mamańa kóılek kıgizbeıin dep pe ediń.

Gúljan. Sapar aǵa, bul qalaı bolady? Men qaıtem, a?

Sapar. Já-já. Túk te bolmaıdy. Ol seniń bos qıalyń. Ondaı nárse oılaýǵa saǵan áli erte.

Gúljan (basyn shaıqap). Shyn aıtasyń ba, Sapar aǵa?

Sapar (qushaqtap). Káne, bos qıaldy qoıalyq. (Ózine.) Má, mássála.

Syrdaq kiredi. Syrdaq Ordabaev degen kisińiz obkomnyń birinshi sekretary. Jasy alpysqa qaraı aıaq basqan, kópten jaýapty iri qyzmette júrgen tájirıbeli basshy. Ózin ustaı biledi. Ózgeni tyńdaǵanda, ár sózdiń astaryn aqtaryp, áriden oılap ishteı salmaqtap otyrady. Ózi de ár sózin ekshep, kóp maǵyna berip aıtady. Keıde tipti aq jarqyn, ashyq ta bola alady.

Syrdaq. A, baýyryńyz kelip, qýanyshty bop jatyrsyz ba, Dostanov joldas. O, Gúljan degen azamat ta osynda eken ǵoı. Káne, beri kel. (Gúljannyń mańdaıynan súıedi.) Bizdiń úıge kelmeı kettiń ǵoı? Bıbatsha jeńesheń ókpelep jatyr.

Gúljan. Mamam joqta qolym tımedi.

Syrdaq. Jeńesheń jalǵyz ǵoı. Kelip tur, Gúljan.

Gúljan. Kelemin, Syr aǵa.

Syrdaq. Mamań qaıda?

Gúljan. Úıde. Shaqyraıyp. (Shyǵady.)

Syrdaq. Men sizdi osy joly el aralaýǵa ala keteıin dep edim. Sáýle kelip qalǵan soń amalym bolmady. Biraq keler joly birge júresiz. Bizdiń oblystan jazatyn nárseler tabylady.

Sapar. Jazý jaǵyn ázir aıta almaımyn, al el aralap, et jeýge daıynmyn.

Sáýle kiredi.

Sáýle. Degendeı keldińiz, Syrdeke, kún demalys.

Syrdaq. Demalys degen bolyńqyramaı tur-aý.

Sáýle. Áıtse de búgingi kúndi bizge qıatyn shyǵarsyz?

Syrdaq. Qyzyǵyp-aq turmyn. Ózi tus-tustan bataryńyz eken. Biraq aýdanǵa júrip baram. Tek ózińizben sóılese ketetin bir másele bolǵan soń...

Sapar. Men bilsem, sypaıylardyń tilinde bul— shyǵa turyńyz degen sóz bolar. (Shyǵady.)

Syrdaq (kúlip). Til mamany ǵoı. Sózge júırik.

Sáýle. Otyryńyz, Syrdeke.

Syrdaq. Raqmet, Almatydaǵy habarlaryńyzǵa qanyqpyn. Sóıtip, sizdi olar kóndire almaǵan eken.

Sáýle. Sizdiń qol astyńyzdan shyqqym kelmedi.

Syrdaq. Biz sizdi qıaǵa ushyrǵymyz kelip edi, siz aınalsoqtap uıańyzdan shyǵa almaı qoıdyńyz-aý.

Sáýle. Aldymen uıalastaryma paıdam tımeı turyp, qıaǵa barǵanda kimdi qaryq qylam.

Syrdaq. Báse... báse... Uıańyzdyń ózine aýdaryp-tóńkere bastapsyz. Men tipti sizdiń sol áreketińizge túsine almaı jatyrmyn. Men kýrorttan kelisimen, sizdi Almatyǵa shaqyryp ketti. Jóndep sóılese de almadyq.

Sáýle. Bárimizdi qınap júrgen mal sharýashylyǵynyń jaǵdaıy edi. Endi baıqasam, mal baqqan sharýanyń jaǵdaıy da oılantpaı qoımaıdy eken. Kóp ózgeris, jańalyqtar kerek sıaqty. Ár nárseni qarmanyp júrgende bir jaqsylyqtyń ústinen tústim. Ryskeldi Narymbetovty bilesiz ǵoı. «Oısylqara» kolhozynyń predsedatel..

Syrdaq. Iá, bilemin.

Sáýle. Sol qysqa qaraı mal baǵýdyń tutas bir júıesin usynyp otyr. Sharýa jaıyn biletin-aq adam. Eger ony iske asyrsaq jut degen páleden qutylamyz. Ol úshin aldymen qurylys jumysyn myqtap qolǵa alý kerek. Men sol jumysty «Oısylqaradan» bastap otyrmyn.

Syrdaq. Odan ári qandap oıyńyz bar?

Sáýle. Kolhozdar bir kúılenýge kúılendi. Olarda qarajat bar, biraq tehnıka, materıal kemis. Mamandar da az. Al isteletin is ushan-teńiz. Eń aldymen mal sharýashylyǵynyń dárejesin, mádenıetin kóterý kerek. Ol úshin jańa kolhozaralyq úlken-úlken bazalar quryp, ony jaqsylap tehnıkamen qarýlandyrý kerek. Jurt jańasha mal baǵý ǵana emes, jańasha turmys qurýdy úırenýge tıis.

Syrdaq. Bul oıyńyz tamasha eken. Al biraq múmkindik she? Siz qolda bar múmkindikti eseptedińiz be? Osy selstroıdyń qolynan kele me? Úlken isti bastaý ońaı, bitirý qıyn. Siz osyny oıladyńyz ba?

Sáýle. Oblselstroıdyń deısiz be? (Esikke baryp.) Gúljan, Qunekeńdi shaqyryp jibershi. Men muny kóp oıladym, Syrdeke. Árıne, bul jalǵyz selstroıdyń jumysy emes, biraq, olar da biraz nárse isteıtin sıaqty.

Qudaıbergen (esikten). Ruqsat pa?

Sáýle. Beri kelińiz, Qudeke. Minekeı, múmkindikti selstroıdyń bastyǵy aıtsyn. Qudeke, qolda bar kúshimizben bıyl kolhozaralyq bes jaıylym ortalyǵyn salyp, sýlandyramyz degen joq pa edik?

Qudaıbergen. Iá! Solaı kelistik qoı.

Syrdaq. Sen qur sózdi qoıyp, qolynda qandaı kúshiń bar, sony aıtshy.

Qudaıbergen. Qoldaǵy kúsh sizge belgili ǵoı. Aǵash jaǵy azdyq etip tur degendeı... Biz qosymsha eki myń tekshemetr surap edik. Áli jaýap joq. Ekinshi toqsanda beriletin on samosvaldyń beseýin-aq aldyq. Taǵy da on surap otyrmyz. Endi ony kim biledi. Kisi qolyndaǵy nárse degendeı...

Syrdaq. Bos sózdi qoıyp, maǵan toq eterin aıtshy. Osy jumysty bıyl oryndaı alasyń ba?

Qudaıbergen. Ony endi kim biledi. Úzildi-kesildi aıtý qıyn. Joǵary jaqtan nusqaý bolsa... Demek degendeı...

Sáýle. Oryndaımyz, Qudeke. Eger keıbir oıymyz iske assa asyryp oryndaımyz.

Qudaıbergen. E-e, durys aıtasyz, Sáke. Árıne, kisi bilekti sybanyp kirisse. Ol...

Syrdaq. Siz aıtqan sózińizge oı júgirtesiz be, Qalqabekov joldas? Neńmen salasyń sonsha qurylysty? Jurttyń bergen ýádesimen salasyń ba?

Qudaıbergen. Men... úzildi-kesildi aıtqan joqpyn ǵoı. Endi bylaı... Sákeń aıtqasyn... Qural-saıman, jumysshy kúshi tapshy degendeı...

Syrdaq. Baryńyz, Qalqabekov joldas.

Qudaıbergen shyǵady.

Sáýle. Siz oǵan oıyndaǵysyn aıttyrmadyńyz ǵoı.

Syrdaq. Estigen joqpysyz jaýabyn? Sizdiń kóńilińiz úshin degen joq pa?

Sáýle. Joq, siz tizege salyp jiberdińiz.

Syrdaq (kúlip). Kóndim. Sizdiń aıtqanyńyz ras-aq bolsyn. Qaıran jastyq aryndy keledi-aý. Basshynyń biri aryndy bolsa, biri sabyrly bolǵany jaqsy. Siz keıde baıybyna barmaı qıǵash tartyp ketesiz. Árıne, ınısıatıva kórsetkenińiz ete durys. Biraq másele isti neden bastaýda. Qazirgi birinshi mindet — mal basyn jedel arttyrý. Endeshe ózge sharalardy qoıa turyp, eń aldymen sony qolǵa alý kerek. Al siz kelip osyndaı qyzý kezde sharýashylyqtyń qalyptasqan ádisin ózgertpek bolasyz. Joq, jastardy malǵa shaqyrý kerek. Talaı qıyndyqty jeńgen qazaq jastary bul qamaldy da alady.

Sáýle. Jastar... Jastar qıyndyqtan qashpas... Biraq sol jastyń bolashaǵyn nege oılamaımyz? Olardyń jalyndy jas jigerin, bilimin — mesheý eńbekke salsaq... qıanat bolmaı ma?

Syrdaq. Qıanat... Qıyndyqpen kúresý qıanat bolyp pa? Qaısymyz qıyndyq kórmedik.

Sáýle. Men qıyndyqty emes, eńbegińdi esh, jigerińdi qum qylatyn mesheýshilikti aıtamyn. Aldyńǵy jyly oblys biraz maldy qyryn aldy. Al mal sharýashylyǵy bul kúnde turǵanda biz juttan qutyldyq den aıta almaımyz. Qazir halyq sony túsingen sıaqty. Ken kolhozshynyń buǵan tózetin túri joq. Muny moıyndaý sizge de, maǵan da ońaı emes. Biraq, moıyndamasqa sharamyz joq.

Syrdaq. Baıqaımyn, siz basqa jaqqa tartyp ketip otyrsyz. Eger sizdiń sózińizge eretin bolsaq, sonda obkom¬om s jumysyn joqqa shyǵarmaqpyz ǵoı! Solaı ma? Munyń aqyr aıaǵynyń nege aparyn soǵatynyn oıladyńyz ba? Bul ózimizge ezimiz or qazý degen sóz. Meniń oıym basqa.

Sáýle. Al, meniń oıymsha jan aýyrtpaı eski dertti sylyp tastaı almaımyz. Eń aldymen bar kemshiliktiń, aıaqtan tartar kederginiń betin ashyp alaıyq. Nesin jasyramyz? Jáne kimnen jasyramyz. Men Ortalyq Komıtetke hat daıyndap jatyrmyn... İri másele kóterý kerek.

Syrdaq. Solaı... deńiz. Saıyp kelgende iri másele óz aramyzda bolyp júrmese neǵylsyn. Iá... ıá. Qandaı usynys jasaǵanyńyzdy sózińizdiń tórkininen tanyn turmyn. Degenmen tanysalyq. Bul endi ekeý ara sóz emes, dokýment qoı. Búroǵa soqpaı ketpessiz?

Sáýle. Bitirgen boıda sizge, aýdanǵa jetkizip berem.

Syrdaq. Jaqsy... Iá... Men sizdi áli de jete bilmeıdi ekem. Al, saý bolyńyz.

Sáýle. Alda talaı ómir bar. Bilise jatamyz ǵoı, Syrdeke. Men sizdi shyǵaryn salaıyn.

Ekeýi shyǵady. Sáýle, Sapar, Qudaıbergen, Aldabergen kiredi.

Sapar . Uıatty bilý kerek, ápkesi. Qyzmet jaıyn sóılesýge keńse degen qasıetti bosaǵa bar emes pe edi?

Sáýle. Keńsege qaratpaıtyn sharýalar bolady. Qudeke, anada kelisip pátýaǵa kelgenimiz qaıda? Siz ne dedińiz jańa?

Qudaıbergen. Úlken kisiniń aldynda qysylyp degendeı, sasyp qalǵanym.

Sáýle. Ekinshileı saspańyz, Qudeke. Tústen keıin ekeýmiz sol jumysqa qaıta otyramyz.

Qudaıbergen. Jaraıdy. Men júgirip baryp qaǵazdarymdy ákeleıin. (Shyǵady.)

Sapar. Bul netken asyǵystyq?

Sáýle. Asyqpasqa bolmaıdy, Sapar. Syrdekeń aryndyny sabyrly basshy tejep otyrady dedi.

Sapar. Nemene, shalǵaıyńnan ustatpaı keteıin dep pe ediń?

Aldabergen. Sáýle... Syrdekeńmen aralaryń qıǵashtap bara jatqan sıaqty. Oılasań qaıtedi? Ol kisiniń minezin bilýshi ediń ǵoı.

Sapar. Onyń qandaı minezi bar edi? Aldabergen. Qoly qatty. Ózime qarsy kelgen adamnyń qyr sońynan qalmaýshy edi. Erterekte ekeýmizdiń jolymyz bir túıisken. Sender onda jas edińder. Bul qaharyna alǵan adamyn aıamaı janyshtaıdy. Men sonda jaýapty qyzmetten qashyp, mektepti panaladym. Syrdekeń biraz shette júrip, bizdiń oblysqa qaıtyp keldi. Úlkeıip keldi. Biraq minezi ózgermegen sıaqty.

