InfoHub Logo

Siz mádenıetti qalaı túsinseńiz, olaı túsinińiz. Men biletin keıbireýlerdiń túsinigi sizderdiń túsinigińizden múldem ózgeshe. Mádenıettiń de mádenıeti bolady eken. «Ákesin sabaǵandy kórip edik, biraq arbaǵa baılap qoıyp sabaǵandy kórgen joq edik» degen eken bireý. Sol aıtqandaı siz bilmeıtin mádenıettiń talaı túri bar. Mysaly meniń kórshim Qońqaı qaltasynda dıplomy, ıeginiń astynda shoqpardaı qylyp baılaǵan galstýgy, qatqan kostúmi, qatyrma jaǵasy bar adam. Baz birde tanaýy astyna qyrbyq murt qoıatyny da bolady. Shalbarynyń qyry da qatyp turady. Artyq jotkerinbeıdi, jurt ishinde kekireımeıdi, túkirgishten basqa jerge túkirmeıdi. Bir jaman jeri onyń úıinen sheshesi ketip qaldy. Óıtkeni jas basyp kári qylyp, aq júzin sary qylyp jetimnen jetkizgen ulyna qaraılap júrip, kóp jábirge shydap-aq bakty. Qońqaıdyń kelinshegi Kólkesh oǵan kún kórsetpedi. Otyrsa opaq, tursa sopaq boldy. «Men sizdi jek kóremin» dep ashyp aıtty. «Ózimniń mamam bar, sizdi mama demeımin» degendi de talaı estirtti. İshki syryn búkpeı syrtyna ashyq shyǵaryp aıtqany da durys shyǵar, ákesi ólgendi de estirtedi, sodan kıyn deısiz be. Biraq kempir baıqus kelin jek kóretindeı eshteme istegen joq edi, bar jazyǵy otymen kirip, kúlimen shyqty, balalaryn úırektiń balapanyndaı baqty. Bir ońashasyn taýyp shekken japasyn úmitpen balasyna jetkizip edi, balasynyń jaýaby qysqa boldy.

— Men oǵan seni jaqsy kór dep aıta almaımyn. Ol onyń óziniń jumysy.

Áıeline eskertpe jasaý degen nemene ol? Jabaıylyq emes pe? Qaıtesiz bul da mádenıet.

Qońqaı qonaqqa barýdy jaqsy kóredi. Ondaı kezde ol kól-kósir mol adam. Urttap iship, shaıqap tógýdi unatady. Aýylǵa barǵanda tórt qabattap kórpe salǵyzyp, qos jastyq qoıyp shyntaqtap, kósilip tastap jatyp, qyzyl irimshik, aq sary ejigeı, saǵyrdanǵan sary qurtty sary maıǵa batyryp jep, túıile-qabyna et asaǵandy táýir kóredi. Artyq ishpese de, az ishpeıdi. Úıge kelgen qonaqqa «tamaq ishpedi» dep renjip júretin kóp qazaqtyń bireýi oǵan áli «araǵym ishilmeı qaldy, tamaǵym jelinbeı qaldy» dep ókpe bildirip kórgen joq. Bir jaqsy jeri Qońqaıdyń kelinshegi Kólkesh te tabıǵatynda bir eneden týǵandaı, basqasy bolmasa da qonaqqa barý, jurttyń tamaǵyn jeý jóninen týra Qońqaıdyń ózine tartqan. Ne kerek, ol jaǵyna kelgende ol qarynnyń janyndaǵy mesteı. Olarǵa tanystarynyń, týystarynyń esigi ashyq. Biraq bireý-mireý kelip qoımaý úshin olar jarym túnge deıin úıinde joq. Esikteri tars jabyq. Qaıtesiz, qonaqqa barý olarsha mádenıettilik bolǵanmen qonaq qabyldaý mádenıetsizdik.

Sol erli-zaıyptylar úıine bir kúni aýyldan aǵasy Ańǵalbaı kelgen. Bas-aıaǵy saǵymmen astasatyn qalanyń uzyn kóshelerin jaıaý aralaǵan Ańǵalbaı shóldep-aq jetip edi. Biraq aýyldyń barlyq jaı-japsaryn keń áńgimelesip suraǵan Qońqaımen Kólkesh úıinen oǵan tamaq tatyrmady. «Aýyldaǵydaı aǵyl-tegil aǵyp jatqan» dúnıe bar ma, esiginiń aldynda móńirep turǵan buzaýly sıyr, mańyrap turǵan qozyly qoı bar ma, «Jalaqyǵa qarap otyrǵan jandar» ekenin aǵasy bilmeıdi deısiń be, shaı berip qaıtsin. Tili aýzyna syımaı bara jatqan soń Ańǵalbaı sý turatyn jerdi surap, eki shóńke qara sý iship tyndy. Bir táýir jeri Qońqaı aǵasynyń sý ishkenine qatty kóńil bóldi.

