InfoHub Logo

(etnografıalyq áńgime)

Arlan aınaladaǵy qalyń qorys ishindegi apanyna jete berip, eki súrinip ketti. Tipti sońǵysynda talaı jeldi jaryp ótken, talaı qoıdyń quıryǵyna, talaı jylqynyń shabyna tıgen súıir qara tumsyǵy qara jerdi súzip te qaldy. Talaı synnan súrinbeı ótken eki aldyńǵy aıaq tyrnaqtary tuqyldanyńqyrap, áli ketip, bylqyldaı berdi. Apannyń aýzyna jeter-jetpeste taǵy tumsyq tireı qulady da, úsh-tórt kúnnen beri ishine eshteme barmaǵandyqtan, qabysyp ketken búıiri búlk-búlk soǵyp jatyp qaldy.

... Arlan kózin jyrtıtyp ashqan sátte kúnniń qyzýy basylyp, uıasyna taıap baryp qalǵan eken. Qulaı ketkende súıretilip qalǵan artqy eki aıaqtyń biri qozǵaı bergende zar qaqsap ketti. Tanǵy oqıǵa arlannyń esine endi túsip, boıyn jınańqyrap alyp, ózinen-ózi túńilgendeı, tiksindi. Qashanda álsizge, sharshaýǵa joldas uıqy kezine tyǵylyp bara jatty da, kóz aldyna tańsáridegi aq tóbettiń tilersekten tartyp ketkeni elestep, oıy jan-jaqty, bolǵan jaıdy qaıta sharlap jóneldi. Ol taramystanǵan eki artqy aıaqty jınap, shúıkesinen shoqıyp otyrdy. Sonan soń qan shyqqan tilersekti shaınap jep qoıǵysy kelip, aýyzdy salyp qalyp edi, qyzyl ıek júgire-júgire ábden bekigen qý sıraqqa ótpedi. Qudaıǵa shúkir dep oılady, janymda týǵandarymnyń bolmaǵany qandaı jaqsy boldy. Áıtpese tilersekten aqqan qandy kórgen soń meni túte-tútemdi shyǵaryp, talap jep qoıatyn edi. Olar bolǵanda endigi árqaısysynyń ishinde bir-bir japyraqtan jatatyn edim. Ol shaınaı almaǵan oń aıaqty endi alaqandaı qyzyl tilimen jalaı bastady.

...Shirkin, qartaıǵansha adal qyzmet etken qara tumsyqtan aınalmaspysyń. Iis alyp júrip ketip edi, tóbe basynda otyrǵan qoıly aýylǵa dál-aq kelip qalypty. Qoı kúzetip júrgen áıeldiń «eı, haıt!» degen aıqaıy úzilip-úzilip zorǵa estiledi. Shamasy tań aldyndaǵy qalyń uıqy shydatpaı-aq tursa kerek-ti. Sálden soń-aq ol daýys óshti. Tań qarańǵysyn paıdalanyn bul qoraǵa jetip-aq qaldy. Itterdiń de bir tynshıtyn kezi osy. Súıekke salsa qarsh etip kirip ketetin qaıran soı tister deseńshi, onyń bári quryp qyzyl ıek qana qalǵany tanazarynda joq sorly arlan shettegi bir aryq toqtyny tamaǵynan alyp, silkip arqasyna sala bermek edi. Qyzyl ıegi qurǵyr qoıdyń moıynyn ustaı almaı, aýyzdan shyǵyp-aq ketpesi bar ma? Pále naq osy jerden bastaldy. Qotandaǵy qoıdyr etip úrkip, «haıt» dep aıdaqtaǵan qyryldaq daýystyń shyǵýy muń eken, úrendiler áýpildep qoıa bersin.