Sáýle. Iá... Syrdekeńniń ondaıy bar. Aldabergen. Soǵan qarsy kelmeı-aq qoısań qaıtedi. Ol ezimdiki ádil deıtin kisi ǵoı. Qor qyla ma den qorqam.

Sáýle. Ázir qoryqpaı-aq qoı, Aldeke. Ýshyǵyp bara jatqan eshteńe joq.

Aldabergen. Almatydaǵy qyzmettep beker-aqbas tartqan ekensiń. Sapar da sonda. Bul aranyń ózi mazasyzdaý bolyp barady ǵoı. Tynyshyraq jerge barsań... Qaıdan bileıin. Jazyqsyz qıanatqa ushyrap qalmasań... (Shyǵady.)

Sapar. Jezdemniń qaýpiniń jany bar ma, qalaı?

Sáýle. Jezdeń baıǵusty janyshtap tastaǵan ǵoı. Endi Syrdaqtyń betine týra qaraýǵa da qorqady.

Sapar. Jurttyń bári batyr bola ma, ápkesi.

Sáýle. Óz qolynan keleri bolmaǵan soń, ózgelerdiń eteginen tartpasa eken-aý tym qurysa. Jolyńda kóldeneń jatyp alatyny jaman ǵoı munyń.

Sapar. Saǵan jany ashyǵasyn aıtatyn shyǵar.

Sáýle. Dúnıedegi oılaǵanyń isher asyń men óz basyńnyń tynyshtyǵy bolsa, onyń jóni ońaı ǵoı. Al, biraq, izdegeniń kóptiń isi bolsa, boı tartyp qalýǵa bola ma?! Árıne, sen óz boryshyńdy ótep júrgen adamsyń.

Asqa shaqyrýǵa Gúljan kiredi. Biraq Sáýleniń sózin bóle

almaı esik aldynda turyp qalady.

Kitap arqyly myń san adammen syrlasasyń. Seniń sóziń jurtqa demeý. Senderge qyzyǵamyn... Men bir ǵalymdy bilemin. Almatyda akademıanyń bir tutqasyn ustap otyratyn-aq adam. Jyly ornyn, qyzyǵyn, bárin tastap, bes jyldan beri qý mekıen dalada otyr. Bizdiń dalaǵa alma, júzim egip jatyr. Sonyń bári kim úshin? Óz basynyń qamy úshin emes qoı. Ol qý dalaǵa jan berýge kelgen. Qolyna shyraq ustap kelgen adam. Bárimiz sondaı bolsaq.

Sapar(aqyryn). Ol kim? Jaras pa?

Gúljan. Sol. Sol! (Júgirip shyǵyp ketedi.)

Sáýle. Gúljan bárin estip turyp pa edi?

Sapar. Ol bárin bilip júr.

EKİNSHİ BÓLİM

«Oısylqara» kolhozy. Alysta eski aýyl kórinedi. Berirekte jańa qurylys. Qabyrǵasy qyltıyp kele jatqan úlken úıdiń buryshy. Bir shette úıshik. Bul qurylys keńsesi. Ár jerde bórene, beton plıtkalary. Erteńgi mezgil. Sáýle men Nurqasym áńgimelesip kele jatady.

Nurqasym. Siz meni alǵa salmańyz, Sáýle. Jaýyr atty jaldandyryp almaı báıgege qospas bolar. Taıpaqovtan qalǵan muranyń jaıyn jaqsy bilesiz. Men sol jaýyrymdy jalaı turaıyn.

Sáýle. Siz aýdandyq partıa komıtetiniń sekretarysyz, joldas Eralın.

Nurqasym. Aý, sol artta qalǵan aýdannyń sharýasyn jóndemesem erteń Eralınniń jon terisip sypyrasyńdar ǵoı. Osy qystan maldy ázer alyp shyqtyq, siz birden irige silteısiz. Tym bolmasa esimizdi jıyp, el qataryna kelip alaıyq.

Sáýle. Siz Taıpaqovtyń kemshiligin sol Taıpaqovtardyń ádisimen jóndemek bolasyz. Basynan jaýyrdy jaba toqýǵa úırenip ketseńiz...

Nurqasym. Men ózi tıanaqty sharýanyń adamymyn. Az da bolsa ár istiń nátıjesin kórgim keledi. Al, sizdiń oıyńyz...

Sáýle. Siz endi saıası basshy boldyńyz, Nureke. Sharýashylyqqa da, basshylyqqa da úlken ózgeris kerek ekenin oıladyńyz ba?

Nurqasym (ózgerip, baısaldy qalypqa túsip). Ǵafý etińiz, Sáýle. Syrdaq shynymen sizdiń usynysyńyzdy qoldaıdy dep oılaısyz ba? Ol juttyń zardabyn joıyp, sharýashylyqty kóterdim dep joǵarydan maqtaý alyp jatqanda, siz onyń túbi shıki, isti basqasha qolǵa alý kerek deısiz.

Sáýle. Durys aıttyńyz.

Nurqasym. Endeshe, Syrdaqpen ustasýdyń sáti osy tus emes qoı.

Sáýle. Siz de jyryndy bop qalǵan ekensiz ǵoı.

Nurqasym. Kári kisi ákki bolady, Sáýle. Tasy órge domalap turǵan adam ǵoı ol. Aryndynyń aldyna shyqpa degen bar. Kúsh te sonyń jaǵynda.

Sáýle. Iá, onyń ústine dáleli de kem soǵyp jatqan joq. Biraq men dál osylaı isteýim kerek. Bolmasa bul oryndy basqa bireýge bosatyp berýim kerek.

Osy «Oısylqara» kolhozynyń predsedateli Ryskeldi Narymbetov pen buryn osy aýdanda aýpartkomnyń birinshi sekretary bolǵan, qazir obkomdy saǵalap júrgen Ádilǵazy Taıpaqov keledi. Ekeýi qurdas — qyryqta, biraq eki túrli. Maıdanda bir qolynan aırylǵan sholaq Ryskeldi — qynaýly taramys qara. Ádilǵazy — erte tolysqan, oǵan mańyzdylyǵy qosylyp, túrin ájeptáýir kekse qylyp kórsetedi.

Ryskeldi. Sáke-aý, júdá, shaıǵa qaramaı ketip qalypsyz.

Sáýle. Boı jazýǵa shyǵyp edim, Ryseke.

Nurqasym. Á, kimdi aıtsa sol keledi dep, Taıpaqov joldas ta kelip qalǵan eken.

Ryskeldi. Talaı dám tatqan jeri emes pe, eski bastyq bizdi umytpapty.

Ádilǵazy (Nurqasymǵa). Meni maqtap jatpaǵan bolarsyz.

Nurqasym. Astapyralla, «kórip keliń» bar ma, ony qaıdan bildiń, Ádilǵazy qaraǵym?

Ádilǵazy. E, bar páleni ketken adamǵa úıip-tógetin eski ádet emes pe?

Nurqasym. Jalǵyz men be desem, óziń de sóıtýshi me ediń?

Ádilǵazy. Biraq ázir asyp bara jatqan esh nárseńizdi kóre almaı turmyz-aý.

Sáýle. Siz bes jyl basqardyńyz osy aýdandy, al bul kisiniń bolǵanyna bes-aq aı. Sabyr etińiz. Siz maǵan bir nárse aıtaıyn dep pe edińiz?

Ádilǵazy. Qala jaqqa qaıtyp bara jatyr edik. Syrdekeń sizge jolyǵa ketem dep...

Sáýle. Qazir kelem.

Ádilǵazy. Ol kisiniń ózi osylaı kelip qalar. Men habarlaıyn. (Shyǵady.)

Ryskeldi. Jańa osylaı kele jatyp, Taıpaqov maǵan biraz áńgime aıtty. Ordabaev joldas bizdiń osy isimizdi unatpaıdy deı me, qalaı?

Sáýle. Múmkin.

Ryskeldi. Áýeli jurttyń betin burý qıyn bolyp edi. Endi qaýym bolyp úlken iske nıet qylyp otyr... Sonda qalaı bolǵany?

Sáýle. Oılandyńyz ba? Ózińiz ne deısiz buǵan?

Ryskeldi. Men oılap bolǵanmyn. Ryskeldi, júdá, jalǵyz qoly julynyp shyqqansha osy istiń pushpaǵynan aıyrylmaıdy.

Sáýle. Al, siz ıe der edińiz býǵan, Eralın joldas.

Nurqasym. Myna sholaqtyń sózi súıekten ótip ketti-aý. Biraz aqysyn ańdap kereıin dep edim. Sirá meni de qatarlaryńnan qaldyratyn túrleriń joq. Bolsyn solaı. Al, men, júreıin. «Jańa joldyń» basqarmasyn ornynan alyp, shý bolyp jatyr ǵoı. Kútip qalǵan shyǵar. (Shyǵady.)

Ryskeldi. Bizdiń jańa hatshy da qý bolyp alǵan. Bastyqtar men ókilderden aýlaq júrgendi jaqsy kóredi.

Sapar kiredi.

Sapar. Alyp qurylystyń erlerine sálem!

Ryskeldi. Qurylysqa keldiń be, Sapar?

Sapar. Eger myna úńireıgen eki shuńqyr men qabyrǵasy qyltıǵan bir úıdi qurylys desek — qurylysqa keldim.

Sáýle. Aldymen úıdiń irgesi qalanady, Sapar.

Sapar. Uqtyrdyńyz, ápkesi. Qarsylasar halim joq.

Ryskeldi. Hat jazam ba dep oılap júr edim. Endi eziń kezdesip qaldyń, Sapar. Seniń romanyńdy túgel oqyp shyqtym.

Sapar. Apyr-aı, shydamyńyz jetti me, soǵan?

Ryskeldi. Joq, júdá, qyzyq kitap. Biraq meniń bir daýym bar. Sen sonda starshınanyń obrazyn teris jasaǵansyń. Soǵysta meniń ózim starshına boldym.

Sáýle. Al, jazýshy joldas, oqýshymen betpe-bet kezdestiń. Shydap kór.

Sapar. Áı, qaıdam. Starshına degen soldatty shómishten qysatyn qý edi. Siz endi kolhozshylardy eńbek-kúnnen qysyp júrmeseńiz...

Ryskeldi. Jo-o. Starshına degen oqtap tasalanyp júrgen qý emes. Soldatqa tamaq beretin de, oq jetkizetin de sol. Júdá, kıindiretin de sol. Mektepke baratyn balany anasy qandaı baptasa, starshına soldatty sondaı bap - taıdy. Komandır soldattyń ákesi bolsa, starshına sheshesi. Balanyń salmaǵy ákeden góri sheshege kóp túsedi. Sep kitabyńdy qaıta bastyrǵanda osy syndy esker. (Shyǵady.)

Sapar. Álgi oqymystyny kórdim. Maǵan esh nárse demedi. Biraq seni izdep kelgen sıaqty.

Sáýle. Osynda kelip pe?.. Á-á, maqalasy jaıly bolar.

Sapar. Qandaı maqala?

Sáýle. Ol bizdiń oblystyń paıdalanylmaı kele jatqan múmkindigi jaıynda úlken maqala daıyndap júr. Sopyń tezısterin aqyldasýǵa maǵan jiberipti.

Sapar (kekesinmen). Demek, seniń pikirińdi ǵylym jolymen dáleldemek qoı.

Sáýle. Ol da óz jumysy az bolǵandaı jurttyń rızyǵy úshin otqa túsip júr. Ǵalym ǵana emes, úlken azamat ol.

Sapar. Bir tuıyqqa tirelip turǵan túriń bar, ápkesi. Baıqaımyn qıyn sózden attap óte almaıtyn sıaqtysyń.

Sáýle. Iá... Aýyr sózdi erteńge qaldyrǵan janǵa shıpa bolmaıdy eken. Baıǵyz sıaqty basyn qanatyna tyǵyp jezdeń júr. Ezdigi me bilmeımin, menimen ashyp sóılesýge de bata almaıdy.

Sapar. Sol ezdigi me, álde kishipeıil momyn adamnyń erligi me? Sony oılap kórdiń be?

Sáýle. Bilmeımin. Jezdeń ekeýmizdi tarazynyń eki basyna tańyp qoıǵan sıaqty. Meniń mártebem joǵarylaǵan saıyn, bul baıǵustyń arýaǵy tómendeı beredi. Sol úıdegi erkek ózi ekenin umytyp ta ketken.

Sapar. Qolyń qatty ǵoı. Yryq bermegen shyǵarsyń.

Sáýle. Qajyrsyz erkekti qaıraǵanmen ne shyǵady.

Sapar. Jaqsy áıel jaman erkekti er etedi deıdi qazaq. Áı, shyn súımegensiń ǵoı.

Sáýle. Sen nemene, kemelińe kelip alǵan soń ótkenniń bárin umytyp ketkensiń be?

Sapar. Myna sózińdi uqpadym, ápkesi.

Sáýle. Sen kóp nárseni uǵýdan qalyp barady ekensiń. «Shyn súımegensiń ǵoı». On jeti jasar jetim qyz, arqasynda inisi bolsa kimdi tańdaıdy? Meniń-mahabbat izdeıtin, qyzyq qýalaıtyn kezim bolyp pa edi? Joq. Men oǵan áıel bolyp yntyqqanym joq. Ol maǵan aǵa sıaqty edi. Múmkin meniń osaldyǵym shyǵar.

Sapar. Seniń bul syryńdy bilgen joq edim.

