InfoHub Logo

Kórip qoıǵandaı qap-qara qasty, qalyń qabaǵy túksıgen, kózi sál shadyrlaý bitken, búırek betti, qara kisi rezına kásipshilik arteliniń klýbyna kirgende otyrǵandar oǵan yǵysyńqyrap jol berdi de, ol jınalys basqarýshylar stolyna jetkenshe ala kózimen shyǵaryp saldy.

— Áne, predsedatel keldi,— dedi jumysshy Álim, istes joldasy Nıkolaıdy túrtip qalyp,— bul joly ne oılap keldi eken.

— Árıne, búgin ol,— dedi Álimge kúlimsireı qarap Nıkolaı,— «ózińniń qalaýyń boıynsha qyzmetten shyǵaramyn» dep aıqaılaı qoımas. Naq osy joly basqa bir amalyn saılap kelgen bolar.

Aıaǵyn kerdeń basqan dóń jaýyryn, qyrys moıyn jańaǵy kisi stol basyna barysymen qońyraýdy alyp men keldim, kórdińder me degendeı syldyr etkizip qoıdy. Sonan soń jan-jaǵyn tegis bir sholyp aldy da, rezına kásipshilik arteliniń kollektıviniń jınalysyn ashyq dep jarıalady. Kún tártibinde qaralatyn bir másele boldy. Eńbek tártibi. Muny estigende zal ishi tegis qozǵalysyn, otyrǵandar kúbirlesip sóılep ketti. Halyqtyń jýan ortasynda otyrǵan, kúnge kúıip totyqqan, myǵym deneli jas jigit qolyn sozyp, jınalys basqarýshydan ruqsat aldy da, ornynan atyp turdy. Ol sózdi bastaı berdi de, tamaǵyn bir kenep qoıyp sóılep ketti.

— Osyndaı keń talqylaýdy kerek etetin másele jumys ýaqytyndaǵy jarty saǵat úziliste qalaı aıaqtalmaq. Qashan da bolsa osyndaı keń máseleni tar ýaqytqa ákelip salamyz da jurttyń pikirin tyńdaı almaımyz. Óndiristik keńes te, kollektıvtiń jınalysy da jumys ýaqytynda ótkiziledi? Bul qalaı?

Osy kezde stol basynda otyrǵan artel predsedatelimin túsi ózgerip sala berdi de, jýan qarnyn ornynan zorǵa kóterip, stoldyń erneýinen ustap áreń turyp:

— Qashan da bolsa, Álim, sen elge iritki salasyn, bizdiń kemshiligimizdi nege sen kórgishsiń. Joq seniń eki-úsh norma oryndaıtyn ekpindi jumysshy ekenińdi aıtqanymyzǵa jazyqtymyz ba?—dep qyzarańdady predsedatel.

Shynynda predsedatel bul jerde Álimniń eki-úsh norma oryndaıtynyn aıtqysy kelgen joq edi, ony otyrǵandar predsedatel Aıqaıbaevtan góri jaqsy biletin. Onyń aıtqysy kelgeni «seni ekpindi etip júrgen ózimiz, myna biz, bitirip júrgen eshtemeń joq» degisi kelip edi, ózi boldyryp kele jatqan attyń aldynan áp kez kelip, toqtap qalǵandaı muǵalaq tili qurǵyr shyndyqty aıtty da, arjaǵyn jetkize almaı tıtyqtap turdy da qaldy. Aıqaıbaevtyń sózi Álimdi úrkite almady, ol aıtatynyn tegis irkilmeı aıtyp shyqty.

— Kemshilikti búgip qala almaımyn, ony kórgen jerde aıtpaý komýnıstik aryma syımaıdy. Jumys ýaqytynda jınalys jasaý durys emes,—dep Álim sózin aıaqtap kidirińkirep ornyna otyrdy. Tus-tustan «durys, durys» degen daýystar estildi. «Jınalys keshke qalsyn degen usynystar estilip, ol sózsiz oryndaldy. Aıqaıbaevtyń qabaǵy qars jabylyp ketti.