Urynyń qýystaý keletini belgili, qoryqpaı tura alarmysyń, qasha jóneldi. «It ózi ala bolsa da, qasqyr kórgende biriger», degen ras eken, bir qoradaǵy eki ıt qana ma, búkil aýyl ıti qulaqtanyp sońyna túsip bersin. Alǵash qýyp jetken sary qanshyq tap berse tura qashyp, qalmaı kele jatyr edi. Bir kezde úlken aq tóbet mynaý qasqyr-aý demeı jelkesine qonjıa túspesi bar ma, ıttiń de mundaı aýyry bolady eken, kári arlannyń omyrtqa-qabyrǵasy syqyrlap synyp kete jazdady, Odan áýpirimdep qutylǵanda sary qanshyq qaıta qýyp jetti. Ony bir búktep tastap, qashpaq bolyp buryla bergende, aq tóbet artqy tilersekten tartyp-aq ketsin. Jan ushyryp, úsh aıaqtap zorǵa qutylǵanyn bildi, áıteýir. Eki bel asyryp baryp qaıtqan ıtterdiń á shirkin-aı, bireýi ońasha kezdeser me edi! Sóıtip oılaı berdi de, munysy oıynda emes, aýzynan shyǵyp ketkendeı jym bola qaldy. Dym bolmaı qaıtsyn. Beri degen atymen ǵana qorqytpasa, ıtti alyp jeıtindeı munda ne shama qalyp edi. Tań aldynda sary qanshyqty ashyp-aq uryp edi, ne tis joq, ne tyrnaq joq ne isteı aldy,oǵan? Eń bolmasa sary qanshyq qańq etpedi de. Qarshyldatyp azýdy salatyn qaıran taman deseńshi. Endi mine, aýyldyń bir sabalaq júndi aq ıtinen qorlyq kórip jatysy...

Arlan shoqyp otyrdy. Aýyrsyna artqy aıaǵyn jınady. Kesh batyp barady. Aspanǵa qarap, jelge tanaýyn tósep, ıis aldy. Áldeqandaı bir ólekseniń ıisi seziledi. Qaı jaqta eken. Ol qaıta tumsyǵyn aspanǵa qaratyp, qudaıdan tilek tilep ulyǵysy keldi. Ata-baba salty. «Jeti kún jerden ber, jeti kún elden ber!» Kim beredi, qaıtip beredi? Onymen o basta aspanǵa qarap ulyǵan jeti pustysynyń jumysy bolmapty. Áıteýir ata salty solaı dep, tún aldynda bir ulyp alatyn qashannan qalǵan ádet. Eger ǵaıyptan bireý birdeme beretin bolsa bermeı me, buǵan. Tilin tistep qanǵaly úsh kún. Sońǵy jınap, jortyp kórip edi, onyń aıaǵy mynaý boldy. Tilersekti tistetip otyr. Sar sińirdi julyp ketpegenine de shúkir.. Qoı dedi ol, aıaq bolsa mynaý, tis bolsa joq, bir ońaı kásip izdeıin...

...Arlan bólek baǵylyp júrgen aıbaradaı múıizdi bir qora qoıdyń artynan ilbip basyp keledi. Keıde tipti jer baýyrlap jyljıdy. Óıtpeske bola ma, eger qoıshynyń kózine túsip qalsań qurydyń. «háıt» dese bitti jýyndyǵa toıǵan tóbetter qýyp bereri haq. Buralyp, tórtinshi kún ash kele jatqan bul baıqusta ne shama bar, aýyl ıtine jem bolady ǵoı. Sondyqtan myna qoılardyń salaqtap úzilip túsip qalaıyn dep turǵan etin-aq ańdyǵany durys bolar.

Qoıshy qoshqarlardy yldıdan órge qaraı bettetti de, ózi atyna minip, qoı osylaı qaraı jaıylyp keledi-aý degen, aldaǵy tóbege baryp attan túsip, jantaıdy. Onymen birge quıryǵy qoıqıǵan eki ala tóbet te bir tynystap alaıyn degendeı eki aldyńǵy aıaǵyn ilgeri kósip jiberip, soǵan tumsyǵyn tósep, jonyn kúnge bere jatty. Mine, endi arlannyń qoıǵa jaqyndaýyńyz yńǵaıy kelgen sıaqty.