Sáýle. Sen kóp nárseni bilgen joqsyń. Men turmysqa shyqqan soń soǵys bastaldy. Zavodta kúnine on tórt saǵat jumys istep, mynaý alaqannyń kúldirep qany shyqqanyn da kórgen joqsyń sen. Odan aýdanǵa jiberdi. Kúıeýleri maıdanǵa ketken áıelderdi jumysqa qýyp, olardyń shyryldaǵan balalaryn qoıarǵa jer tappaı esimnen tanǵanymdy, qysta qyrylǵan malǵa shashymdy julyn bererdeı bop alas urǵanymdy da kórgen joqsyń. Obkom sekretary ápkeń bar. Turmysy jaqsy. Az kún qonaq bolyp ketesiń. Seniń kóretiniń sol ǵana. Meniń jumystan basqa alańym bolyp pa edi? Azdy jetkizem, joqty bar qylam dep azapqa túskenimdi, dókirlerden sóz estip, jalaqordan japa shegip túni boıy jylap shyqqanymdy da eshkim kórgen joq. Meni keıde erkekten beter qatal deıdi jurt. Múmkin men ózimdi kóz jasyma sýaryp qataıǵan shyǵarmyn.

Sapar. Kóńilińdi basshy, ápkesi.

Sáýle. Áne, Syrdaq kele jatyr. Obkomda tosýǵa shydamaǵany... tegin kelis emes. Ol bir qyńyraısa, qatty ketedi. Sol kúreste maǵan súıenish bolatyn kim? Aldabergen be? Joq. Otyr áne shań boraǵan qý dalada. Óz basynyń qamy úshin kelgen joq ol munda. Maǵan kúsh beretin, qýat beretin sol. Meniń uıyqtap jatqan sezimimdi oıatqan, tereńimdi tebirentken de sol. Jurt ósek qylatyn shyǵar. Ózi músápir kimdi túsinedi. Al, birge ósken muńlyq jazýshy, sen nege túsinbeısiń?!

Sapar. Keshir, ápkesi. Seniń aıyptaýshyń men emespin. Iá... Biraq maǵan qaraǵanda seniń kúniń jaqsy eken.

Sáýle (aptyǵyn basyp). Saǵan ne boldy?

Sapar. Seniń eń bolmasa qaıǵy, qasiretiń, talpynatyn talabyń bar ǵoı. Kókiregińde otyń bar. Al, men bolsam qańyrap bosap qalǵan ydystaı bir halge tústim.

Sáýle. Seniń de sondaıyń bar ma edi? Shyǵarma jaz.

Sapar. Jazarymdy jazyp boldym-aý deımin. Jynynan aırylǵan baqsydaı bop júrgen adamnan ne suraısyń.

Sáýle. Saǵan da qıyn bop júr eken ǵoı, balaqaı. Kel, otyrshy. El aralap ómir kórseń qaıtedi? Taǵy da jazyp ketersiń.

Sapar. Men maıdanda boldym. Qazaq: «kemedeginiń jany bir» deıdi. Soldattarmen janym da, qanym da bir edi. Solar týraly jazdym. Endi elden bólinip qalǵan sıaqtymyn. Bólekpin. Qur syrttan baqylaǵan nárse boıǵa sińbeıdi eken. Iá... Kóppen birge basym aýyryp, baltyrym syzdamaı turyp jaza almaımyn. Jurttyń kózine bir tamshy jas keltirý úshin ózim on qaıtara jylaýym kerek, ápkesi. Átteń, seniń kókiregińdegini maǵan berse...

Sáýle. Dostan tuqymysyń ǵoı. Baryńdy sarqyp bermeseń, kóńiliń kónshı me?

Paýza.

Er jetkensiń tútinimiz bólinip, alystap ketippiz-aý, Sapar. Azǵana ýaqyt meniń qasymda bolsań qaıtedi? Bir qalt etkende ózimizdiń aýylǵa baraıyq. Osy aradan jaqyn ǵoı. Saǵıra jeńesheń esińde me?

Sapar. Nege esimde bolmasyn? Meni kórgende: «paqyrshylyq túsip júr ǵoı basyńa, qazynanyń úıi ata-anadaı qaıdan bolsyn» dep kózine jas alyp, kúlshe nanyn qoınyma tyǵyp jiberetin. Bes balanyń aýzynan jyryp berýshi edi.

Sáýle. Qartaıypty. Seni suraıdy.

Sapar. Men aýylǵa barmaǵaly biraz bolypty-aý. Raýshan bar ma?

Sáýle. O da aýylda. Eki balasy bar. Mektepte oqytýshy.

Sapar. Ekeýmiz birge oınaýshy edik.

Bópejan kiredi.

Bópejan. Aǵaıyndy qońyr qaz, elden oqshaý ne qyp otyrsyńdar?

Sáýle. Búginde ózi sırek kezdesetin bolyp turmyz ǵoı.

Bópejan. Tań atpaı turyp jetipsiń. Basqarmanyń áıeli seni shaıǵa tosyp otyr ǵoı.

Sáýle. Qazir baramyz. Óziń de júrmeısiń be, Bópejan?

Bópejan. Men shaıǵa qanyp keldim. Bizdiń álgi Qudysh qaıda?

Sapar. Júr edi ǵoı osynda. Jarlyǵyńyz bolsa men jetkizeıin.

Bópejan. Páli, Qudyshpen aramyzǵa tilmash keregi joq.

Sapap. Ǵafý etińiz. Al, ápkesi, júr. Soldat urysqa kirerde tamaqqa toıyp alý kerek. Mundaıda júz gramnyń da zıany bolmaıdy. (Shyǵady.)

Bópejan. Sáýle, Sapar ne dep ketti?

Sáýle. Sapardyń minezin bilmeýshi me ediń?

Bópejan. Men senderdiń isińe aralaspaımyn ǵoı. Biraq bir soıqannyń bolaryn ishim sezedi. Syrdekeńmen aralaryń qıyndap bara ma, qalaı?

Sáýle. Qyzmet babynda qaqtyǵys bola beredi. Qaıda barar deısiń?

Bópejan. Aılas qatyn muńdas degen. Seniń de edáýir qınalyp júrgenińdi baıqaımyn. Shynyńdy aıtsaıshy.

Sáýle. Qınalyp júrgenim ras. Bópejan-aı, onsyz da qıyn isti qıyndatyp tur ǵoı.

Bópejan. Sáýle, saǵan bir qurbylyq aqyl aıtqym kelip edi. Tilimdi almasań da qaperińde júrsin. Tyńdaımysyń?

Sáýle. Nege tyńdamaıyn, aıt, Bópejan.

Bópejan. Kúıeýiniń arqasynda alshańdaǵan qatyndardy da kórip júrmiz. Bir áıel qaıratty bolsa sendeı-aq bolar. Ataǵyń da, bagyń da bir basyńa jeterlik. Saý basyńdy saýdaǵa salyp, qaı-qaıdaǵy qıynǵa urynyp qaıtesiń?! Daý-damaıdy erkekterge berip-aq qoımaısyń ba?! Júrsin ózderi basy qatyp.

Sáýle. Bak, emes, borysh deıdi munyń atyn. Keıde qabyrǵam qaıysyp, belim talǵandaı bolady. Biraq kóptiń úmiti men muqtajy moınyńda bolsa, men áıel edim dep qalaı jolǵa tastap ketesiń.

Bópejan. Árkimniń ýaıymy ózinde. Bir kisi kimdi jarylqaıdy. Erteń basyńa bult aınalsa, qasyńnan tabylatyn dosyń az bolady. Qyzyq kóretin kezińdi azapqa salyp, Syrdaqtarmen ustasqansha, azǵantaı dáýrenniń raqatyn kórseıshi. Eki aınalyp kelmeıdi bul jalǵan.

Sáýle. Ózi arqalaıtyn júkti ózgege artý — báribir urlyq. Urlyqtyń raqatyn kórgen adam bar ma, Bópejan?

Bópejan. Endeshe óziń bilesiń de. Biraq osy talastaryńa Qudaıbergendi beker aralastyrdyń. «Eki arada shybyn óledi» dep osyǵan Qudaıbergenniń kirisetin oraıy joq edi. Ózi tinti til alýdy qoıyp barady.

Sáýle (kúlip). Qol astyńnan shyǵyp bara ma? Qudekeńniń bizge paıdasy az bolyp júrgen joq. Ol úshin qam jemeı-aq qoısaıshy, Bópejan.

Bópejan. Páli, men nege qam jemeımin?! Sep óziń bolǵan áıelsiń. Óz qyzyǵyń ózińde. Al, meniń úmit artyp, súırep júrgenim Qudaıbergen. Jasyq ta bolsa, sony boldyram ba dep júrmin. Endi kelip seniń.qurbandyǵyńa bere salmaqpyn... Joq, pe de bolsa ózińmen bol. Qudaıbergendi qystyrma bul araǵa.

Sáýle. Qolyńdaǵy myna sýmkań emes, o da adam ǵoı. Onyń da óz oılaǵany bar shyǵar. (Shyǵady.)

Bópejan (jalǵyz). Adam qylsań Aldabergeniń bar ǵoı. Sonyńdy jetistirip al.

Qudaıbergen kiredi.

Seni izdep júrmin ǵoı. Qaıda joǵalyp kettiń?

Qudaıbergen. Qurylys jaqqa baryp... Álgi Sákeń qaıda?

Bópejan. Sáýleni qoıa tur. Óziń beri kelshi.

Qudaıbergen. Bir nárse aıtaıyn dep pe ediń, Bópesh? Syrdekeń osylaı kele jatyr edi.

Bópejan. Al, káni, jumystaryń qalaı bolyp jatyr?

Qudaıbergen. Jumys deısiń be? E, sáti tússe degendeı... Bilekti sybanyp kirisip ketsek, kóp jumys bitiretin túrimiz bar. Ózi ánsheıin, boıkúıez degendeı... bosqa júrippiz ǵoı.

Bópejan. Meniń anadaǵy aıtqan sózim esińde me?

Qudaıbergen. Ol qandaı sóz edi?

Bópejan. Qosaq arasynda bosqa ketpe degenim qaıda?

Qudaıbergen. Esimde ǵoı. «Saqtyqta qorlyq joq» degendeı...

Bópejan. Páli! Saqtyǵyń sol ma, Sáýleniń yǵynda ketip barasyń. Ekeýi ustasqaly júr demep pe edim?

Qudaıbergen. Qoı. Úlken is bastaǵaly jatqanda. İske zıanyn tıgizbes. Úlken adamdar. Ózderi túsinisip degendeı.

Bópejan. Ustassa ana Sáýle ustasa bersin. Arystanmen alysatyn sende ne qaýqar bar. Óz jónińdi bil. Ádilǵazy aıtqan: birinshi men ekinshi syıysa almasa, ekinshi ketedi. Syrdekeń jolyna kóldeneń turǵan adamdy ońdyrmaıdy. Sáýlege siltegen shoqpar seniń basyńa kelip tısin demeseń, arańdy ajyratyp al.

Qudaıbergen. Apyr-aı, Bópesh-aı, aqyr zamandy tóndirip degendeı...

Bópejan. Áne Syrdekeń kele jatyr. Endi sonyń yǵyn ala ber. Ózim ol kisimen keıinirek sóılesermin. (Shyǵady.)

Qudaıbergen. «Bylaı tartsań ógiz óledi, bylaı tartsań arba synady» ...Apyraı, á!?

Syrdaq pen Ryskeldi keledi.

Ryskeldi. Syrdeke, sońǵy tórt jylda kolhozymyz, júdá, aýqattanyp aldy. Tek qoıdyń júninen ǵana eki mıllıon tabysymyz bar. Tozyǵy jetken jabýdaı qamys qaqyra, júdá, usqynymyzdy alyp júr edi...

Syrdaq. Sony bir qıratqaly tursyz-aý, á?

Qudaıbergen. Biz de bel sheship degendeı iske kirisip jatyrmyz. Ózi bar múmkindikti baıqamaı kelippiz. Boıkúıezdik degendeı...

Syrdaq ( Ryskeldige). Óte jaqsy, joldas Narymbetov. Siz «Oısylqara» kolhozyn aldyńǵy qatarǵa shyǵardyńyz.

Ryskeldi. Áli qaıda, Syrdeke.

Syrdaq. Kishipeıildigińiz ustap tur-aý. Sizge úlken senim kórsetkeli turmyz, joldas Narymbetov. Oqyǵan shyǵarsyz, gazetter Valentına Gaganova týraly jazyp jatyr qazir. Aýyl sharýashylyǵynda sonyń úlgisin siz bastańyz. Artta qalǵan kolhozǵa aýysyńyz.

Ryskeldi. Sonda qalaı bolǵany, Syrdeke?.. Azǵantaı qarajaty bar demeseńiz... Kolhozymyzdyń qaı sharýasy jetisip tur... Sharýanyń negizin jańartý kópten bergi armanym edi...

Qudaıbergen. Bular úlken jumysty endi ǵana bastap jatyr edi... Ryskeldi ketip qalsa...

Syrdaq. Sol jumysty basqa kolhozdan bastańyz. Erteń sizge tilshilerdi jiberem.

Ryskeldi. Apyr-aý... tájirıbeli basqarma deseńiz ana Daıyrbaev pen Táńirbergenov bar emes pe? Júdá, myqty kolhoz solardiki ǵoı. Bir jyl mursat berseńizshi. Sodan keıin qaıda jiberseńiz de baraıyn.