Sonymen jalǵyz ózi bir jaq bolǵan qyńyr kisini qyryq kisi jeńdi. Terisine syımaı ashýlanyp, tyrs-tyrs etip Aıqaıbaev qaldy. «Munyń ózi bastyqtyń aryn tógý», ádeıi istelip otyrǵan nárse, meniń kemshiligimdi nege Álim ǵana kóredi, kemshilikti kórgish bolýdyń ózi de kúmándi nárse, men qazir partıa uıymyna aryz beremin, kezeksiz jınalys shaqyryp Álimniń tártipsizdik isin qarańyz» dep kúıindi Aıqaıbaev.

— Sabyr etińiz, Aıqaıbaev joldas, nesine sonsha taýsyla sóıleısiz,—deıdi partıa uıymynyń sekretar! Petrov.

Jınalystyń keıinge qalýynyń Aıqaıbaevtyń shıqanynyń aýzyn julyp otyrǵan jaıy bar, onyń da ózinshe jeke basyna baılanysty oıy bolatyn. Qazir qalt etkende jınalysty ótkizip jiberip, keshke kolhozdaǵy týǵanynyń úıine kydyryp ketpek edi. Onyń ústine sát-sáttiń arasymen kollektıvtiń jınalysyn jasamady degen sózden de qutylyp qalmaq edi jáne tyǵyz-taıańda jasalǵan jınalysta eshkim syn da aıta qoımaıdy. Minekı «úıdegi oıdy bazardaǵy naryq buzar» dep oı salǵan jerden shyqpady. Ia, bastyq deımiz, osy bastyǵymyzdyń basy jumysty qalaı isteıdi, dep jumysshylardyń aıtatyn sózi janǵa qalaı batady deseńizshi. Bastyq bolǵan soń aıtqanyńnyń bolmaı qalǵany da jaqsy emes qoı. Bárinen de bul jınalystyń bolmaı qalǵandyǵynyń Aıqaıbaevqa ótip bara jatqan bir jaǵy bar. Tanerteń úıden shyǵarda qosaǵy qatty tapsyryp edi. Qaıtseń de qaıtyp kel, kolhozdaǵy Qapandardikine qydyramyz degen bolatyn ol. Jınalys keshke qalady dep Aıqaıbaev oılap pa! Kollektıv qolymda ǵoı, dep ýádeni bere salǵan Aıqaıbaevty yǵystyryp, janyn shymshylap turǵan osy áıeli bergen tyǵyz tapsyrma. Áıtpese Álim-Sálimińdi tyńdasyn ba, olar Aıqaıbaevtyń baqaıynan da kelmeıdi. Júre tyńdap júre bermes pe edi. «Aýrýda shanshý jaman, sózde qańqý jaman» degendeı janynda otyryp myjyńdaı berse, kóresini áıelden kórersiń. Sondyqtan da Aıqaıbaev sıaqty aǵalaryńyz aldymen áıeliniń kóńilin aýlap, sonymen aqyldasyp, qoǵamdyq iske sonan soń baryp oralady.

Jınalys bolsa keshke qaldy. Kyzmet aıaǵy jaqyndap keledi. Jınalysqa deıin úıge baryp kelý kerek.