Teginen qomaǵaı, ońaza jaralǵan sorly óziniń bul kúnde qandaı ekenin umytyp, ornynan tura berip, quıryǵyn býtyna tyǵyp ala qoıdy. Eki qulaqty jymyryp, sýǵa súńgıtin baladaı yńǵaılanyp, endi shabý úshin kere qarys aýyzdy ashyp almaq edi. O toba, jaǵy qarysyp qalypty. Ashylmady.

Qoı, qandy aýyzǵa qaıtadan bosqa urynbaıyn dep táýbaǵa kelgendeı jata qaldy. Sóıtip tezirek jyljydy. Qoıǵa tez-aq jaqyndap qaldy.

Mine, qyzyq! Álgi bólek, ilinip qana júrgen et barlyq qoıda bar eken. Qoıdyń bári de ádettegiden úlkendeý, báriniń de múıizderi oralyp ıir-ıir bolyp, zorǵa jyljyp júr. Shamasy anaý bólinip turǵan, áreń ilinip júrgen etin aýyrsynatyn bolar.

Anaý bir quıryǵy kórsendeı qyzyl qoıdy qarashy, artqy eki aıaǵynyń arasynan kóringen bir bólek et qazir túsip qalmasa ne qylsyn, bolar bolmas qyltaǵa ilinip tur. Munyń bárin bulaı talap júrgen qandaı teris azý, kókjal boldy eken, á!? Múmkin tisten de, tyrnaqtan da ada bolǵan kárilerimiz bar, solar túsip qalǵan jerinen terip jesin dep ádeıi jasaǵan shyǵar. Eger munsha qoıdyń myna bólek-salaq etteri bir-aq kúnde túsip qalsa, onyń bárin ishine bul qalaı syıǵyzbaq? Myna bireýi úzilip tússe de buǵan, tórt kún nár tatpaǵan sorlyǵa az nápaqa bolyp pa? Arlan jutqynyp-jutqynyp qoıdy. Kózin jumyp jiberip, ár jerge úzilip túsip qalyp, tompaıyp-tompaıyp jatqan etti elestetti. Eger úzilip túskenderin ǵana jınap alǵandaı bolsa, túndeletip qoraǵa túsip, ıtterdi abalatyp, janyńdy shúberekke túıip aýylǵa baryp keregi ne?

Naq osy bir sátte qoıshy atqa minip, qoıdyń aldyn qaıyrdy da, qorasyna qaraı qaıta aıdap ala jóneldi. Tobylǵy tasasynda jatqan arlan qoı ketken soń jańaǵy óristi tegis tintip, tintip ótti. Keshke qaraı ábden toıǵan qoıdyń óriske jyrlaı túsken qumalaǵynan basqa eshteme kórinbedi. Kórmeı qaldym ba dep, arlan ary-beri sandaldy. Meni jep bir toıa qal dep dop-domalaq bop daıyn jaqyn eshtemeni ol kóre almady. Arlan apanyna qaıtty. Biraq úmitin úzgen joq. Erteńgi kúnnen dámeli edi...