Syrdaq. Ol jónin biz bilemiz, Narymbetov joldas. Bul mańyzy zor saıası másele. Túsindińiz be?

Ryskeldi. Bul sózge men, júdá, túsine almaı turmyn. Bastaǵan isti tastap kete almaımyn, Syrdeke.

Qudaıbergen. Apyr-aı, bul kisi endi ǵana bel sheship degendeı...

Syrdaq. Bastaǵan isti basqalar bitiredi. Bizde ornyna adam tabylmaıtyn bastyq joq. Oılanyńyz.

Ryskeldi. Tabylsa qaıteıin. Júdá, bastyq bolmaǵan adam da ólmeıdi. Jeti balamdy jalǵyz qolymmen-aq asyraımyn.

Syrdaq. «Ashý alda, aqyl sońda». Asyqpańyz, oılanyńyz, Narymbetov joldas. Á... sizder maǵan Dostanovany shaqyryp jiberińizshi.

Ryskeldi men Qudaıbergen shyǵady.

Solaı... solaı. Osy jurt ne bop barady...

Syrdaq úıshiktiń esigine qaraı betteıdi.

II

Qurylys kontorynyń ishi. Onsha sándi emes. Stol, skameıka, oryndyqtar ǵana. Syrdaq aldynda jatqan Sáýleniń usynysyna úńilip, ár jerine belgi soǵyp oılanyp qalyp otyr. Sáýle kiredi.

Sáýle. Salamatsyz ba, Syrdeke. (Amandasady.) Sizdi bul aýdanǵa soǵady dep oılaǵan joq edim.

Syrdaq. Sizdiń usynysyńyzben jaqsylap tanysyp shyqtym. Shol ústi bolǵan soń pikirlese keteıin dep ádeıi soqtym.

Sáýle. Pikirińiz qalaı?

Syrdaq. Pikirińiz deısiz be? Ekeýmizdiń pikirimiz tym qıǵash bolmasa neǵylsyn. Men oblysty órge qaraı súıreımin dep álek bop júrsem, siz keri qaraı tartpaqsyz ba, qalaı?

Sáýle. Bul sózińizge men túsine almaı turmyn.

Syrdaq. Sizdiń túsinbeýińizge qaıranmyn. Ánekı anaý oblystar tyń kóterip, mıllıondaǵan put astyq berip, orden alyp jatyr. Al biz she? Barymyzdy kórsetýdiń ornyna joǵymyzdy aıtyp, taıaqqa jonymyzdy tospaqpyz ba? Bizdi súırep shyǵaratyn et pen jún emes pe? Bıyl salmaqty soǵan salyp, sonymen abyroı alamyz den jantalasyp jatqanda, siz kelip qaıdaǵy bir byqsyqty qoparmaqsyz. Álde sol úshin Ortalyq Komıtet arqamyzdan qaǵar dep oılaısyz ba?

Sáýle. Joq. Olaı dep oılamaımyn. Árıne, bizdi mańdaıymyzdan sıpamas, múmkin qatal synǵa da ushyrarmyz. Biraq sharýashylyqtyń negizin jańartpaı bizdiń tabysymyz baıandy bolmaıdy. Bıyl orden alyp, keler jyly taqyrǵa otyryp qalsaq qaıtemiz?

Syrdaq. Sizden góri meniń tájirıbem kóbirek bolsa kerek. Aýyr jyldary keıbir oblystardy proryvtan súırep shyǵarǵanymdy biletin bolarsyz. Endeshe erteńgi kúnniń aýyrtpalyǵyn maǵan qaldyryp, myna usynysyńyzdy qaıtyp alsańyz qaıtedi? Biz ózimizdi ózimiz shyǵyp beretin halge jetken joqpyz.

Sáýle. Ǵafý etińiz. Men óz pikirimnen qaıta almaımyn.

Syrdaq (tańyrqaı qarap). Solaı deńiz. Mal baǵýdyń qalyptasqan júıesin ózgertem deısiz. Bara-bara oblystyń astan-kesteńin shyǵararsyz, myna túrińizben. Joq. Onsyz da siz búldirgen isti jóndep alý ońaı bolyp turǵan joq. Bir ǵana kadr máselesin alyp qarańyzshy. Bir jolǵy saılaýda úsh aýdannyń sekretaryn qulatý degen ne sumdyq?! Jáne úsheýi de tájirıbeli sekretar bolatyn.

Sáýle. Olardyń ózderi qulady.

Syrdaq. Ózderi qulaǵany qalaı? Siz obkom usynǵan adamdardy etkize almadyńyz ba? Álde ótkizgińiz kelmedi me?

Sáýle. Ekeýi de bar.

Syrdaq. Demek, basqarýdyń ornyna jurtty óz betimen qoıa berdińiz. Endi sonyń nátıjesin de kórip otyrmyz. Taıpaqovtyń ornyna qoıǵan Eralınińiz — qolynan is kelmeıtin adam bop shyqqan joq pa! Aýdannyń kórsetkishteri byltyrǵydan áldeqaıda tómen.

Sáýle. Eralınniń kemshiligi — kóńilshektigi. Taıpaqov ylǵı ótirik aqpar bergen. Al, Eralın bolsa «keter adam ketti ǵoı, sońyna túsip qaıtem» dep sony áshkerelemeı júr.

Syrdaq. Men dálelsiz sózge senbeıtin adammyn. Ol jaǵyn tekserermiz. Al, siz búıte berseńiz oblysta súıenetin kadr qaldyratyn túrińiz joq. Jáne kótergen adamdaryńyzdyń sıqy... Joq, endi budan bylaı synalǵan jetekshi kadrlardy shashaý shyǵartpaımyz. Bul esińizde bolsyn.

Sáýle. Iá, siz úırenshikti adamdaryńyzdy shashaý shyǵarǵan joqsyz. Túsip qalǵan eki sekretardy basqa aýdanǵa jiberdińiz. Taıpaqovty obkomǵa aldyńyz. Qatty aıtsam ǵafý etińiz, Syrdeke. Soqyr kórgeninen jazbas dep, biz nomenklatýradaǵy qyzmetkerlerdi ǵana bilemiz. Alshysynan qoısaq ta, táıkesinen qoısaq ta solardy ǵana qoıamyz. Al olardyń keıbireýleri halyq qamyn oılaıtyn qaıratker emes, otyrǵan ornyn qorǵashtaıtyn toǵyshar bolyp ketkenin nege kórmeımiz?

Sapar (esik ashyp). Ǵafý etińizder. Sózderińizdi bóldim. Sáýlege bir-eki áıel kelip tur. Aýyldary alys eken. Qabyldap jiberseńizder qaıtedi?

Syrdaq. Eńbekshi adamdy kúttirin qoıýǵa bolmaıdy. Kirsin.

Sapar. Al, kire qoıyńyzdar.

Aısha men Bıkesh kiredi.

Sizder izdep kelgen Dostanova myna kisi. Ar jaǵyn ózderińiz aıta berińizder.

Aısha. Sizdi osynda degendi estip... sosyn ózimizdiń bir tilegimizdi aıtaıyq den kelip edik. Myna Bıkesh aıtsyn.

Bıkesh (uıalyp sheginshekteı beredi). Oı kógermegir, óziń aıtsaıshy.

Aısha. Aıtam dep julqynyp-aq kelgen joq pa ediń? Nesine tiliń baılanyp qaldy? Jep qoıar dep pe ediń, bu da ózimizdeı qatyn ǵoı.

Bıkesh. Ósh, tilińe terisken shyqqyr! Qatyny nesi, áıel deseıshi tym bolmasa.

Sáýle. Al, otyryńyzdar. Asyqpaı sóıleseıik.

Aısha (Bıkeshke). Áı, sep otyr. Men otyrsam sózimnen jańylyp qalam.

Sáýle (kúlip). Endeshe túregep turyp-aq aıta berińiz.

Aısha. Aıtsam ba, aıtsam: biz de kereń emespiz. Estip jatyrmyz. Obkomnyń sekretary — bir áıel kolhozshylarǵa jańadan úı saldyryp jatyr deıdi. Sol óziń shyǵarsyń. Bizge Dostanova dedi ǵoı, Bıkesh, a? «Oısylqaraǵa» jańa qala salyń beretin bopty dep jurt gý-gý etedi. Sodan bileıin dep kelsek ras eken. Áne gúrildetip jatyr.

Sáýle. Ras.

Aısha. Mine, óziń de ras dep otyrsyń. Ádilet qaıda sonda? «Oısylqaraǵa» úı salyp beresińder de, bizdiń «Sheńgeldi» dalada qala ma?

Sáýle. Sizderge de kezek keletin shyǵar.

Aısha. Ol kezek qashan keledi? Kezekti men kórseteıin: aldymen «Sheńgeldiden» nege bastamadyńdar? Bizdiń aýylǵa kóp kórgen joqsyńdar. «Sheńgeldiniń» qaqyralaryn kergende «Oısylqaranyń» úılerin zakaz dersiń. Asyqpa degeni nesi? Meniń baıym qalada istep júrgen jerinen: «Aýylǵa bar, aýylǵa bar» dep uran tastap osynda jiberdińizder. Jumsaǵanda jaqsy-aqsyńdar. Elge kelgesin elemeı qoıdy. Tórt jyldan beri jymyraıǵan bir bólmede turyp jatyrmyz. Óziń ozyq traktorshysyń, úı sura desem kúıeýim baspaıdy. Jasyq neme ǵoı. Bar aıtatyn syltaýy: jurttiki de bizden artyq emes deıdi.

Sáýle. Jón-josyq suratpaı birden kıip kettińiz, tanysyp qoıalyqshy.

Aısha. Biz seni syrtyńnan bilemiz ǵoı. Ákim bolyp alshańdap júrgen áıel kóp emes. Kórgennen-aq tanyǵam. Meniń atym — Aısha. Mynaý Bıkesh degen qatyn.

Sáýle. Sóıtip, menen úı daýlaýǵa kelgen ekensizder ǵoı.

Bıkesh. Iá, bizdiń de jurt qatarly jaqsy úıde turǵymyz keledi.

Aısha. Muny qoıshy. Bul aýyldyń keń balaq qatyny ǵoı. Men ózim kóp jyl qalada turǵan adammyn. Óziń de qyzmettegi áıelsiń. Ári jumys istep, ári úıdi qaraý de¬gen áıel sorlyǵa ońaı ma? Qazaqtyń erkegin bilesiń, úıge kelse qyl qımyldatpaıdy. Onyń ústine úı sıaqty úıiń bolmaǵan soń.

Sáýle. Ras, áıelge qıyn. Bala-shaǵańyz bar ma?

Aısha. Nege bolmasyn? Úsh balam bar. Mektepte oqyp júr. Al, myna qatynnyń alty balasy bar. Sońǵysyn emshekten bıyl aıyrdy. Meniń ózim qalada turǵan áıelmin. Keıde bir keshke qaraı kóńil kótereıin deseń oıyn-saýyq atymen joq. Kınosy da jóndi bolmaıdy. Tipti kóńilsiz.

Bıkesh. Oı, kók tigilgir, seniń-aq jeligiń basylmaıdy eken. Qurbym-aý, meniń ózim jalǵyzilikti áıelmin. Joldasym indibalıt, syrqat adam. Onyń tapqany ne bolsyn? Ózim denim saý, bilekti sybanyp jiberip sıyr saýsam, bireý qurly men de tabar edim. Biraq alty bala aıaqqa oralǵy bop jibermeıdi. Erkekke qalaı bala baqtyrasyń. Ol da qol qýsyryp qarap otyrǵan joq. Jurtty jarylqap jatqan kórinesińder. Bizge tym bolmasa bala baǵatyn úı nege saldyryp bermeısińder?

Sáýle. Qurbylarym, birden jarylqaıtyn kúsh mende joq. Biraq senderdi de oılamaı júrgen joqpyz. Al, balalar baqshasyn kolhoz qazir salýǵa tıis. Aýyldaryńa erteń baryp qaıtam. Sonda keńirek otyryp aqyldasarmyz.

Bıkesh. E, sóıtshi táńiri jarylqasyn.

Aısha. Aıttym ǵoı, áıel qasiretin áıel túsinbeýshi me edi?

Syrdaq. Sizderge artyq ýáde bere almaımyz, joldastar. Turǵyn úıdi kolhoz óz kúshimen salýǵa tıis. Úkimetke qarap aýyz asha berýge bolmaıdy.

Aısha. Neniń tıis, neniń tıis emes ekenin biz de túsinetin bolyp qaldyq, úlken kisi. Biz óz aqshamyzǵa salyp bersin deımiz. Ózimiz de qarap qalmaımyz, bilekti sybanyp kirisemiz.

Syrdaq. Endeshe basqarma nege uıymdastyrmaıdy?

Aısha. Aý, basqarmaǵa salsań onyń naýqany bitken be? Bir jaǵynan egini, bir jaǵynan maly, qoı qyrqý, pishen shabýy jáne bar. Onyń ústine kelistirip úı salatyn, sheber qaıda? Shyǵyndanyp, eńbek sińirip salǵasyn burynǵysha — qazaqpaıskı qylyp salǵymyz kelmeıdi. Kúshimiz bolsa — ónerimiz jetpeıdi. Siz jasyńyz úlken, zatyńyz erkek bolǵanmen, ana kisiniń qyzmeti úlken. Baıaǵy zaman emes, búginde saqalǵa qaramaıdy, qyzmetke qaraıdy. Úlken bolsańyz qaıteıin, ózi bilmeıtin iske tótennen kıligip, tilimdi qyshytqany nesi, ól de maǵan.