Alańsyz-aq úıge baraıyn dese aıýdaı aqyryp áıeli otyr. Ózi jumys istemeıtin, qoǵamdyq talqy kórmegen, ishi pysyp otyrǵan áıel onyń yrqyna bolyp, degenine kóne qoıa ma? Barysymen-aq eki aıaǵyn bir etikke tyǵady, Sondyqtan qaıtse de bir aıla tabý kerek. Eger jınalys bar edi dese, ony nege keshe ótkizbediń kollektıv óz qolynda ǵoı, basyn istemeı qalǵan ǵoı, á, deıdi. Al artelde sharýam bar dese, onda odan da pále. Segiz saǵat jumysty istep keldiń, endi qandaı sharýa. Shamasy onda seniń bir qımasyń qalyp otyrǵan ǵoı dep shataq salady. Endi ne isteý kerek? Endeshe mundaı jerde akterlik qabiletten de qur alaqan bolmaý kerek. Júıkesi julynyp, jany sharshap, ábden ashýlanyp, yzaǵa býlyqqan adamnyń túrin kórsetip barý kerek. Sonda ǵana ol keshke ketkende sharýamen ketti dep oılaıdy.

Aıqaıbaev qabaǵyn qars jaýyp, túıile úıine keldi. Áıeli býynyp-túıinip tek mashınaǵa otyrýy ǵana qalyp kútip tur eken. «Ketemiz be?» deýi-aq muń eken, áıelin Aıqaıbaev qatty jekip tastady. Ol da ánsheıindegideı ádetinshe birdeńe deı berin edi, eriniń ashýdy údetip bara jatqanyn kórip jym boldy.

Bir roldi jaqsy oınap shyqtym dedi Aıqaıbaev úıinen shyǵa berip ózine ózi. Al osy jınalysta da bir rol oınap kóreıin, bul qalaı shyǵar eken.

Keshke qaraı jınalysqa Aıqaıbaev qabaǵy ashylyp, kúlgen bolyp keldi. Jınalysty ol edáýir jaıdary bolǵan júzben ashty. Ózi sypyrtyp suıyq baıandama jasady. Kún tártibinde qaralyp otyrǵan «tártip» máselesi bolǵandyqtan ol Álimniń baǵanaǵy «tártipsizdigin» de aıta ótti. Bastyqqa eldiń kózinshe syn aıtý — bul bastyqtyń qaraýyndaǵylary aldynda kádirin túsiredi. Álimdi men sypaıylap aıtyp turmyn, áıtpese ol qyzmette ustap bolmaıtyn adam dep te ketti baıandamasynyń bir jerinde.

Sózdi brıgadır Nıkolaı alǵanda Aıqaıbaev ornynan ushyp turyp, sózdi basqa sóıleıtinderge berý kerek dep edi, jınalysty basqaryp otyrǵan Petrov ony basyp qoıdy.

— Janadan jasalǵan eki balondy siz kolhozdaǵy týysqanyńyzǵa berip jiberdińiz...— deıdi Nıkolaı.

Baǵanadan beri ashýlanyp, bedireıip otyrǵan Aıqaıbaev Nıkolaıdyń sózin estigende ornynan turyp, túsin ózgertip, kúlgen bolyp, túlki bulańǵa salyp ketti.

Nıkolaı, meni synaýshy taǵy basqa joldastar, deıdi ol bir qolyn shoshaıtyp, eki kózin syǵyraıta, eki ezýi qulaǵyna jetkenshe kúlgen bolyp,— meni synaý arqyly qalalyq kásipshilik odaǵynyń predsedateli. Isak Haımovıchti synap otyrǵandaryńyzdy umytpańyzdar. Óıtkeni men barlyq isti aldyn ala sol kisimen kelisip alamyn.

Jumysshylar budan keıin de synaýyn qoıǵan joq. Qaıdan qoısyn. Soraıyp kórinip turǵan kemshilikti qalaı jasyryp qalsyn. Ozattar ádisin keń qoldanýǵa kómektespeıdi, synǵa qulaq aspaıdy,— dedi olar. Aıqaıbaev shydamnan shyǵyp, býlyǵyp taǵy birdemeler aıtpaq boldy.