Sý sýyq pa eken? Móldir, salqyn sý sýsynyńdy qandyrdy emes pe?!— dedi. Aǵasy basyn ızedi de, shyǵyp ketti. Biraq aǵasy bularǵa sheshek shyqqan eken dep uqty. Óıtkeni aýylda tek sheshekpen aýyryp jatqan adamy bar úı ǵana tamaq bermeıdi ǵoı.

Kim biledi, Qońqaılardyki de durys shyǵar. Bir jaqtan artyq kelip jatqan birdeme bar deısiz be, tıyndap keletin aqshany, somdap shashar bolar ma? Á, etti aıtasyz ba, et týraly jalpy sóz qozǵaýǵa bolmas. Kosmos zamanynda eki saǵatsyz pispeıtin etti qaınatyp otyrýǵa adamnyń taǵaty jete me? Al bosqa shaı berip bireýdi baptap otyrý degen eskiniń sarqynshaǵy bolyp keter. Qaıtesiz, shaı berý degen de osy jaǵyna kelgende mádenıetke jatpasa kerek?

Kólkesh sánmen kıinedi. Ol sán aýylǵa qonaqqa barǵanda aıqyndala túsedi. Oıyntasy anarynan kelip, etegi bóksesin soǵyp turǵan kóılek ásirese jerge otyrǵanda eki tizesin soraıtyp, jarqyratyp jiberedi. Qaıyn-qaınaǵa, abysyn-ajyn myrs-myrs kúledi. Tek mundaı kóılek kıgendi qudaı túregeltse de eńkeıte kórmesin... Biraq odan qysylyp jatqan Kólkesh joq artyna tartsa aldyna, aldyna tartsa artyna jetpeıtin kóılekti sozǵylap-sozǵylap qoıyp otyra beredi. Qatty sozǵylaýǵa taǵy bolmaıdy. Onda myjylyp qyrys-tyrys bolady. Aıdalǵan jerdeı qyrys-tyrys, sólbireıgen uzyn kóılek kıý mádenıetsizdikke saıady. Sánnen qalǵan soń uıat emes pe?! Taqymnan shyqqan kóılekti moda qylǵan Kólkesh emes. Al modadan artta qalýǵa bolmaıdy. Qaıtesiz...

Qońqaıdyń úlken qyzy Anjelıka bıyl on jetige keldi. Seısenbi kúni on segizge tolsa, sársenbi kúni kúıeýge ketýge daıyn otyr. Bir kúni Qońqaı jumystan kelgende qyzy úıge jigit ertip keldi de ákesine:

— Papa, mynaý meniń erkegim!—demesi bar ma? Ondaǵy aıtpaǵy «mynaý bolashaq kúıeý balańyz» demek eken. Ádemilep turýǵa ýaqyt bar ma?! Kosmos zamany! Tótesinen ketken ǵoı. Mádenıettilermiz deıtin kórinedi olar da, qaıtersiz!

Qońqaıdyń qyzynyn toıy jaqyndaǵanda úıge Robınzon sıaqty jabaıyǵa aınalǵan bireý kirip keldi. Shashy arqasyn jaýyp, saqaly belbýaryna túsip turǵan adamǵa Qońqaı úńile de, túńile de qarasyn. Qaba saqaldyń tili oralymsyzdaý ma, álde óziniń ydysynda bary sol ma, bolashaq atasyna tótesinen qoıa berdi:

— Anjelıkany men qatyn!..— Mine kerek bolsa! Bile kelsek, amal neshik, bul da Anjelıkanyń taǵy bir erkegi bolyp shyqty. Toıy bolǵansha tuqyl ıekti tastaı berip, kolǵa mol iligetin qaba saqaldan qaryndasyń qatty ustaǵan eken. Saqaly julynbaǵan áıteýir! Qaıtersiz, bári syıa beretin mádenıet bar emes pe?!

Keıde jular ma edi, osylardy dep oılaısyz. Biraq ol mádenıettilikke jata ma, álde múlt ketip júremiz be? Oılamaýǵa bola ma? Qaıtesiz, mádenıet daǵy!..

1970

---