Sapar. Oıbaı, búldirdińiz, Aısha jeńgeı! Oblystaǵy naǵyz myqtyńyz osy kisi.

Aısha. Betim-aý, ne deıdi?

Bıkesh. Jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr-aı, tiliń súıreńdep... Uıat boldy-aý.

Sáýle. Oqasy joq. Syrdekeń ondaı usaq-túıekke, renjimeıtin kisi. Keshiredi ǵoı.

Aısha. Kórmegen soń bilmeı jatyrmyz, qaınaǵa. Endeshe osy tilegimizdi sizge de aıtamyz. Ekeýden ekeý jelkildep bosqa jeligip kelgen joqpyz. Kóp kolhozshylardyń sózi osy.

Syrdaq. Bul áli sheshilmegen másele, joldastar. Biz ózara aqyldasyp kórermiz. Saý bolyńyzdar.

Sapar. Mássala.

Aısha. Ibaı-aý, sonda... sonsha jerdeı sabylyp kelgendegi alyn qaıtqanymyz: «Kórermiz» bolǵany ma? Dáıekti bir nárse aıtpaısyzdar ma?

Syrdaq. Men sizderge ótirik ýáde bere almaımyn. Erteń Dostanova joldas baryp, kolhozdyń múmkinshiligine qaraı nusqaý beredi. Detsad máselesin de sonda sheshedi.

Sapar. Bir keliske «kórermiz» ben «nusqaý» da az emes. Endi myna Dostanovanyń eteginen aıyrylmańyzdar.

Aısha. Saý bolyńyz. Endi bar úmitimiz sende qaldy ǵoı.

Bıkesh. Táńir jarylqasyn, bala baǵatyn úıdi umyta kórmeńizshi.

Sapar. Ápkesi, býlardy seniń mashınańmen aparyp salaıyn. Mashınany qaıtaryp jiberem de, seni sol aýyldan tosam.

Sáýle. Jaqsy. Saý bolyńyzdar. (Sapar, Aısha, Bıkesh shyǵady.) Men erteń olarǵa ne deımin?

Syrdaq. Kórdińiz be? İs júzine kelgende qalaı eken? Sizdiń josparyńyzdyń bastalmaı jatyp kúıregeni osy. Bardy aıtýdyń ornyna joqty aıtyp, jurtty dúrliktirip, dáýkesterge jel beril júrsiz. Bul bul ma? Endi barlyq kolhozdardan aǵylyp kele bastaıdy. Álgi eki áıeldiń ózi alqymnan alyp qyryp kete jazdady.

Sáýle. Kónege, tozyǵy jetken eskige jurt endi shydamaıtyn bolǵan, Syrdeke. Búgingisin qanaǵat tutpasa — ol erteńgi ósýdiń, órleýdiń aıǵaǵy emes pe? Partıanyń keshegi jıyrmasynshy sezi kóktemgi nóserdeı aýany tazartyp, órisimizdi keńitin bergen joq pa? Qazir halyq tilegi qaýlap ósip keledi. El bolyp serpilip taǵy bir qıaǵa órleýdi nıet qylyp otyr. Kóptiń isin qyzǵyshtaı qoryp, halyqtyń tabanyna kirgen shóńge meniń mańdaıyma kirsin demeıtin adam el basqara almaıdy. Shirenip otyryp, syzdanyp ámir beretin kez ótip ketken.

Syrdaq. Já, maǵan el basqarýdy úıretpeı-aq qoıyńyz. Myna shashty basshylyq jumysta aǵartqanmyn. Qazir, qudaıǵa shúkir, synshy men aqylshyǵa kende emespiz.

Paýza.

Men siz týraly biraz oıladym, joldas Dostanova. Basqaǵa qatal bolsam da, sizge degende kóp keshirim jasadym. Talaı aǵat ketken jerlerińizdi elemeı keldim. Onyń sebebin ózińiz bilesiz, basynda sizdi osy qyzmetke usynǵan men edim. Al, siz maǵan súıenish bolýdyń ornyna ylǵı aldymnan shyǵýmen kelesiz. Endi bizdiń jolymyz qabysýdan ketken sıaqty.

Sáýle. Endeshe árqaısymyz óz jolyńyz úshin alysamyz da.

Syrdaq. Esińizde bolsyn, jurtty betimen qoıa beretin adam men emes. Sizge aıaýshylyq jasasam — osaldyq dep uqpańyz. Jumysqa kedergi bop otyrǵan obkomnyń basshylyǵyndaǵy alaýyzdyqty joıý úshin — biz eń batyl sharadan taıynbaımyz. Baıqańyz, ókinip júrmeńiz tek. ( Shyǵady.)

Sáýle (jalǵyz). Jalǵyz ǵana meniń ókinishim bolsa...

Jaras kiredi.

Jaras. Ordabaevpen uzaq sóılestiń ǵoı, Sáýlesh?

Sáýle. Jaras!.. (Býlyǵyp qalady.)

Jaras. Nemene? Qınalyp otyrsyń ǵoı. Álde Ordabaev aýyr sóz aıtty ma?

Sáýle. Aıamasqa bekingen sıaqty.

Jaras. Jáı, qoqan-loqysy bolar?

Sáýle. Joq. Ol sózdi bekerge ysyrap qylmaıtyn adam.

Jaras. Endeshe biz de alysyp kóreıik. Sen maldyń jaıyn aıtsań, men ysyrap bolǵan jerdiń baılyǵyn aıtyp, akademıa arqyly másele kóterem. Ondaǵylar meni biletin bolǵan.

Sáýle (súısine qarap). Kel, otyrshy. Seni de qyzmetińnen bólip daýǵa aralastyrdym ǵoı.

Jaras. Sen shyryldap otqa túsip júrgende, biz qol qýsyryp qarap otyrsaq, sonda kim bolǵanymyz. Sáýlesh! Sen úshin ǵana emes, ádilet úshin alysý boryshymyz emes pe?

Sáýle. Ádiletsizdikti kórseń zyǵyrdanyń qaınap ketedi-aý, seniń. Qoıshy Syrdaqty. Ia meni ıege izdediń?

Jaras. A? Ia, qýanyshty habarym bar edi. Renjip otyrǵan ústińnen shyqtym. Seniń aıtqanyń keldi. Dısertasıa akademıany shýlatyp jatsa kerek.

Sáýle. Solaı ma!? Súıinshiń moınymda, Jaras.

Jaras. Seniń kóńiliń, seniń qýanyshyń — sol ǵoı maǵan súıinshińniń úlkeni.

Sáýle. Kóńilim jabyrqap júdep qalyp edim. Sen keldiń de shaıdaı ashtyń. (Ózine.) Qasymda sen bolsań, tasqa soqsam da muqalarmyn ba!..

ÚSHİNSHİ BÓLİM

I

Syrdaqtyń dachasynyń qorasy. Qalyń kirpish dýalmen qorshalǵan. Úlken kári terektiń túbinde ashyq besedka. Qoranyń túp jaǵynan Syrdaq pen Ádilǵazy kele jatady. Ádilǵazynyń qolynda shelek, qarmaq taqqan eki-úsh quryq. Ekeýi áńgimelesip kele jatyr.

Ádilǵazy. Menimen biraz sóılesti. Dostanova áıel de bolsa tili ashshy adam ǵoı. Biraz ursyp ta aldy. Biraq ádilin aıtý kerek — ózi myqty basshy. Máseleni batyl jáne tez sheshedi dep jurttyń kóbi sol kisige baratyn bolypty. Siz de adam tanısyz ǵoı — túbi myqtap joǵarylaıtyn basshy osy bolar. Kolhozshylardyń arasynda da bedeli órlep kele jatsa kerek.

Syrdaq (Ádilǵazynyń qolyndaǵy quryqty alyp). Mynanyń qaltqysyn qysqa baılapsyń ǵoı. Sazap tústep keıin tereńge ketedi.

Ádilǵazy. Iá, ıá. Ol ezi tereńdi jaqsy kóretin balyq qoı. Aıtpaqshy, burynǵydaı sozbaqqa salyp júrmeımiz, Syrdekeńniń mazasyn almaı-aq, máseleniń kóbin osy kisiniń aldynan tyndyryp ketemiz dep jurt maqtaıdy eken. Qaıratty, jas adam emes pe, kadr máselesine de kóp ózgeris engizip kele jatyr. Tek aryny qattylaý...

Syrdaq. Ol senderdi ózderi qulady deıdi ǵoı.

Ádilǵazy. Siz ótkizgen konferensıalarda bir sekretar qulaǵan joq edi. Qaıdan bileıin, ne de bolsa óziniń, bir esebi bar shyǵar.

Syrdaq. Hmm... Jemge qurttap góri shegirtke jaqsy ǵoı. Bala kezimde ylǵı shegirtkemen aýlaýshy edim. Ana quryqty ákel.

Ádilǵazy. Shegirtkeni ózen jaǵasynan ustap alamyz ǵoı.

Syrdaq. Sen ekeýmiz qorbańdap shegirtke qýyp júrsek-aý.

Ádilǵazy. Men ustap berem ǵoı. Iá, tek, aıtpaqshy eshbir máselesi bolmasa. Ásip kele jatqan adamǵa onyń ózi úlken bóget bolýy múmkin. Siz aqyl aıtpasańyz...

Syrdaq. Qalaı? Sonda yqylasy shyn qulaǵan ba eken?

Ádilǵazy. Óziniń bir Bópejan degen qurbysy bar edi «Bar qyzyǵy alda turǵan qyz-qyrqyn emes, dáýreni bitip bara jatqan áıel sorly bir qulasa qatty qulaıdy ǵoı« dep kúrsinip otyr sol. Baldaı uıyp otyrǵan semásynyń shyrqyn buzyp almasa...

Syrdaq. Álgi oqymystyny shaqyrdyń ba?

Ádilǵazy. Jańa keldi, meımanhanaǵa túsken eken. Keletin boldy.

Syrdaq. Endeshe sóılese keteıin. Onyń maqalasynyń grankasy keńsede qalyp edi. Sony ala kelýdi umytpashy.

Ádilǵazy. Ózi tym batyl jazylǵan eken. Biraq arty úlken sózge aınalyp kete me dep qoryqtym. Árıne, endi kimniń yqpalymen jazylǵany kórinip-aq tur.

Syrdaq. Aıtpaqshy, oblselstroıdyń basshylyǵyn sen qolyńa al.

Ádilǵazy. Qudaıbergen she? Dostanova meni unatpaýshy edi. Syıysa alsam...

Syrdaq. Syıysasyń.

Aldabergen kiredi.

Ádilǵazy. Árıne, siz aıtqasyn... A-a, kelińiz, Aldeke.

Syrdaq. Iá, jumys qalaı, Aldabergen? Aldabergen. Mekteptiń jumysy tynyp tur ǵoı. Bir ǵana ekzamen qaldy.

Syrdaq. Densaýlyq qalaı. Óńiń júdeý ǵoı. Aldabergen. Shúkir. Jaman emes. Syrdaq (Ádilǵazyǵa). Sen bir jarty saǵat shamasynda soǵarsyń. Álgi grankany ala kel.

Ádilǵazy. Jaqsy. (Shyǵady.)

Syrdaq. Siz ben biz eskiden tanys edik. Ózi kórshi turyp kóp aralaspaımyz da.

Aldabergen. Siz jumys basty adamsyz ǵoı.

Syrdaq. Iá, qalaı, úı ishteriń tatý-tátti me?

Aldabergen. Shúkir, jaman emespiz.

Syrdaq. İshińizge búgip tursyz-aý, á. Ol áńgimeden men de beıhabar emespin. Áıel sizdiki bolǵanmen qyzmetker bizdiki. Sondyqtan da, bul jaı ǵapa másele emes. Ózińiz de oı júgirtken shyǵarsyz.

Aldabergen (tuıyq). Bizdiń úı ishimizde eshqandaı másele joq.

Syrdaq. Syrtqa sóz taramasyn deıtin shyǵarsyz. Onyńyz durys. Biraq jasyram dep júrip asqyndyryp alsańyz qaıtesiz, a?

Aldabergen. Onda zardabyn ózim tartarmyn.

Syrdaq. Men sizdiń úı turmysyńyzdyń buzylmaýyna tilektes adammyn. Siz kóz jumǵanmen ot basynyń tynyshtyǵy qaıtyp oralsa jaqsy. Biraq olaı bolmaı mı dep qorqam. Asqyndyryp alsaq sizge de, bizge de qıyn. Siz qazir der kezinde másele kóterseńiz, biz aldyn-ala tyıym salar edik.

Aldabergen. Joq. Men másele kótermeımin.

Syrdaq. Qalaısha kótermeısiz? Sonda búrkep qalam dep oılaısyz ba?! Joq. Sizge de jaqsy bolmas.

Aldabergen. Qorqaqty qýa berseń batyr bolar degen. Endi meni áýrelemeńiz, Syrdeke.

Úıdiń ishine Syrdaqtyń áıeli Bıbatsha shyǵady.

Jasy elýge jýyqtaǵan, toqtasqan, baısaldy kisi.

Bıbatsha. Kórshi kelipti ǵoı. Otyr. Aldabergen. shaı qoıaıyn.

Aldabergen. Joq, raqmet. Úıde qonaq bar edi. ( Shyǵady.)

Syrdaq. Osy jurtqa ne bolǵan? Ne bop barady bular?