— Men qarapaıym adammyn, sondyqtan da ózi týraly kóp aıtqandy unatpaımyn,— deıdi ol, bar daýsymen gúrildep.— Men osy arteldi basqaryp júrgende myna, Nıkolaı men Álim, ekeýin de partada muryndaryńdy qaıta-qaıta tartyp pysyldap otyratyn balalar edińder. Synaımyn dep meniń jasymnyń úlken ekenin umytyp kettińder. Uıat bularyń senderdiń, uıat...

Aıqaıbaev rezına kásipshilik artelinde predsedatel bolyp júrip jatqanda onyń synǵa qysym jasaýshy ekenin dáleldeıtin birneshe aryzdar qalalyq kásipshilik odaǵyna túsip jatty. Artynsha-aq Aıqaıbaev Isak Haımovıchke orynbasar bolyp keldi.

Aı artynan aılar ótip jatty...

Artelden op-ońaı qutylyp, ári qyzmet jaǵynan joǵarylap ketken Aıqaıbaev kóz eti ósip, eshkimge jaýap bermeýge aınaldy. Birli-jarymdy shaǵym aıta kelgenderdi qabyldamaı jibergen kezderi de bolǵan.

— Aryz aıtýshylardy bilem men, tek bastyqtaryń týraly aıtasyńdar,— deıtin ol.

Qystyń bir ádemi keshi bolatyn. Kesh aldynda uıqtap turǵan Aıqaıbaev qyzarǵan kózin ýqalap syrtqa shyqty. Onyń kózi esiktiń aldynda syrǵanaq teýip, oınap júrgen eki balaǵa tústi. Munyń biri óziniń on bir jasar uly Jaras edi de, ekinshisi kórshisiniń qyzy, ol da sol shamalas, Hadısha edi.

Balanyń oıyny qyzyq qoı. Biraz oınasa azdan keıin ekeýi birine biri ókpelep aýyzdary tompaıysyp qalady. Tap-tatý, oınap júrgen eki bala syrǵanaqtyń kezegine talasyp qaldy. Jaras kishkentaı Hadıshany ıterip jiberip jyǵyp qoıdy.

— Papańa aıtamyn,— dedi Hadısha aýzyn tompaıtyp, ústiniń qaryn qaǵyp jatyp.

— Aıtpasań attan sal. Seniń aryzyńnan basqa da meniń papamnyń shkafynda jarym jyldan beri qaralmaı jatqan qushaq-qushaq aryzdar bar,— dedi Jaras.

Syrtynan muny estip turǵan ákesi shydaı almaı balasyn qolynan alyp úıine jetekteı jóneldi.

— Saǵan kim úıretti muny!—deıdi ákesi balasyna tunjyrap.

— Papa, ony sizdi biletinderdiń bári aıtady. Men úılerine barǵanda Kolányń papasy da, Bolattyń mamasy da, ony Valányń, Temirdiń mamasy da aıtqan.

Aıqaıbaev «óz ákeńdi óziń» dep balasyna birdeme aıtqysy keldi de, eshteme túsinbeıtin jas balaǵa sóılep qaıtem degendeı, ornynan turyp eki qolymen eki qulaǵyn basyp, úıdiń ishinde biraz sendelip júrdi. Sonan soń jalǵyz ózi teńselip sóılep ketti.

— Balalarǵa deıin bilip alǵan, balalarǵa qarashy. Meniń bul qylyǵym myna kishkentaı balamnyń da aldynan shyǵady eken. Áı, budan da ólgenniń... Jo-joq. Ólmeý kerek, jóndeý kerek. Men jóndegenimmen synǵa qysym jasaýshy degen ataq menen qala ma? Qalmasa da men óz isimdi jóndeımin. Men endi Isak Haımovıchtiń ondaı teris syndar degenin estimeımin. Meıli endi, sypaı bersin. Men tek sol teris ádetterimdi jóndeı beremin.

Sonan soń ol jalma-jan kıindi de, úıden shyǵyp týra keńsege keldi. Ol stolynyń kiltin ashyp qaǵazdarǵa uzaq úńilip, otyryp qaldy.

1953

---