Arlan keshegi qumdy bel óriske tús aýa soqty. Óıtkeni nege ekeni belgisiz, uıqysy kóbenip ketti. Uıqy deıin dese ol da emes sıaqty, áıteýir manaýrap jata bergisi kelin turady. Degenmen denesin jınap, artqy tilersekti biraz jalap, jónge kelgennen bolyn qoı sońyna tústi. Ázirge úzilip túse qoıǵan eshteme joq eken. Eki ala tóbet búgin úıinen ábden toıyp shyqqan bolsa kerek, qoıdyń birese ol shetine, birese bul shetine qoıqańdaı shyǵyp, oń aıaqtaryn kóterip, buta-butaǵa bir-bir saryp júrdi. Naq osy jerde arlan bir oıǵa súńgidi de ketti. Iapyraı dep oılady ol, «ıttiń ıesi bolsa, báriniń táńiri bar», deıdi. Sol bulardyń qudaıynan góri myna ıtterdiń eki aıaqty ıesi artyq pa, qalan? Eger ol qudaı berilip bolsa nege bes kúnnen beri ishi-ishine qabysyp, eki jaǵy qarysyp, tisin-tisine qoıyp júrgen sorlyǵa birdeme tastaı salmaıdy. Tipti ol bosqa dúnıeden birdemeni ǵaıyptan bermeı-aq, myna ár qoıdan úzilip túskeli júrgen ótti-aq nápaqa qyl dep tastaı salsa qaıtedi eken! Bermes, jany ashymas qudaı bolyp aspandap turǵansha, jýyndy bolsa da ýaqytysynda tatyratyn ıesi bolǵany táýir-aý.

Iapyraı, munyń ata-babalary ómir baqı qoıdy azyq etip kele jatyp, sonyń barlyq syryn bilmepti. Buryqtylar qandaı nadan. Qoıdyń da túınek salyp, alma aǵash sıaqty túıir beretinin qalaı bilmeı ótken. Janyńdy jaldap, tisińdi qaırap qoraǵa túskenshe, óriske pisip, úzilip túsin qalǵan bir kesek etti jep-aq kún kórmeske ne! Aıtqandaı kúz de bolyp qaldy ǵoı. Túnek ataýlynyń báriniń pisip-túsetin kezi keldi. Báse, jańaǵy qyzyl qoıdyń de tipti túskeli tur-aý. Op-ońaı tamaq tabyldy. Tún qatyp, tús qashyp, aýyl ıtinen neshe túrli urys estip, ury atanyp júrgenshe ózinen ózi túsip qalqı, qınalmaı jeı salatyn myna dop-domalaq bir kesek etke ne jetsin! Ol ata-babasyn biraz jazǵyryp bolǵan soń, óziniń erekshe aqyldy týǵanyna nasattanyp qaldy. Túınekke kezin qadaýmen kele jatqanda, kún de batyp ketti. Arlan biraq kúderin úzbedi...

Nesi bar dep oılady, ol, bir uıyqtap tursa boldy. Erteń keledi de, domalap túsip qalǵan túınekterdi shetinen terip jeı beredi, jeı beredi.

Arada taǵy da eki kún etip ketti. Mine, búgin arlannyń qoı sońyna telmirgenine jeti kún. Áne, eki ıt tóbetti qoıshy qoı qaıyrýǵa jumsady. Arlannyń alynbaǵan azyǵy ıtten qashqan qoıdyń eki sanyn kezek soǵyp domalań-domalań etedi. Qazir birer demnen keıin túnek qyltadan úzilip qalyp, qasekeńniń kere qarys aýyzyna túsedi...

Arlannyń taǵy uıqysy kelip barady. Osy bir qalyń uıqynyń aınaldyrǵanyna úsh-tórt kún boldy. Denesi del-sal tartyp, tórt aıaqtyń bárinen ál ketip barady...

Baǵanaǵy qyzyl qoı bir tastyń ústinde tur edi. Onyń janyna ala tóbettiń biri jetip kelip edi, qyzyl qoı tastan qarǵyp ketti. Álgi domalańdaǵan túınek óz salmaǵymen úzilip túsip, týra arlanǵa qaraı ushty da, munyń tumsyǵyna kelip sart ete tústi. Kózin ashyp alǵanda, qolynda qan-qan qola úzegisi bar qoıshy turǵanyn kórdi. Kezi qaıta qaraýytyp ketti, Túınek úzilip túsedi dep júrip, ashtan qatqanyn ózi de sezbeı qaldy. Ózi álsirep jatqan sorly arlan kóre tumsyqtan qatty tıgen úzeńgiden sespeı qatty.

1985

---