Bıbatsha. Renjip tursyń ǵoı?

Syrdaq. Túsinbeımin. Jurttyń bári pysyq bop ketipti. Osylarǵa qaıdan jel bitip júr. Eń aıaǵy Aldabergenge deıin...

Bıbatsha. Keńesjannyń keshegi hatyna jaýap jazsaıshy. Áskerde júrgen bala úı ishin saǵynbady deımisiń?

Syrdaq. Sen jazǵan joqsyń ba?

Bıbatsha. Men jazyp júrmin ǵoı. Ákesiniń de bir eki aýyz jyly sózin estigisi keletin shyǵar.

Syrdaq. Iá, kópten hat jazbappyn-aý. Jumys degen de esti tandyryp...

Bıbatsha. Seniń tynysh bolǵan keziń bar ma osy? Úırenshikti jumysyń emes pe? Naýqan degende arqań qozyp ketýshi edi ǵoı.

Syrdaq. Talaı qyzý naýqannyń tusynda, kúndiz-túni uıqy kórmeı júrgende mundaı qajymaýshy edim... Qazir bári bilgish, árqaısysynyń basynda bir-bir jastar. Buryn jurt elpildep-aq turýshy edi, endi aıtqanyńdy oryndaǵannyń ózinde aldymen jelkesin k,asyn alady. (Bıbatsha kúıeýine tańyrqaı qaraıdy.) El basqarý qıyndap ketti. Arqa súıeıtin adam azaıyp barady, keıbireýin kishkentaı qyzmetten óz qolyńmen joǵarylatsań, erteń ózińe qarsy keletindi shyǵaryp júr. Kishkene yqtyryp alaıyn dep bireýine qolyńdy batyryp jiberseń, ózgeleri shýlap qoıa beredi. Bilmeımin, aıaqtan shalýshylar kóbeıip barady...

Bıbatsha. Seni joǵarǵy jaqtaǵylar biledi ǵoı. Járdem berer.

Syrdaq. Bilmeımin. Bilmeımin, solardyń ne oıy baryp? Osylaı tizginińdi bosatyp qoıa bere me? (İshten telefon shyryldaıdy. Bıbatsha ketýge oqtalǵanda, Syrdaq ornynan tez turady). Men ózim baram ǵoı.

Bıbatsha onyń izine tańyrqaı qarap tur. Sáýle kiredi.

Sáýle. Jeńeshe, úıińnen ashytqy tabyla ma? Qamyr qoıaıyn dep edim.

Bıbatsha. Sáýlemisiń-aý. E, nege tabylmasyn? Baǵyp otyrǵanymyz osy úı ǵoı, áıteýir.

Sáýle. Úıge bir qonaqtar kelip qonyp...

Bıbatsha. Seniń de keletin kúniń bolady eken ǵoı?

Sáýle. Sońǵy kezde ylǵı syrtta júrmin ǵoı. Bip jaǵynan Gúljan da syn tapsyryp...

Bıbatsha. Aı, sol ǵana bolsa ıgi edi-aý syltaýyn, Sózden syrt bolsam da Syrdekeńmen aralaryń sýyp bara jatqanyn sezem.

Sáýle. Ras, jeńeshe.

Bıbatsha. Sen tek kózdi baqyraıtyp qoıyn qalasyń-aý. Qýantyp tastadyń meni.

Sáýle. Sizdi aldarqatyp qaıtem, jeńeshe.

Bıbatsha. Sonda da bylaı túıe ǵyp aıtpaısyń ba... Iá... bala-shaǵa er jetip, óz jolymen ketti. Endigi baqqanym Syrdekeńniń qabaǵy ǵoı. Minezi qatty bolýshy edi. Qyzmeti solaı boldy ma, úı ishine syr ashyp kórgen emesti. Jańa biraz muńyn shaqqandaı boldy. Ózim tań qaldym. Sirá bu da qajıyn degen sıaqty.

Sáýle. Qaıdan qajysyn? Ol kisi bizdi sharshatyp tur ǵoı.

Bıbatsha. Senderdiń jumystaryńdy túsine de bermeımin. Biraq osy eneýińe pe jetpeıdi?

Sáýle. Jeńeshe-aı, meniń óz basyma kóp nárseniń keregi joq qoı.

Bıbatsha. Seni de jamandyqqa qımaımyn.

Syrdaq kiredi.

Qoı, saǵan ashytqy ákep bereıin. Úı arasynda úı joq. Ózara bir bas qosyp, shúıirkelesip otyrmadyq ta. (Shyǵady.)

Syrdaq. Kisi jiberem be dep otyr edim. Jaqsy keldińiz. Ózińiz de biraz oılanǵan bolarsyz. Erteń búroda ekeýmiz qaq jarylyn, jurtty eki jar qylmaıyq. Tútinimiz bir jerdeı shyqsyn.

Sáýle. Sonda?

Syrdaq. Anada daıyndalǵan qaýlyny yń-shyńsyz ótkizelik.

Sáýle. Endeshe men óz usynystarymdy tolyqtyra tústim. Kóp kolhozdyń bos jatqan jeri bar. Sol jerlerge jıyrma sovhoz uıymdastyrý kerek. Bul tek mal basym kóbeıtý úshin ǵapa emes. Jańa sovhoz kórshisine úlgi-ónege bolady, sharýashylyqty jańasha júrgizýdi úıretedi.

Syrdaq. Siz qansha qıaldasańyz da erkińiz. Biraq jaýapsyzdyqtyń da shegi bolý kerek. Eki sekretardyń bir búroda salǵylasyp urysqanyn kórgenińiz bar ma?

Sáýle. Kórmesek kóreıik. Talastan shyndyq týady.

Syrdaq. Siz tym árige kettińiz be?! Iá... Men basshylyqty biraz álsiretin aldym. Keıbir joldastar aýa jaıylyp, óz betimen ketip barady.

Sáýle. Ár qyzmetkerdi oısyz oryndaýshyǵa, pikirsiz quptaýshyǵa aınaldyrmaqsyz ǵoı. Kóp bolyp aqyldasyp qaýym bolyp sheshýdiń ornyna óz ámirińizdi ǵana júrgizbeksiz ǵoı.

Syrdaq. Oılap sóıleńiz, men óz ámirimdi emes, bul jerde partıanyń lınıasyn júrgizýshimin. Jáne esińizde bolsyn, qaltqysyz, qatal júrgizemin.

Sáýle. Siz partıa halyqtyń lınıasyn júrgizin otyrǵanyn oıladyńyz ba? Óz degenińizdi ótkizip, óz qalaǵan adamyńyzdy qoıa bermeı, solardyń aqylyna, solardyń qalaýyna salsańyz qaıtedi?

Syrdaq. Siz sonda obkomnyń basshylyq róline qarsy shyǵyp otyrsyz ǵoı?!

Sáýle. Oblystaǵy komýnıs ekeýmiz ǵana emes. Obkomnyń elý-alpys múshesi bar. Oblysta myńdaǵan komýnıser bar. Halyq ishinde qaýlap ósip kele jatqan jańa kúsh, ójet oılar bar.

Syrdaq. Sózińizdiń tórkinin ábden túsinip otyrmyn. Siz meni dıktator etip kórsetpeksiz ǵoı. Ol aıybyńyz darymaıdy. Men talqyǵa salmaı másele sheshken emespin.

Sáýle. Siz meni kóp nársege úırettińiz, Syrdeke. Buryn tipti ańqaý ekem. Iá, sizdi aıyptaý ońaı bolmas. Burynǵydaı emes, qazir máseleniń bárin talqyǵa salatyn boldyńyz. Biraq siz kim sóıleıdi, ne sóıleıdi, sopyń ózin kúni buryn belgilep beresiz. Aldymen ózińiz sheship alyp, sony da quptatasyz. Al, mundaı minez kóptiń oıyna óris bermeıdi, talabyna tusaý bolady.

Syrdaq. Sizdiń oıyńyzsha basshylyq degen, kim ne aıtady dep árkimniń aýzyna qarap otyrý ǵoı, shamasy. Joq. Bizdiń kúshimiz — tártip, qatal tártip.

Sáýle. Sanaly tártip bar da, bas qamy úshin baǵynyshtylyq bar.

Syrdaq. Siz eshkimniń ishine kirip shyǵa almaısyz. Qalaı baǵynsa da tártiptiń túbi bireý ǵana. Já, sońǵy ret eskertemin, eger ózińizge qas qylmasańyz, usynysyńyzdy qaıtyp alyńyz.

Sáýle. Joq. Ol kóptiń nıeti, kóptiń úmiti. Ony qaıtyp alýǵa meniń haqym joq. Esińizde bolsyn, men aıanbaı alysamyn. (Shyǵady.)

Bıbatsha kiredi.

Syrdaq. Aıbyný, yǵý joq... Osynyń bári ójettik pe? Álde, áldebir sengeni bar ma eken?

Bıbatsha. Álgi Sáýle qaıda? Ol maǵan kelip edi, shamasy sen renjitip jibergensiń ǵoı. Sáýle degen adam nyń ishi-baýyryna kirip turatyn meıirimdi bala. Zaty áıel emes pe? Soǵan nege qyńyraıa beresiń? Basynda ony kótergen joq pa ediń?

Syrdaq. Óz soryma kóterippin.

Bıbatsha. Syrdeke, men bilmeıtin mineziń bar ma? Aı, tym qattysyń-aý. Sen de bir jibimeısiń be?

Syrdaq. Ózim úshin qatty bolyp júr deısiń be?

Bıbatsha. Basqalar da jamap bolsyn demeıtin shyǵar. Ózge tursyn óz úı ishińe de aqyl salmaýshy ediń. Qazir jurttyń kózi ashyq, oı-órisi keń. Ókimetke jany ashıtyn jalǵyz sen emes shyǵarsyń. Solardyń sózine de qulaq assań qaıtedi?

Syrdaq. Sáýleniń sózine me?

Bıbatsha. Talastaryńnyń mán-jaıyna qanyq emespin. Biraq, Sáýleniń nıeti teris dep aıta almaımyn.

Syrdaq. Bıbish, sen baıybyna jetpeı aıtyp tursyń!.. Bul sirá eki adamnyń arasyndaǵy sóz emes sıaqty. Talastyń túbi tereń jatyr. Sodan qorqam... Eger mundaılar bel alyp ketse... Sonda bizdiń ne bitirip júrgenimiz.

Ádilǵazy men Jaras kiredi. Syrdaq Bıbatshaǵa kóz tastaıdy.

Ol túsinip, ishke qaraı ketedi.

Kelińiz, joldas Jansarın. Demalys kúni mazalaǵanyma ǵafý etersiz.

Jaras. Oqasy joq. (Ádilǵazy maqalanyń grankasyn Syrdaqqa beredi.)

Syrdaq. Sizdiń maqalańyzdy oqyp jatyrmyn. Jaras. Biraq áli jaryqqa shyqpapty ǵoı. Syrdaq. Redaksıa asyǵys dep tappaǵan bolar. Mundaı usynystaryńyzben eki-úsh jyl sabyr etseńiz de bolady. Bizdiń óz aramyzda da qıalshyldar joq emes. Siz muny Dostanovamen aqyldasyp jazdyńyz ba?

Ádilǵazy. Siz sol kisige jaqyn júretin sıaqty edińiz.

Jaras. Dostanova meniń asa qurmetteıtin, qadir tutatyn adamym. Biraq, bul araǵa ony aralastyrmańyz.

Meniń óz pikirim bar.

Syrdaq. Siz renjimeńiz, joldas Jansarın. Ózińiz bilesiz, sizdi akademıa ınstıtýtqa dırektorlyqqa usynyp otyr. Soǵan baılanysty bizdiń pikirimizdi surapty.

Ádilǵazy. Sondyqtan da bul kisi sizdiń jaǵdaıyńyzben tereńirek tanyspaq.

Syrdaq. Men óz pikirimdi aıtpas buryn sizdiń pikirińizdi bilgim keledi. Minekı, oqyp shyqtym. Shynymdy aıtsam qaıran boldym sizge. Sizdiń oblystyń aldynda turǵan sharýashylyq problemalarynan habaryńyz joq. Sóıte turyp batyl-batyl usynystar jasaısyz.

Jaras. Men paıdalanylmaı jatqan baılyqty aıttym. Árıne, ádil synmen qatty aıtqanym ras. Bile turyp aıtpasaq, kóre turyp kóz jumsaq, sonda ne bolmaq?

Syrdaq. Jerdegi bar baılyqty adam balasy bir kúnde paıdaǵa jaratsa — jumaq bolar edi. Árıne, ǵylym bolashaqty boljaýǵa tıis. Biraq, mynaý tek dana ǵylymı maqala emes. Siz bizdiń ishki daýymyzǵa aralasyp ketipsiz. Sondyqtan da, sizben talasatyn jerimiz kóp.

Jaras. Pikir talasy degen bola bermeýshi me edi? Meniń óz pikirimdi dáleldeýge kúshim jetedi.

Syrdaq. Pikir talastyrýyńyzǵa qarsy emespin. Biraq, aldymen bizdiń múmkindigimizdi tarazyǵa tartyp kórseńiz qaıtedi? Tek osyny esińizge salaıyn dep shaqyryp edim. Mine maqalańyz. Men redaktorǵa nusqaý bergen joqpyn. Ózińiz sheshińiz. Ýaqytyńyzdy alǵanyma ǵafý ótinem.

Jaras. Men ne de bolsa óz oıymmen, óz aqylymmen sheshem.

Syrdaq. Erteń erteńgilik maǵan taǵy bir soǵyp ketińizshi.

Jaras. Jaraıdy, saý bolyńyz. (Shyǵady.)

II

Sáýleniń úıiniń qorasyndaǵy baqsha. Sol jaq shette veranda. Oń jaqta stol. Oryndyqtar. Toqyma kreslo. İshten Aldabergen shyǵady. Jolǵa daıyndalǵan: qarynda plash, qolynda chemodan. Aýyr oıda. Júre túsip, artyna qaıyrylyp, qınalyp turyp qalady. Syrttan Gúljan kiredi.

Gúljan. Papa, papa.

Aldabergen (sasyńqyrap). A... Gúljanbysyń?..

Gúljan. Sen qaıda barasyń, papa?

Aldabergen. Men... Aýyl jaqqa baryp qaıtaıyn dep...

Ekeýi az ýaqyt únsiz turyp qalady.

Gúljan. Papa... Sen shynymen ketip barasyń ba?

Aldabergen (boıyn bılep). Ne aıtyp tursyń, balapanym? Men seni tastap qaıda ketýshi edim?

Gúljan. Papa, sen meni aldap tursyń ǵoı.

Aldabergen. Joq, balapanym. Men seni aldamaımyn. Biraq jaǵdaı solaı boldy.

Gúljan. Papa, men bala emespin. Túsinemin... Ekeýiń kelise almadyńdar ma?

Aldabergen (kóńili bosap). Balapanym... Bizdi qoıshy, tek... sen qaıǵyrmashy, kishkentaıym. Biz bir jónin tabarmyz-aý.

Gúljan. Bilmeımin. Ekeýiń nege bir-birińdi túsinbeısińder? Men keshe mamama qatty sóz aıtyn tastadym.

Aldabergen. Onyń beker bolǵan, balam. Mamań qazir onsyz da qınalyp júr. Ońaı deımisiń áıel adamǵa? Ol jamandyqqa barmaıdy. Ne de bolsa úlken bir sebebi bar shyǵar.

Sapar kiredi. Kolhozdan qaıtqan beti.

Sapar. Salamatsyń ba, jezde. A, Gúljan! Sálem, boıjetken, sálem!

Aldabergen (esh nárse sezdirgisi kelmeı). Aman-saý kelip qaldyń, Sapar. Aýyl unaǵan ǵoı ózińe. Óziń bir túrli túlep qaıtypsyń.

Sapar. Unaǵany ras. Balalyq shaqtyń áseri sıqyrly bola ma, men úshin áıteýir dala degenniń bir keremeti bar. Tipti saǵynyp qalyppyn. (Gúljanǵa.) Bazarlyq ákelmedi dep ókpeleme, boıjetken. Sen úshin naǵashymnyń bir taıyna en saldym. (Aldabergenniń jolaýshy shyqqaly turǵan túrin kórip, túsinip). A, Gúlim, meniń myna zattarymdy úıge apara qoıshy. Vanany da jaǵyp jibergeısiń. Joldaryń tipti shań eken. (Gúljan Sapardyń chemodany men plashyn alyp ishke kirip ketedi.)

Paýza.

Jolǵa shyǵar aldynda tize búgeıik. Otyr, jezde.

Aldabergen. Elge baryp, esimdi jınap almasam bolatyn emes. Aıypqa buıyrma, Sapar qaraǵym.

Sapar. Ashylyp sóılestińder me ózderiń?

Aldabergen. Dám-tuzymyz jaraspaǵan soń, qur sóz dáneker bola ma.

Sapar. Aı, osy jyǵyla ketetinińiz-aı. Osynyńyz ǵoı Sáýleniń kóńilin sýytyp júrgen.

Aldabergen. Jalpaqtaı bersem jaǵam ǵoı deýshi em. Bedeý yqylas kóńildi toıǵyzbaıdy eken. Sopyń bárin tym kesh túsinippin. Ózimnen basqa eshkimdi aıyptamaımyn.

Sapar. Iá... Tym bolmasa aralaryńdy ashyp almaı, d.il osy áreketińiz... Bul neǵylǵan dúdamal?

Aldabergen. Qolymnan kelgeni osy boldy. Endi meni toqtatpaı-aq qoı, Sapar qaraǵym.

Ryskeldi kiredi.

Ryskeldi. A, aman-saý kelip qaldyń, Sapar.

Sapar. Salamatsyz ba, Ryseke. Obkom jaǵynan ne habaryńyz bar?

Ryskeldi. Sákeń meni búroǵa shaqyryp edi. Syrdaqtan boldy ǵoı deımin. Kirgizbedi.

Sapar. O da kimniń ne aıtaryn bilip otyr ǵoı.

Ryskeldi. E, men onda aıtpaǵan sózimdi basqa jerde aıtpaıdy ǵoı dep me eken. Jo-o, aıtamyn. Ádil sózdi aıtpaǵanda, júdá, nesine erkek bop júrmiz.

Sapar. Búronyń bet alysyn bile almadyńyz ba?

Ryskeldi. Taıpaqov, júdá, jaırań qaǵyp shyqty. Soǵan qaraǵanda búronyń bet alysyn unatpadym.

Sapar. Men de Sáýlege ońaı bolmasyn sezip edim. Áıtse de osyndaı qıyn kezde sizdiń kelgenińiz durys bolǵan. Mundaıda kisiniń jalǵyz bolǵany jaman.

Ryskeldi. E, Sákeńdi qarasyz qaldyryp... biz de el emespiz be...

Bulardyń sózin tyńdap turǵan Aldabergen bir batyl sheshimge kelgendeı, chemodanyn alyp, nyǵyz qımylmen qaıtadan ishke kirip ketedi.

Sapar. Maǵan bir oı kelip edi. Júrińizshi, sony sizben aqyldasaıyn.

Syrttan Sáýle men Nurqasym sóılese kiredi.

Nurqasym. Siz renjı bermeńiz, Sáýle.

Sáýle. Syrdaqtyń usynysy qalaı ótip ketti?

Nurqasym. Ol árbir bolmashy nárseniń syrtyna qyzyl sózden bal jaǵyp beredi. Jurt baıqamaı jutyp jiberedi. Bylaı shyqqasyn ishinde pári joq ekenin ózderi de túsinedi.

Sáýle. Men oıymdy dáleldeı almadym.

Nurqasym. Minekeı, munyń beker. Seniń bir siltegenińnen qalmasa ol Syrdaq bola ma? Búginde jurttyń aýzy belgili ǵoı, sondyqtan da, men kisiniń sózinen góri kózine kóbirek qadalam. Syrdaqtyń kózinen úreı kórgendeı boldym. Ol tegin nárse emes.

Sáýle. Meni jubataıyn dep tursyz ǵoı.

Nurqasym. Adamnyń óz. qajyry bolmasa, bireý diń sóziniń medet bolǵanyn kórgenim joq. Al, Syrdaq bolsa túbiriniń bosap qalǵanyn ózi de sezedi... Biraq bylqyldap turyp-aq biraz jerge barǵysy keledi.

Sáýle. Nureke, siz qalaı oılaısyz... Jaras... Shynymen óz maqalasynan bezgeni me?.. Ol múmkin emes qoı, Nureke?.. (Nurqasym úndemeıdi.) Ol opasyzdyq qoı.. Joq, joq... Syrdaqtyń tap osy sózi jalǵan bolar. Seneıin desem dátim jetpeıdi. .

Nurqasym (tómen qarap). Syrdaq usaq ósektiń adamy emes. Al, men júreıin. Sáýle, sen demal. (Shyǵady.)

Sáýle (jalǵyz). Eki qolymdy baılap qoıǵandaı. Oh, dármensizdik jaman eken... Óstip, birte-birte jigerimdi kemirip, ıimdi túsirmek pe? Aıanyp qalǵan jerim joq edi... Endigi qalǵan az dáýrenim keldi kóshirem degen áýpildek sıaqty beker álek, nátıjesiz tartyspen ótse?.. Beker ótken ómirdiń ókinishi órtep júrse qaıtesiń?.. Beliń talǵanda demeý bolar adamyń bolmaǵany... Ah, Jaras... Jaras...

Verandadan shyǵyp qasyna Gúljan keledi.

Gúljan. Mama!..

Sáýle (uıqydan oıanǵandaı). A? Senbisiń, Gúljan?..

Gúljan. Mama... Kishkene qasyńa otyraıyn.

Sáýle. Otyra ǵoı, Gúlim.

Gúljan. Mama... men... men saǵan qatty sóz aıttym.

Sáýle. Iá... Biraq, sen durys aıttyń. Janǵa batatyn sózden kisi qashqanmen qutyla ma? Saǵan bárin ózim aıtýym kerek edi.

Gúljan. Joq, mama. Men artyń aıttym. Bilemin. Sen qınalyp júrsiń.

Sáýle. Senimen isim bolmaı ketipti-aý, balapanym, Adamnyń soqyr bolatyn kezi bolady eken... ıá... Sen maǵan qınalyp júrsiń deısiń. Ras, átteń, kisi beınetke tózer edi, tek sonyń zeınetin kórseń...

Gúljan. Sen baqytsyzbysyń, mama?

Sáýle. Azapqa túsip, janyń qınalsa — ol baqytsyzdyq emes, Gúlim. Al úmitiń aldansa, altyn degeniń tas bolyp shyqsa... eń jamany sol. Túńilý jaman...

Gúljan. Mama, men túsinem. Sen jaqsysyń.

Sáýle. Mamań jaqsy bola aldy ma, bilmeımin. Biraq sen jaqsy bol. Áıel bolyp, syrlasatyn qurbym bolǵan joq edi. Endi seniń esiń kirdi. Qana ber anańnyń syryna. Tek men jasaǵan qatege urynba. Ózińe de... maǵan da qatal bol.

Sapar kiredi.

Sapar. Májilisteriń bitti me, ápkesi.

Sáýle. Óziń aman-saý keldiń be?

Sapar. Gúljan, seni papań shaqyryn jatyr. (Gúljan shyǵady.) Al, qalaı boldy?

Sáýle. Bolmady, Sapar. Jeńilip qaldym.

Sapar. Qıyn bolǵan eken. Biraq kisige bu da bir syn ǵoı.

Syrttan zattaryn arqadan, Aısha kiredi.

Aısha. Ýa, bárekeldi. Týra kelippin. Sáýle, amanbysyń? Sapar qaınym da osynda eken ǵoı. Arttaryńnan qýyp keldim. Qazaqty jumaqtyń esiginen syǵalatsań, tórine ózi-aq shyǵady dep. Endi menen qutylýlaryń qıyn bolar.

Sáýle. Jaqsy keldiń, Aısha.

Aısha. Aýyl-aımaq túgel sálem aıtyp jatyr. «Júzi ıgiden túńilme» degen. Jaqsy lebizińniń ózine marqaıyn qaldyń deıdi.

Sapar. Qyzyl sózge máz bolyp otyr ma, álde ózderiniń de bir istep jatqan qareketi bar ma?

Aısha. E, nege bolmasyn? Basqarma jurtpen úsh kún aqyldasty. Ásirese, qatyndar jep qoıa jazdady ózin. Maldyń tuıaǵyna erip qańǵyp júrgenimiz jetti, bar eńbegimizdi bir jut jalmap ketedi, ár jaılaýǵa myqty baza salyp ber dep jastar shyqty bir jaqtan. (Sáýlege.) Kóbiniń aıtatyny seniń sóziń. Al, qalaı, úı ishiń aman ba? Júziń synyq qoı?

Sáýle. Amanshylyq. Al, óziń jaı júrsiń be, Aısha?

Aısha. Oıboı, jaı júretin ýaqyt pa búginde? Qaıyn sińlim bar edi boı jetken. So qurǵyr qutyryp kúıeýge tıem dep, sonyń jasaýyna keldim. Mata jaǵy bar eken. Samaýyr da taptym. Álgi jyltyraq kereýeti qurǵyry qolǵa túspedi.

Sáýle. Men obltorgke aıtaıyn, taýyp berer.

Aısha. Joǵa, senen ony suraıyn dep kelgenim joq. Áýre bolyp qaıtesiń. Tek, ózińmen bir shaıdy soraptap otyryp gápti sherteıin dep edim ǵoı.

Sáýle. Óte jaqsy keldiń. Úıge júr.

Sapar. Meni ortalaryńa alasyńdar ma?

Aısha. Qaınym-aý, qatyndardyń áńgimesin tyńdap ıe boldy-saǵan?

Sapar. Áıelder obrazyn nashar jasaısyń dep sógedi meni. Azǵana kún áıel bolsam ba dep edim.

Aısha. Qudaı bermegendi qaıtesiń, qaınym. Bilgenińdi jaza beresiń de.

Aısha men Sáýle ishke kirip ketedi. Sapar basyn shaıqap,

kúlip, bloknotyn sýyryp, Aıshanyń sózin túrtip alyp jatady.

Kóshe jaqtan Bópejan men Qudaıbergen kele jatady.

Bópejan (sóıleı kiredi). Osy úıge kúnine bir kelmeseń as batpaıtyn boldy ǵoı saǵan. Talaǵyń jaby syp qalyp pa edi?

Qudaıbergen. Meni oınap júr deısiń be? Sharýam bolǵasyn kelem de.

Bópejan. Sharýań bolsa tez bitir de, menimen birge júr úıge.

Sapar. Salamatsyz ba, Bópejan jeńgeı.

Bópejan. Salamat bol.

Sapar. Nemene, Qudekeńniń apshysyn qýyryp kele jatqanyńyz?

Bópejan. «Bireý toıyp sekiredi, bireý tońyp sekiredi». Qaljyń kóterer jaǵdaıym joq.

Qudaıbergen. E, bizdiń Bópesh aıta beredi. Sákeń úıde me?

Sapar. Úıde. Qazir shaqyraıyn. (Esikke baryp daýystap.) Ápkesi!

Qudaıbergen. Apyraý, jan alasyń ba? Tipti kisini esinen tandyryp boldyń ǵoı.

Bópejan. Já, tezirek sóıles. Osy úıdi kórgim kep turǵan joq.

İshten Sáýle, Ryskeldi shyǵady.

Qudaıbergen. Sáke, maǵan bir oı kelgeni, sony sizben aqyldasaıyn dep... maǵan álgi qamys jaıyńda tapsyrma berip edińiz ǵoı. Al, eń durysy — qamysty gıpske qatyrý eken. Ózim synap kerdim. Beri qarańyzshy. Tehnologıasy tipti ońaı. Aǵash-aǵash deımiz. Sonda karkasqa da, úıdiń tóbesin jabýǵa da aǵashtyń keregi joq. Daıyn plıtkadan bir úıdi bes kúnde qalap shyǵýǵa bolady. Ári arzan. Tipti ǵajap deımin. Qamys degenińiz bizde aǵyl-tegil degendeı... Al, Aqtatyrda gıps bar. Myna qarańyzshy. Tipti bar ǵoı. Minekeı, men tuspaldap esebin de shyǵaryp qoıdym.

Sáýle. Mynaý qyzyq ıdeıa eken. Eger bylaı bolsa...

Bópejan (Qudaıbergenge). Nesine aram ter bolasyń, sorly-aý? Seni ornyńnan alyp tastaǵan joq pa?

Qudaıbergen. A? Sonysy bar ma edi? E, biraq báribir isteletin is bolǵasyn. Paıdaly nárseni dalaǵa tastaımyz ba?

Bópejan. Onyń saǵan paıdasy joq, bildiń be? Ózgeler úshin ókirektegenshe, óz qamyńdy oılasaıshy. Mynalarǵa eremin dep Syrdaq saǵan endi qyzmet bermeıdi.

Qudaıbergen. A? Qyzmet bermeı me? Endeshe qyzmetine kek tigilsin.

Sapar. Jeńgesi, aqyr zamandy tóndire bermeńiz. Qudekeń jerde qalatyn kisi emes.

Bópejan. Sirkem sý kótermeı turǵanda qanjyǵalaspashy, shyraǵym.

Qudaıbergen. Sen óziń tipti... Men ınjenermin. Bilekti sybanyp úı salam. O nesi-a?!

Bópejan. Páli! Myna myryq ne deıdi? Sorly-aý, súırep shyǵarǵan tóbemnen domalap kettiń ǵoı. Endi qaıteıin?

Qudaıbergen (dirildep). Óziń nemene? Kisini tipti aıaq asty degendeı... Ábden óziń basynyp boldyń ǵoı. Tipti bar ǵoı yryq bermeıdi. Men saǵan noqtaly esekpin be?!

Bópejan. Endi nemenesiń? O, sorly!..

Qudaıbergen (qaltyrap Bópejanǵa tóne beredi). Jetti endi, joǵal!.. Ýa, joǵal!

Bópejan Qudaıbergenniń oqys minezinen shoshyp, sheginshektep baryp, shyǵyp ketedi.

Sáýle. Kóńilińizdi basyńyzshy, Qudeke. Sabyr etińizshi.

Qudaıbergen. Joǵa, tipti, kisini maılyq oramal qusatyp bar ǵoı... Jetti endi...

Sapar (stakanmen sý usynyp). Sý ishińiz, Qudeke.

Qudaıbergen. Rahmet. Qoly qaltyrap sý ishedi.) Ýh, jelkemnen zil qara tas túskendeı boldy ǵoı... (Esin jıyp). Sizder ǵafý etińizder. Men kishkene bylaı...

Ryskeldi. Júdá, oqasy joq.

Sapar. Siz kishkene emes, iri kettińiz, Qudeke.

Qudaıbergen. Sizder endi... ǵafý etińizder. Men aıtaıyn degenim, álgi gıpske qatyrǵan qamys bar ǵoı, naǵyz raqaty sol eken.

Sáýle. Ol jónin sóılesermiz, Qudeke. Biraq, másele basqada bolyp tur-aý.

Ryskeldi. Siz, júdá, renjimeńiz. Biz de elmiz ǵoı. Bir amalyn tabarmyz.

Sáýle. Sol amaly ǵoı, meni de qınap turǵany. Jigerińdi qum qylǵan jaman eken. Shapqanda baıdyń ulysyń, toqtaǵanda esińe túser... Men osy istiń bar aýyrtpalyǵyn endi sezip turmyn.

Sáýle aýyr oımen qoranyń túp jaǵyna qaraı ketedi.

Sapar. Ryseke, siz soǵysta boldyńyz. Ásker jeńilip, shegingende ne isteýshi edi?

Ryskeldi. Aldymen bytyrap ketken soldattaryn jınap alady.

Sapar. Endeshe ózi bóliminen nalyp qoıyp, orman ishinde adasyp júrgen bir soldatty qosyp alyńyz.

Ryskeldi. Ol kim?

Sapar. Men.

Ryskeldi. Sendeı soldattan, júdá, qashpaımyz. Endeshe birge bol.

Sapar. Men qarýsyz qur qol kelgenim joq. Qashan jurt ıis-qońystan qutylǵanyna gazet betinen túspeımin. Aıqaı salamyn. Óz sózim ótpese, sózi ótetin kolhozshylarǵa jazdyram.

Ryskeldi. Mine, júdá tabylǵan aqyl. Jazamyz. Basqalary da jazsyn.

Sapar. Men maqalanyń nusqasyn jazyp ta qoıdym. Qudeke, Ryseke, ózderińiz oqyp shyǵyp, maqul deseńizder qol qoısańyzdar qaıtedi? Úsheýmizdiń atymyzdan ketsin. Biriń kolhoz predsedateli, biriń maman.

Ryskeldi. Bet alysyń durys, Sapar. Men, júdá, oqymaı-aq qol qoıam.

Qudaıbergen. Men de qarsy emespin.

Sapar. Aıtpaqshy, Aısha jeńgeıge de qol qoıǵyzý kerek.

Qudaıbergen. Aldymen ózinen suramasaq...

Sapar. Osy maqalanyń tuzdyǵy Aıshanyń sózderi. Ony tastap ketsek qıanat bolady. Endi tek maqalany tópeı berem.

Ryskeldi. Onyń jaqsy-aý, Sapar. Biraq roman jazýdy, júdá, umytyp ketip júrme.

Sapar. Kisi uıatty bilý kerek, Ryseke. Qaǵazdy bos shımaılaǵansha, meniń de paıdaly jumys isteıtin kezim jetti. Sender baıqadyńdar ma, bilmeımin, meniń bir ańǵarǵanym bar. Syrdaq sıaqtylar úshin ákimshilik dert eken. Qara jumys aýyr bolsa álim kelmeıdi dep aıtady ǵoı, al basshylyqta otyrǵan keıbireýlerdiń álim kelmeıdi dep aıtqanyn estigem joq. Qaıta tas kenedeı jabysyn aırylmaıtynyn qaıtersiń. Olardyń tragedıasy sol — ondaılar azǵantaı mansap úshin kóptiń isine kedergi bolyp otyrǵanyn oılamaıdy. Op-ońaı sylyp ta tastaı almaısyń mundaılardy. Erinbeı-jalyqpaı alysý kerek.

Ryskeldi. Júdá, durys aıtasyń. Balapan basqan taýyq sıaqty otyrǵan ornyn qorǵashtap bolady.

Sapar. Al, úıge júrińder. Meniń jazǵanymdy aqyldasaıyq.

Bári úıge kiredi. Kósheden Jaras kiredi. Úıge kire almaı kidirip qalady.

Qoranyń túp jaǵynan Sáýle shyǵady.

Sáýle. Jaras!..

Jaras. Sáýlesh!..

Sáýle. Toqta... Jaras... Syrdaqtyń aıtqany ras pa?

Jaras. Men seniń jaıyńdy oıladym, Sáýlesh. Báribir Syrdaq saǵan boı bermeıdi. Seniń azapqa túskeniń, japa shekkeniń maǵan ońaı deımisiń! Jalǵyzdyq zaryn men de kóp tartqam. Úmitimiz alda, qyz-bozbala emespiz. Óziń týraly, óz baqytyń týraly da bir oılasaıshy. Meniń de elden, jurttan bezip, qý dalada sarylǵanym jetti.

Sáýle. Hege sarylasyń? Sen úlken is bastadyń ǵoı. Óz eńbegińdi tastap qaıda barasyń? Oılashy... Akademıanyń qyzmeti qashpas.

Jaras. Akademıanyń qyzmeti qashpas deısiń! Men úlkenderdiń aldynda qurdaı jorǵalap júrip kóterilgim kelgen joq. Óz eńbegimmen jetkim keledi. Bes jyl dúnıe qyzyǵynan bezip, sarylyp kúttim osy kezeńdi. Óz eńbegimmen, mańdaı terimmen jettim.

Sáýle. Jaras! Sen keýip qalǵan qý dalaǵa typyrshyǵan tirshilik ákelip ediń ǵoı?! Ár ósimdiktiń tamyrynda lúpildep aqqan qanyn, tynysyn tyńdaǵan joq pa ediń? Ózińniń nárestedeı kútken úmitińe opasyzdyń qoı bul. Oılashy óziń!

Jaras. Kóp oılanǵanmyn. Men de perishte emes, adammyn. Óz mindetimdi ótedim. Syrdaq menimen bir emes, eki sóılesti. Bet alysy jaman. Aldy-artyńdy oran alǵan túri bar. Eger qolymyzdan keletin is bolsa — kisi tózer edi. Al qalǵan dáýrenimizdi nátıjesiz tartys, beker álekke salǵanmen ne tabamyz? Báribir Syrdaq saǵan kún kórsetpeıdi. Bizdiń óz qyzyǵymyz bar emes pe?

Sáýle. Ne dep tursyń, Jaras? (Paýza.) Sen... Sen Syrdaqtan qoryqqannan saýmysyń?.. Ah.. Instıtýtqa jibertkizbeıdi dep qoryqqan ekensiń ǵoı... Sol shynyńdy buryn nege aıtpadyń...

Jaras. Sáýlesh...

Sáýle. Birińdi yqtyryp, birińdi buqtyryp kún kóredi ǵoı Syrdaqtar.

Jaras. Sáýlesh, jazyqsyz jazǵyryp tursyń ǵoı meni.

Sáýle. Jalǵan aıtyp tursyń, Jaras. Jalǵan... Er desem, azamat desem... Bar boldyǵyń osy-aq pa edi.

Jaras. Sáýle, sonshama, kóńil qalar qatty sóz aıtasyń... Meniń bar armanym, adal nıetim óziń emes pe ediń?..

Sáýle. Armanyń... İzdegeniń úlken nárse kórinbeıdi. Qınalma. Tabarsyń... Qosh bolyńyz. (Jaras shyǵady. Sáýle aýyr oıda.) Jar taptym... Serik taptym dep edim... ah... Baqyt ańsaǵan kóńilim eken ǵoı, joqty bar qylǵan.

Sáýle jalǵyz. Qatty kúızelis ústinde tur. Syrdaq syrtta ótip bara jatyp, Sáýleni kórip ishke kiredi.

Syrdaq. Ym... hm... Oılanyp qalypsyz ǵoı. Iá, ıá oıly adamǵa oılanatyn jaǵdaı boldy. (Sáýle meń-zeń, Syrdaqqa birtúrli sýlyq qarady.) Unjyrǵańyz túsip ketipti. Muqalyp qalǵansyz ba, qalaı?

Sáýle. Tabalap tursyz ba?

Syrdaq. Joq. Qaıta men sizge jaqsylyq habar aıtqaly turmyn. Jańa búrodan keıin Almatymen sóılestim. Sheship aıtqan joq, biraq siz kelisim berseńiz bir oraıy bolatyn sıaqty. Jalpy basqa jańqa suranǵanyńyz aqyl bolar.

Sáýle. Menen qutylǵyńyz keledi ǵoı.

Syrdaq. Bul jerde qyzmet isteýińizdiń qıyn bolatynyna endi kózińiz jetken shyǵar. Ekeýmiz bir oblysta syıysyp qyzmet istese almaımyz.

Sáýle. Men bul jerden eshqaıda kete almaımyn.

Syrdaq. Bul netken qıqarlyq. Daý-talasymyz tynǵan joq pa?

Sáýle. Joq... tynǵan joq. Siz tyndyra almadyńyz. Ony ishińiz bilip tur. Qoqan-loqydan basqa darýyńyz taýsylyn keledi. Qolyńyzdan kelse, átteń meni syndyryp-aq jiberer edińiz... Taısalar, jolynan taıar dep oılaısyz ba?! Joq! Meniń endi basqa alańym dalǵan joq. Al, óz basyma kóp nárseniń keregi de joq. Yqtyra almaısyz, Syrdeke. Óıtkeni talas ekeýmizdiki ǵana emes. Shyn kúres endi bastaldy. Siz turǵanda meniń bul jerden ketýge haqym joq.

---